Babi Jar

Babi Jar
Ilustracja
Sowieccy jeńcy pod nadzorem niemieckich żołnierzy zakopują miejsce egzekucji, 1 października 1941
Państwo

ZSRR (pod okupacją III Rzeszy)

Miejsce

Babi Jar pod Kijowem

Data

29–30 września 1941

Liczba zabitych

33 761 w czasie głównej egzekucji[1],
100 000–150 000 przez całą wojnę[2]

Typ ataku

ludobójstwo

Sprawca

Einsatzgruppen, Ordnungspolizei, Sonderkommando, Wehrmacht, Ukraińska Policja Pomocnicza

Położenie na mapie Ukrainy
Ziemia50°28′17″N 30°26′56″E/50,471389 30,448889

Babi Jar (ukr. Бабин Яр) – nazwa wąwozu leżącego między dawnymi osadami Łukianowka i Syriec, dziś w obrębie Kijowa, na Ukrainie. W czasie II wojny światowej miejsce kaźni (głównie Żydów) i lokalizacja niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego.

Przyczyny

Johannes Hähle udokumentował ślady masakry w Babim Jarze dzień po zakończeniu egzekucji, 1 października 1941 roku, na filmie barwnym Agfacolor (29 fotografii). Widoczny niemiecki żołnierz, kradnący kosztowności ofiar

W drugiej połowie września 1941 r. armia niemiecka zajęła Kijów, zamieszkany przez prawie 900 tysięcy osób. Wcześniej kilkadziesiąt tysięcy Żydów uciekło w głąb terytorium ZSRR, przy czym część z nich, zatrudniona w strategicznym radzieckim przemyśle zbrojeniowym, została wywieziona siłą. W Kijowie pozostało ok. 120–130 tys. Żydów. Wielu z nich liczyło na to, że okupacja niemiecka przyniesie ulgę w porównaniu do radzieckiego, stalinowskiego reżimu. Niemcy jednak ustanowili getto żydowskie w Kijowie oraz rozpoczęli serię ulicznych rozstrzeliwań[3].

Zajęcie Kijowa nastąpiło po zaciekłym oporze Rosjan i wśród nieoczekiwanych trudności. Wiele budynków i instalacji zostało zaminowanych, doprowadzając niemieckich żołnierzy i władze na skraj wytrzymałości. Między 24 a 26 września centrum miasta wstrząsały potężne wybuchy, niszcząc miejsca kwaterowania sztabów Wehrmachtu i zabijając kilkuset żołnierzy. Oskarżono Żydów o sabotaż i spowodowanie strat wśród Niemców, poniesionych przy gaszeniu pożarów i rozminowywaniu miasta[3]. Dowódcy SS i wojska, obsesyjnie skupieni na bezpieczeństwie oraz ukaraniu winnych, spotkali się 26 września, by omówić sytuację i ustalić odpowiednie „środki odwetowe”. Przedstawiciele grupy specjalnej zostali poinformowani: „Musicie zająć się rozstrzeliwaniami”, choć dowódcy armii nie wyrażali sprzeciwu wobec masakry i nawet do niej zachęcali. Raport SS dla Berlina potwierdzał: „Wehrmacht zgadza się na te środki i żąda radykalnego podejścia”[4][5][6].

Dowództwo wojskowe w składzie:

wyselekcjonowało siły wojskowe do przeprowadzenia akcji (tworząc złożony z różnych jednostek niemieckich oddział o nazwie Sonderkommando 4a) oraz zlokalizowało akcję zagłady na terenie Babiego Jaru. Metoda egzekucji odpowiadała przyjętym wytycznym dla zagłady Żydów na terenie ZSRR, przez działalność tzw. Einsatzgruppen[7].

Rozkaz niemieckiego dowództwa

W dniu Jom Kipur, 29 września 1941 r., kazano zebrać się wszystkim Żydom we wskazanym miejscu z pieniędzmi, kosztownościami oraz ciepłymi ubraniami, co sugerowało daleką podróż[3]. Z miejsca zbiórki grupami po sto osób Żydzi w obstawie SS i Ukraińskiej Policji Pomocniczej wymaszerowywali w kierunku jaru[8][7][9][10]. Na miejscu w grupach 10-osobowych podchodzili do wąwozu i zostawali zabici strzałami z broni automatycznej[1]. Jak zeznawał później Fritz Höfer, rozebranych Żydów prowadzono do wąwozu o dużych wymiarach. Gdy byli już na brzegu wąwozu, kładziono ich na ziemi lub już zabitych Żydach. Kiedy człowiek już leżał, przychodził strzelec i zabijał go strzałem w tył głowy. Egzekucje trwały całymi dniami aż do 3 października. Wedle niemieckich raportów zabito wówczas 33 761 Żydów[1].

Egzekucje powtarzały się w tym miejscu (aż do ponownego wkroczenia Armii Czerwonej do Kijowa) na Żydach, Ukraińcach, Polakach, Romach, Sinti. W sumie liczba ofiar rozstrzeliwań mieści się w zakresie 100–150 tys. osób[2].

Obóz koncentracyjny

Po pierwszych masowych egzekucjach na terenie Babiego Jaru funkcjonował obóz koncentracyjny, gdzie więziono ponad 300 osób: komunistów, uczestników ruchu oporu i jeńców wojennych. Wobec zbliżającej się Armii Czerwonej, w połowie roku 1943 r. Niemcy kazali więźniom obozu wykopywać zwłoki pomordowanych i dokonywać kremacji na ogromnych rusztach. We wrześniu 1943 r., w obliczu perspektywy likwidacji obozu, zdesperowani więźniowie zbuntowali się – ok. 15 osobom udało się uciec, pozostałych rozstrzelano[11].

Dzieje powojenne

Współczesny widok Babiego Jaru

Bezpośrednio po wojnie miejsce masakry nie zostało upamiętnione ze względu na stalinowską politykę antysemityzmu. W latach 50. XX wieku na podstawie decyzji miejskiego komitetu Komunistycznej Partii Ukrainy na teren wąwozu zaczęto wlewać zmieszane z wodą odpady budowlane, osłaniając dzielnicę Kureniwka wałem retencyjnym[12]. W wyniku wadliwej budowy wał pękł 13 marca 1961 roku, zalewając ulicę Frunzego i jej okolice, wskutek czego lawina błotnistej mazi zabiła 1,5–2 tys. osób[12]. W kolejnych latach wąwóz całkiem zasypano, budując w pobliżu park i stację metra Dorogożycze[12].

We wczesnych latach sześćdziesiątych temat Babiego Jaru pojawił się w sztuce (poezji, literaturze, muzyce) za sprawą takich artystów jak Anatolij Kuzniecow, Wiktor Niekrasow, Jewgienij Jewtuszenko, Dmitrij Szostakowicz czy Bułat Okudżawa. Wówczas ustawiono tam pamiątkowy obelisk, niezawierający jednak precyzyjnej inskrypcji. Dziś na terenie parku znajduje się kilka pomników, m.in. pomnik Menory i pomnik Ofiar Dzieci. Od 1990 r. żydowskie organizacje ukraińskie odznaczają medalem „Sprawiedliwego z Babiego Jaru” (ukr. Праведник Бабиного Яру) osoby, które ratowały Żydów od tej zagłady. Do dziś medal ten otrzymało ponad 400 osób[13][14].

Podczas rosyjskiej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 roku w wyniku ostrzału rakietowego pobliskiej wieży telewizyjnej strona ukraińska rozpowszechniała nieprawdziwe informacje o uszkodzeniu Centrum Pamięci Holokaustu w Babim Jarze[15][16]. Prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski przypomniał wtedy o masakrze, stwierdzając, że „historia się powtarza”[17]. Według naocznych świadków Centrum Pamięci nie zostało uszkodzone[18].

Przypisy

  1. a b c Snyder 2011 ↓, s. 227
  2. a b Paul Robert Magocsi: A History of Ukraine. Toronto: University of Toronto Press, 1996, s. 633. ISBN 978-0-8020-7820-9. (ang.).
  3. a b c Snyder 2011 ↓, s. 226
  4. Wette 2007 ↓, s. 118-119.
  5. Rüß 1998 ↓, s. 498-506.
  6. Arnold 1999 ↓, s. 53.
  7. a b Holocaust in Kiev and the Tragedy of Babi Yar, Jad Waszem [dostęp 2021-08-11] (ang.).
  8. Babi Yar Massacre. W: Karel C. Berkhoff: The Shoah in Ukraine: History, Testimony, Memorialization. 2008, s. 303. ISBN 978-0253001597. [dostęp 2022-05-12]. (ang.).
  9. Richard Rhodes: Mistrzowie śmierci. Einsatzgruppen. Warszawa: W.A.B., 2007, s. 256-258. ISBN 978-83-280-1595-1.
  10. Wolfram Wette: Wehrmacht. Legenda i rzeczywistość. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 125. ISBN 978-83-233-2400-3.
  11. Татьяна Евстафьева, Сырецкий концентрационный лагерь, Бабин Яр: людина, влада, історія. Документи і матеріали. Електронне видання [dostęp 2021-08-11] (ros.).
  12. a b c Na ludzkie szczątki wylały się hektolitry budowlanych ścieków. Kijowskie tsunami było 'zemstą Babiego Jaru', wyborcza.pl [dostęp 2019-10-14].
  13. Фонд “Пам’ять Бабиного Яру”, Національний історико-меморіальний заповідник, 30 marca 2011 [dostęp 2021-08-11] (ukr.).
  14. Ефим Джуринский, АЕН. Праведники Бабьего Яра. „Еврейский Обозреватель”. 14/201, 2010. [dostęp 2021-08-11]. (ros.). 
  15. Live updates: Ukraine wants Russia kicked off the internet, Associated Press, 1 marca 2022 [dostęp 2022-03-02] (ang.).
  16. Zachary Basu, Dave Lawler, Zelensky says Holocaust site hit as Russia bombs civilian areas across Ukraine, axios.com, 1 marca 2022 [dostęp 2022-03-02] (ang.).
  17. Zełenski apeluje do świata: Jaki sens ma mówienie "nigdy więcej"?, Do Rzeczy, 1 marca 2022 [dostęp 2022-03-01].
  18. Cnaan Liphshiz, Babyn Yar memorial wasn’t hit, but Zelensky finds tool to rally Jews worldwide, www.timesofisrael.com [dostęp 2022-09-19] (ang.).

Bibliografia

  • Timothy Snyder: Skrwawione ziemie: Europa między Hitlerem a Stalinem. tłum. Bartłomiej Pietrzyk. Warszawa: Świat książki, 2011. ISBN 978-83-247-2278-5.
  • Wolfram Wette: The Wehrmacht: History, Myth, Reality. tłum. Deborah Lucas Schneider. Cambridge: MA: Harvard University Press, 2007. ISBN 978-0-674-02577-6. (ang.).
  • Hartmut Rüß: Wer war verantwortlich für das Massaker von Babij Jar?. T. 57. Cz. 2. 1998, seria: Militärgeschichtliche Mitteilungen. (niem.).
  • Klaus Jochen Arnold: Die Eroberung und Behandlung der Stadt Kiew durch die Wehrmacht im September 1941: Zur Radikalisierung der Besatzungspolitik. T. 58. Cz. 1. 1999, seria: Militärgeschichtliche Mitteilungen. (niem.).

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Big-babijar14.jpg
Notice. Handout dated September 28, 1941 in Russian, Ukrainian with German translation ordering all Kievan Jews to assemble for the supposed resettlement.
Babi Yar-06-194.jpg
Soviet POWs covering a mass grave after the Babi Yar massacre, October 1, 1941.
Babi Jar ravijn.jpg
(c) Markv, CC-BY-SA-3.0
Babi Jar, ravijn. Eigen foto Mark Voorendt