Baltazar Behem

Baltazar Behem (Bem, Behme, Behein; ur. ok. 1450 lub 1460 w Krakowie – zm. 1508 tamże) – mieszczanin krakowski, notariusz miejski w latach 1500–1508.

Studiował na Uniwersytecie Krakowskim, gdzie uzyskał stopień bakałarza sztuk wyzwolonych. Od 1488 roku pracował w kancelarii miejskiej. Był fundatorem księgi przywilejów i statutów miasta, którą ofiarował w 1505 radzie miejskiej. Dzieło to, znane jako Kodeks Baltazara Behema, uznaje się za jeden z najcenniejszych zabytków rękopiśmiennych w Polsce.

Życiorys

Urodził się w II połowie XV wieku[1], około 1450[2] lub 1460 roku[3]. Był synem Wawrzyńca Behema i Barbary o nieznanym nazwisku, prawdopodobnie pochodzącej z okolic Zatora. Ojciec, kupiec lub rzemieślnik, przyjął krakowskie prawo miejskie w roku 1451, zmarł zaś w 1465. Matka ponownie wyszła za mąż, za Mikołaja Niklina, zwanego Fryczem. Z tego związku urodziło się dwoje dzieci – Erazm i Agnieszka (choć niewykluczone, iż była to jeszcze córka Wawrzyńca)[4].

Baltazar rozpoczął studia na Uniwersytecie Krakowskim w 1473 roku. Ukończył je pięć lat później ze stopniem bakałarza sztuk wyzwolonych[5]. Możliwe, że miał zostać duchownym, bowiem w 1486 roku tytułowany jest zwrotem „honorabilis”, który stosowano wobec osób z niższymi święceniami[6]. Zrezygnował jednak z ewentualnej kariery kościelnej i w 1488 poślubił Dorotę Krystanównę z Olkusza. Miał z nią czworo dzieci, z których źródła wymieniają z imienia troje – Hieronima, Erazma i Barbarę[7].

Behem swoje dalsze losy związał z krakowską kancelarią miejską. W 1488 roku został wicenotariuszem. Dwa lata później, po rezygnacji Jana Heydecke, objął stanowisko notariusza, kierownika całej kancelarii, które piastował do śmierci[8].

Cieszył się powszechnym uznaniem i zaufaniem, bowiem poza licznymi obowiązkami notariusza, niezwykle często był wykonawcą testamentów mieszczan czy też pełnomocnikiem w różnych transakcjach (np. zajął się ulokowaniem pieniędzy altarzystów kościoła Mariackiego)[9]. Prawdopodobnie sam zgromadził pewien majątek, dzięki dochodom, które czerpał ze stanowiska notariusza. Miał dom przy ulicy Świętej Anny, być może też drugi przy Gołębiej (w źródłach występuje jako własność jego syna, Hieronima, lecz niewykluczone, iż odziedziczył ją po ojcu), lokował również pewne sumy w krakowskich księgarniach i papierniach. Szczególnie znaczne środki zainwestował w mogilską papiernię przybysza ze Szwabii, Bernarda Jekla z Küssnacht[10].

Behem utrzymywał ożywione kontakty z księgarzami i drukarzami, część tych relacji miała też charakter rodzinny. Już jego ojczym był jednym z poręczycieli Szwajpolta Fiola w procesie konsystorskim (1492), sam Baltazar prawdopodobnie wszedł w spółkę z Janem Klemensem (Klemeszem) z Legnicy, który od 1491 roku prowadził w Krakowie dużą firmę księgarską. Ręczył za niego, gdy ten przyjmował prawo miejskie (1501) i był jednym z egzekutorów jego ostatniej woli. Syn Hieronim poślubił Katarzynę, córkę Marka Szarfenberga, założyciela krakowskiej linii tej rodziny, który zaczął zajmować się księgarstwem i drukarstwem. Natomiast córka Barbara wyszła za przybysza z Nysy, Wolfganga Hylnera, prowadzącego sklep wyrobów żelaznych, którego szwagier Bertold Bamgart (może mąż drugiej córki Behema, nie wymienianej w źródłach) prowadził interesy z Fiolem[11].

Baltazar Behem zmarł nagle latem 1508 roku, w drugiej połowie czerwca lub na początku lipca. Opiekę nad jego dziećmi przejął brat przyrodni, Erazm Wonsam[12].

Kodeks

Osoba Behema na trwałe związana jest z iluminowanym, pergaminowym kodeksem, zawierającym odpisy przywilejów i statutów miasta Krakowa oraz roty przysiąg rajców i ławników, wilkierze i ustawy dwunastu cechów[13]. Sam go ufundował, zredagował i własnoręcznie wypełnił kopiami wyżej wymienionych dokumentów. Spod jego ręki najpewniej wyszły także inicjały, złote i błękitne (być może również jego są te wielobarwne) oraz drolerie na marginesach. Pracował nad nim od około 1502 roku, zaś w 1505 ofiarował radzie miejskiej, zapewne uważając, iż jest bliski ukończenia tego dzieła. Tak się nie stało – przedwczesna śmierć przerwała jego pracę[14].

Do swojego dzieła dołączył dedykację w języku łacińskim, skierowaną do rajców, w której podawał jako powody ofiarowania kodeksu chęć usprawnienia dostępu do ważnych dokumentów, ułatwienie radzie podejmowania dobrych decyzji, zwiększenie jej prestiżu i umocnienie porządku publicznego w Krakowie. Oprócz tego wskazał swe inne motywy – miłość do ojczystej ziemi, pragnienia zdobycie sławy i nieśmiertelności własnego imienia oraz zyskanie życzliwości rajców. Możliwe, iż liczył na otrzymanie miejsca wśród nich, co jednak mu się nie udało, zarówno w 1504, jak 1506 roku, kiedy obsadzano wolne miejsca w krakowskiej radzie miejskiej[15].

Wielkie znaczenie kodeksu zapewnia mu zespół dwudziestu siedmiu całostronicowych miniatur, przedstawiających herb Krakowa, sceny z życia miasta i godła różnych cechów oraz Ukrzyżowanie (dodane później do rękopisu). Zapewne to Behem ułożył taki program ikonograficzny, natomiast autor iluminacji nie jest znany[16]. Upatrywano go również w samym notariuszu miejskim, co do którego istnieją przypuszczenia, iż zajmował się również iluminowaniem ksiąg – Edward Chwalewik podał, iż w bibliotece krakowskich karmelitów przed II wojną światową znajdowały się zdobione przez niego rękopisy, zapewne podpisane[17]. Najpewniej jednak był to dzieło innej osoby, anonimowego artysty określanego jako Mistrz Kodeksu Behema[18]. Niewykluczone, iż na miniaturze herbu miasta, podobizna człowieka z odkrytą głową, który klęczy w bramie, odnosi się do Behema jako fundatora dzieła[19].

Na podstawie wyobrażenia herbu w narożniku jednej z kart Kodeksu Behema oraz inicjału z inkunabułu, który był jego własnością, Zofia Ameisenowa uznała, iż notariusz posługiwał się herbem Szeliga lub zbliżonym do niego. Pogląd ten został jednak poddany krytyce. Zygmunt Wdowiszewski dokonał analizy wizerunku tego herbu. Wskazując na różnice między Szeligą a wyobrażeniami z ksiąg Behema, uznał, iż nie można zgodzić się na taką identyfikację, a notariusz miejski najpewniej używał swojego własnego herbu mieszczańskiego[20].

Kodeks, ostatecznie przekazany radzie miejskiej po śmierci Behema, od 1825 roku znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, która posiada również wspomniany wcześniej inkunabuł z domniemanych herbem, własność Behema z 1484 roku, co potwierdza banderola na dolnym marginesie jednej z kart, z podpisem i datą[21].

Przypisy

  1. ↑ Ameisenowa 1961 ↓, s. 7; Sobańska 2007 ↓, s. 5.
  2. ↑ Wielka historia ↓.
  3. ↑ PSB ↓; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 51.
  4. ↑ Ptaśnik ↓, s. 2; PSB ↓; Miniatury ↓. Być może dziadkiem Baltazara był wcześniej notowany w księgach miejskich Wawrzyniec Behem, malarz, który w 1419 roku przyjął prawo miejskie w Krakowie, Ptaśnik ↓, s. 1; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7. Na podstawie samego nazwiska nie da się jednak jednoznacznie określić pokrewieństwa między nimi, bowiem w piętnastowiecznym Krakowie posługiwało się nim prawie pięćdziesiąt rodzin, Ptaśnik ↓, s. 1, 14; Ameisenowa 1961 ↓, s. 8.
  5. ↑ Ptaśnik ↓, s. 2-3; PSB ↓; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7; Wielka historia ↓; Sobańska 2007 ↓, s. 5. Jedynie Encyklopedia Krakowa ↓, s. 51 błędnie podaje, iż uzyskał stopień magistra.
  6. ↑ Ptaśnik ↓, s. 2-3; PSB ↓.
  7. ↑ Ptaśnik ↓, s. 2-3; PSB ↓; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7.
  8. ↑ Ptaśnik ↓, s. 3; PSB ↓; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 51; Wielka historia ↓; Miniatury ↓. Stanowisko kierownika kancelarii bywa w opracowaniach określane jest mianem „pisarz miasta” lub „pisarz miejski”. O zadaniach z nim związanych Wyrozumska 1993 ↓, s. 25, 26.
  9. ↑ Ptaśnik ↓, s. 2; PSB ↓.
  10. ↑ Ptaśnik ↓, s. 2, 14; PSB ↓. O dochodach notariuszy miejskich więcej pisze Wyrozumska 1993 ↓, s. 37–39.
  11. ↑ Ptaśnik ↓, s. 12–14; PSB ↓; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 206, 520, 945; Miniatury ↓.
  12. ↑ Ptaśnik ↓, s. 3-4; PSB ↓; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7. Śmierć nastąpiła w drugiej połowie czerwca lub na początku lipca, bowiem w dokumentach miejskich Behem jeszcze w czerwcu pojawia się jako osoba żywa, ale już w lipcu to jego brat występuje jako opiekun dzieci, PSB ↓
  13. ↑ Ptaśnik ↓, s. 4; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 51, 52; 422; Sobańska 2007 ↓, s. 5.
  14. ↑ Ptaśnik ↓, s. 6; PSB ↓; Ameisenowa 1961 ↓, s. 9; Kronika Krakowa ↓, s. 74; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 51-52; 422; Miniatury ↓; Sobańska 2007 ↓, s. 6, 14. Wielka historia ↓ błędnie podaje, iż w 1505 ukończył prace nad rękopisem.
  15. ↑ Ptaśnik ↓, s. 6, 7; Ameisenowa 1961 ↓, s. 9; Miniatury ↓; Sobańska 2007 ↓, s. 6
  16. ↑ Ptaśnik ↓, s. 8; PSB ↓; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 422; Miniatury ↓; Sobańska 2007 ↓, s. 6.
  17. ↑ Ptaśnik ↓, s. 6, 7; Ameisenowa 1961 ↓, s. 9; Adamczewski 2003 ↓.
  18. ↑ Ptaśnik ↓, s. 9, 10; PSB ↓; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 422.
  19. ↑ Ptaśnik ↓, s. 7; Ameisenowa 1961 ↓, s. 34; Miniatury ↓.
  20. ↑ Ameisenowa 1961 ↓, s. 7, 8; Wdowiszewski 1955 ↓. Wedle wcześniejszych koncepcji przypisywano ten herb Janowi Żernickiemu, malarzowi, domniemanemu autorowi miniatur w kodeksie.
  21. ↑ Ameisenowa 1961 ↓, s. 7; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 422; Miniatury ↓; Sobańska 2007 ↓, s. 17.

Bibliografia

  • Jan Adamczewski: Mała encyklopedia Krakowa. Kraków: "Hurnex", 2003, s. 212 (hasło Kodeks Behema). ISBN 83-918802-0-6.
  • Zofia Ameisenowa: Kodeks Baltazara Behema. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Auriga, 1961, seria: Klejnoty sztuki polskiej.
  • Karol Estreicher: Behem Baltazar. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 1 Abakanowicz Abdank Bruno – Beynart Wojciech. Warszawa-Kraków-Łodź-Poznań-Wilno-Zakopane: Polska Akademja Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 398–399.
  • Encyklopedia Krakowa. red. prowadzący Antoni Henryk Stachowski. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 51-52 (hasło Behem, Bem, Baltazar), 206 (hasło Fiol), 422 (hasło Kodeks Baltazara Behema), 520 (hasło Księgarstwo), 945 (hasło Szarffenbergowie). ISBN 83-01-13325-2.
  • Kronika Krakowa. opracowanie całości zespół pod kierunkiem Mariana B. Michalika; art. przeglądowe, noty, kalendaria, aneksy i mapy oraz dobór il. i red. zespół pod kier. Jana M. Małeckiego, Andrzeja Kurza, Jerzego Wyrozumskiego. Warszawa: Wydawnictwo „Kronika”, 1996. ISBN 83-86079-07-X.
  • Miniatury z Kodeksu Baltazara Behema. fot. Janusz Podlecki, tekst Marcin Fabiański. Kraków: Wydawnictwo „Karpaty” – Andrzej Łączyński, 2000. ISBN 83-88553-02-X. (brak numeracji stron)
  • Jan Ptaśnik. Codex picturatus Baltazara Behema. Problem autorstwa. „Kwartalnik Historyczny”. R. XLIV (1930), t. 1, z. 1. s. 1-26. 
  • Anna Sobańska: Kodeks Baltazara Behema. Komentarz kodykologiczny. Kraków: Biblioteka Jagiellońska, 2007. ISBN 83-921946-6-7.
  • Wielka historia Polski. T. XI A-J. Kraków: Wydawnictwo Pinnex, 2000, s. 43-44 (hasło Behem Baltazar). ISBN 83-86651-40-7.
  • Zygmunt Wdowiszewski. W sprawie herbu Szeliga w Kodeksie Behema. „Biuletyn Historii Sztuki”. R. XVII (1955), nr 1. s. 162-163. 
  • Bożena Wyrozumska: Kancelaria miasta Krakowa w średniowieczu. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1993, seria: Rozprawy habilitacyjne, nr 308. ISBN 83-233-0934-5.