Baranów Sandomierski

Baranów Sandomierski

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Zamek w Baranowie Sandomierskim
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	tarnobrzeski
Gmina	Baranów Sandomierski
Prawa miejskie	1354
Burmistrz	Marek Mazur
Powierzchnia	9,15[1] km²
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	1420[2] 162,7 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 15
Kod pocztowy	39-450
Tablice rejestracyjne	RTA
Położenie na mapie gminy Baranów Sandomierski Baranów Sandomierski
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Baranów Sandomierski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Baranów Sandomierski
Położenie na mapie powiatu tarnobrzeskiego Baranów Sandomierski
50°29′59″N 21°32′29″E/50,499722 21,541389
TERC (TERYT)	1820014
SIMC	0980352
Urząd miejski ul. gen. L. Okulickiego 1 39-450 Baranów Sandomierski
Strona internetowa
BIP

Baranów Sandomierski – miasto w Polsce, w województwie podkarpackim, w powiecie tarnobrzeskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Baranów Sandomierski. Leży nad Wisłą i Babulówką – prawobrzeżnym dopływem Wisły.

Miasto uzyskało prawo niemieckie od Kazimierza III Wielkiego w 1354 roku^[3]. W 1568 roku Baranów kupił kasztelan śremski Rafał Leszczyński^[4]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnobrzeskiego.

Miejscowa ludność wyznania katolickiego przynależy do parafii Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Baranowie Sandomierskim^[5].

Ośrodek turystyczno-krajoznawczy. Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 985 (Tarnobrzeg – Mielec).

Historycznie położony jest w Małopolsce, na ziemi sandomierskiej.

Nazwa

Nazwa miasta pochodzi najprawdopodobniej od hodowli baranów^[6]. Wedle legendy nazwa Baranów pochodzi od przezwiska dzierżawcy pobliskiej wsi, którego córka Anna ocaliła Mściuga (lub Mszczuja) Jaksę herbu Gryf (ojciec dziewczyny był nazywany baranem, ponieważ nosił często barani kożuch)^[7]. Przez długi czas miasto było nazywane Baranowem^[8]. Przez pewien okres miasto nazywano także Baranowem Galicyjskim^[9] (w związku z tym że znajdowało się w Królestwie Galicji i Lodomerii) oraz w średniowieczu i nowożytności Baranowem nad Wisłą. Obecna nazwa miasta to Baranów Sandomierski (od leżącego w pobliżu Sandomierza)^[6].

Przynależność administracyjna

Baranów Sandomierski obecnie należy do województwa podkarpackiego, powiatu tarnobrzeskiego i gminy Baranów Sandomierski (której także jest siedzibą). W I RP należał do Korony Polskiej, prowincji małopolskiej oraz województwa i powiatu sandomierskiego^[7]. W latach 1772–1918 był częścią Królestwa Galicji i Lodomerii (w latach 1867–1918 należał do powiatu tarnobrzeskiego). W latach 1918–1939 należał do województwa lwowskiego i powiatu tarnobrzeskiego^[10] (prawdopodobnie Baranów miał wejść w skład planowanego województwa sandomierskiego), w czasie okupacji niemieckiej do Generalnego Gubernatorstwa (dystrykt krakowski, landkreis Debica) w latach 1945–1975 do województwa rzeszowskiego, zaś w latach 1975–1998 do województwa tarnobrzeskiego.

Historia

Kościół parafialny Ścięcia św. Jana Chrzciciela, dawny zbór kalwiński

Fontanna (obecnie zlikwidowana) i Serce Lasowiackie na rynku

Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą z 1135 roku. Prawa miejskie Baranów otrzymał w 1354 r. z rąk króla Kazimierza Wielkiego. Sam władca odwiedził go dwukrotnie (pierwszy raz u Pawła z Gozdawitów, drugi raz w 1364 roku u Abrahama z Baranowa)^[11]. Miasto rozwijało się dzięki handlowi zbożem. W 1376 roku miasto zostało spustoszone w czasie wypraw łupieżczych Kiejstuta Giedyminowicza. Pod koniec XVI wieku w Baranowie Sandomierskim zaczęło rozwijać się rzemiosło, szczególnie sukiennictwo, kuśnierstwo oraz szewstwo^[10]. W okresie od XVI wieku do 1655 roku Baranów był jednym z głównych ośrodków kalwinizmu w Małopolsce. W 1628 roku^[12] w mieście założono drukarnie, której przełożonym do 1635 roku był Jędrzej Piotrowczyk; ona sama funkcjonowała do 1648 roku^[6]. W 1604 roku w Baranowie odbył się protestancki synod, w którym brali udział kalwini oraz bracia czescy^[13][14]. W czasie potopu szwedzkiego w 1656 roku w pobliżu miasta rozegrała się bitwa pomiędzy wojskami szwedzkimi na czele z Karolem Gustawem a wojskami Rzeczypospolitej Obojga Narodów na czele z Pawłem Sapiehom^[8], wydarzenie to jest wzmiankowane w Potopie^{[15][16][6][17]}. W XVIII wieku Baranów Sandomierski był przez krótki czas siedzibą konfederacji dzikowskiej^[18]. W XVIII wieku Baranów jako część latyfundium Lubomirskich specjalizował się w produkcji owsa^[19]. W czasie rabacji galicyjskiej w pobliżu Baranowa Sandomierskiego przebiegała lokalna linia dzieląca Galicję na strefę zaangażowaną w rabację i w nią niezaangażowaną, na wschód od Baranowa (w stronę Tarnobrzega) ludność pozostawała spokojna i w większości nie angażowała się w rabację, zaś na zachód od Baranowa (w stronę Mielca) panowały bandy będące zaangażowane w rabacje^[20]; część miejscowych chłopów wystąpiła nawet w obronie baranowskiego zamku. Podczas powstania styczniowego nieduża grupa mieszkańców miasta zaciągnęła się do oddziałów pułkownika Jordana. W XIX wieku w Baranowie Sandomierskim czterokrotnie odnotowano wylewy Wisły (w 1813, 1839, 1849 i 1892 roku)^[10]. Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich w 1880 roku w Baranowie Sandomierskim znajdowały się między innymi: posterunek żandarmerii, apteka, szkoła ludowa (dwuklasowa) i gorzelnia i drukarnia. W XIX wieku w mieście funkcjonowała szkoła żydowska^[21]. 24 sierpnia 1898 roku w Baranowie Sandomierskim wybuchł pożar, w jego skutek spłonęła większa część rynku zamieszkiwanego przez żydów. Baranów Sandomierski przestał być miastem na okres trzydziestu ośmiu lat od 1896 r. do 1934 r. Od 1840 r. w Baranowie urząd rabina sprawowali przedstawiciele baranowskiej dynastii chasydów założonej przez Israela Horowica, syna Eliezera Horowica i wnuka Natfaliego z Ropczyc^[22]. W czasie I wojny światowej w mieście funkcjonowały struktury Polskiej Organizacji Wojskowej^[23]. W 1918 roku w czasie wiecu w Baranowie Sandomierskim aresztowany został Eugeniusz Okoń, współorganizator Republiki Tarnobrzeskiej^[24]. W 1918 roku miasto zamieszkiwało około dwóch tysięcy mieszkańców, z czego dziewięćset osób stanowili żydzi. W czasie dwudziestolecia międzywojennego na terenie miasta funkcjonowały różne organizacje syjonistyczne, działali m.in. syjoniści rewizjonistyczni i przedstawiciele organizacji Mizrahi^[22]. W 1929 roku Baranów Sandomierski odwiedził prezydent Ignacy Mościcki^[25]. Przed II wojną światową Rada Miasta nadała honorowe obywatelstwo: Eugeniuszowi Kwiatkowskiemu, Ignacemu Mościckiemu, Felicjanowi Sławojowi Składkowskiemu i marszałkowi Edwardowi Rydzowi-Śmigłemu^[6]. Wybuch II wojny światowej pokrzyżował plany budowy wytwórni płyt budowlanych w Baranowie Sandomierskim w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego^[6].

11 września 1939 roku 23 Batalion Saperów postawił w ciągu 9 godzin most przez Wisłę o długości 345 m, a w ciągu 6,5 godziny naprawił dla potrzeb piechoty znajdujący się obok most zbudowany latem 1939 roku, który wysadzono przedwcześnie w obawie przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi. Niezwłocznie po zakończeniu prac przez obydwa mosty przeprawiły się główne siły Armii „Kraków”^[26].

W czerwcu 1942 Niemcy utworzyli w Baranowie getto dla ludności żydowskiej^[27]. Przebywało w nim ponad 2 tys. osób z Baranowa, Tarnobrzega i okolicznych miejscowości^[27]. W lipcu tego samego roku getto zostało zlikwidowane^[27]. Mieszkańców przesiedlono do getta w Dębicy, a 60 osób rozstrzelano^[27].

W czasie okupacji na zamku mieścił się niemiecki Zarząd Powierniczy^[10].

W lipcu 1944 roku wojska radzieckie sforsowały Wisłę i utworzyły na jej lewym brzegu tzw. przyczółek baranowsko-sandomierski. Duża część miasta (ponad 150 domów) została zniszczona wskutek niemieckich nalotów. W czasie II wojny światowej w Baranowie gościli żołnierze z Batalionów Chłopskich i z oddziału Jędrusie.

30 lipca 1944 roku miasto wyzwoliły oddziały 13 armii I Frontu Ukraińskiego. Po wojnie na rynku wzniesiono Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej^[28]. Pomnik został jednak zburzony, a w innym miejscu na rynku wzniesiony został^[29] pomnik z tablicą pamiątkową z brązu, przedstawiający orła piastowskiego z rozpostartymi skrzydłami, mający przypominać o nadaniu praw miejskich przez Kazimierza Wielkiego. Wokół pomnika powstały dwa maszty flagowe^[30].

Po wojnie przeprowadzono reformę rolną, w wyniku której zamek i ziemia zostały przejęte przez Skarb Państwa^[6].

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Baranowa Sandomierskiego w 2014 roku^[31].

Struktura zatrudnienia

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 31 grudnia 2018 roku^[32] struktura zatrudnienia w Baranowie Sandomierskim przedstawia się następująco:

• Rolnictwo (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo) – 42,3%
• Przemysł i budownictwo – 35,6%
• Usługi (handel, naprawa pojazdów, transport, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja) – 7,7%
• Finanse (działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości) – 0,5%

Zabytki

Zamek

Ratusz w Baranowie Sandomierskim

W Baranowie Sandomierskim znajduje się późnorenesansowy zamek, ze względu na podobieństwa zwany Małym Wawelem. Siedziba rodu Leszczyńskich została zbudowana według projektu Santi Gucciego w latach 1591–1606. Zbudowany został na fundamentach istniejącej tu wcześniej twierdzy.

Część pomieszczeń jest udostępniona zwiedzającym. Przed przejęciem zamku przez Agencję Rozwoju Przemysłu S.A. w Warszawie w 1997 roku nie było możliwe zwiedzanie komnat zamkowych. W piwnicach znajduje się stała ekspozycja muzealna. Podziwiać można największe w Europie czółno wydłubane z pnia drzewa, wystawę kafli oraz salę poświęconą tematyce wydobycia siarki. Istnieje możliwość wynajęcia restauracji zamkowej oraz części sal na imprezy okolicznościowe (sympozja, wesela, a nawet śluby). Hotel mieści się w miejscu dawnych stajni.

Zamek otoczony jest 16-hektarowym obszarem parkowym. Za zamkiem ogród w stylu angielskim, po lewej od głównego wejścia ogród w stylu włoskim i w stylu francuskim. W zamkowych ogrodach znajdują się dwa pomniki przyrody – klon zwyczajny mający 121 lat i tulipanowiec amerykański mający 125 lat (stan na 2022 rok)^[33].

Kościół

Późnorenesansowy kościół pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela z lat 1604–1607. Pierwotnie wybudowano go jako zbór kalwiński, został rozbudowany w XIX wieku.

Kaplica Dolańskich na cmentarzu parafialnym

Na cmentarzu parafialnym znajduje się zabytkowa i neoklasycystyczna kaplica Dolańskich (właścicieli zamku w Baranowie Sandomierskim do czasu zakończenia II wojny światowej) zbudowana według projektu Tadeusza Stryjeńskiego w roku 1931. W tympanonie, nad wejściem widniej herb Dolańskich – Korab^[34][35] Kapilca składa się z właściwego grobowca znajdującego się pod ziemią i części górnej^[36]. W pobliżu kaplicy na cmentarzu parafialnym znajdują się zbiorowe mogiły żołnierzy walczących w I wojnie światowej oraz w II wojnie światowej^[34].

Turystyka

Muzeum Teatru Polskiego Radia

Skwer im. prof. Alfreda Majewskiego

Przez Baranów Sandomierski przechodzi zielony szlak turystyczny Sandomierz – Majdan Królewski^[37][38].

W mieście znajdują się między innymi:

• Stadion lekkoatletyczno-piłkarski przy ulicy Mickiewicza^[39].
• Rynek z Sercem Lasowiackim^[40].
• Trzy stawy oraz wieża widokowa^[41].
• Rzeki Wisła oraz Babulówka.
• Zabytkowa Kapliczka z 1900 roku ufundowana przez Jana i Marię Szarama przy ulicy Mickiewicza^[42].
• Zabytkowa figura św. Jana Nepomucena z 1753 roku przy ulicy Mickiewicza^[34].
• Muzeum Teatru Polskiego Radia – Muzeum Słów i Głosów przy ulicy Zamkowej^[43]
• Figura Jezusa Frasobliwego przy ulicy Fabrycznej^[34].
• Skwer im. prof. Alfreda Majewskiego^[44][45]

Edukacja i kultura

Ludność okolic Baranowa jest zaliczana do grupy etnograficznej Lasowiaków, w związku z czym widoczny jest wpływ kultury i gwary lasowiackiej na miejscową kulturę^[6][46].

W Baranowie Sandomierskim znajdują się między innymi:

• Szkoła wybudowana w 1912 roku, wliczająca się do Zespołu Szkół i Placówek w Baranowie Sandomierskim^[47], znajdująca się przy ulicy Kościuszki. Szkoła nosi imię ks. Jana Twardowskiego^[48].
• Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury^[49] znany między innymi z konkursu „Dziecko w Folklorze” i działalności zespołu „Lasowiaczki”. Znajduje się on przy ulicy Fabrycznej. Ośrodek wydaje gminną gazetę – „Kwartalnik Gminy Baranów Sandomierski”^[50]. W ośrodku spotykają się członkowie Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Baranowie Sandomierskim^[51].

Sport

W mieście działa Gminna Akademia Sportu Baranów Sandomierski^[52]; działające sekcje sportowe:

• piłka nożna
• kajakarstwo
• lekkoatletyka

Przez miasto przebiegały trasy Wyścigu Solidarności i Olimpijczyków (w 2022^[53] i 2019, w 2019 w Baranowie Sandomierskim znajdowała się lotna premia^[54]) oraz Karpackiego Wyścigu Kurierów dla Amatorów (w roku 2021 i 2022 w Baranowie Sandomierskim znajdowały się start i meta wyścigu^[55]).

Bezpieczeństwo i zdrowie

W mieście usytuowany jest Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej znajdujący się na ulicy Zamkowej^[56], posterunek Policji znajdujący się na ulicy Fabrycznej^[57][58] oraz remiza Ochotniczej Straży Pożarnej znajdującej się na ulicy Kilińskiego. Pierwszy oddział straży pożarnej na terenie Baranowa Sandomierskiego powstał w 1858 roku. Początkowo na jego wyposażeniu znajdowała się przenośna sikawka ręczna; w 1929 roku straż otrzymała motopompę, zaś w 1937 roku samochód strażacki. W czasie II wojny światowej samochody straży zostały skonfiskowane, a ona sama działała w konspiracji^[59].

Osoby związane z Baranowem Sandomierskim

Zasłużeni dla Miasta i Gminy Baranów Sandomierski

Znani ludzie związani z Baranowem Sandomierskim

• Jakub Fischer
• Lidia Jackiewicz-Kozanecka
• Franciszek Krempa
• Leon Krauss
• Mirosław Pluta
• Roman Ślęzak
• Maksymilian Więcek
• Zofia Gąska
• Tadeusz Wolfenburg
• Alfred Daun
• Józef Raczyński
• Ludwik Krępa – urodzony w Baranowie Sandomierskim^[61], uhonorowany przez instytut Jad Waszem medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata^[62].
• Jakub z Baranowa – żyjący w XVI wieku podstoli sandomierski, sygnatariusz pokoju w Brześciu Kujawskim^[63] i konfederacji Zbigniewa Oleśnieckiego^[64].
• Abraham z Baranowa – żyjący w XIV wieku starosta lwowski^[65] i kasztelan lubelski^[66].
• Stanisław Bąkowski(niem.) – urodzony w Baranowie Sandomierskim w 1889 roku, polski poeta i członek Związku Literatów Polskich^[67]
• Abraham Low(ang.) – urodzony w Baranowie Sandomierskim w 1891 roku, amerykańsko-żydowski neuropsychiatra, założyciel organizacji Recovery International^[68]
• David Schnur(niem.) – urodzony w Baranowie Sandomierskim w 1882 roku, austriacki przedsiębiorca tytoniowy, współpracownik firmy Reemtsma^[69]
• Israel Horowic i inni przedstawiciele chasydów baranowskich(hebr.)^[22]

Ulice

Poniżej w tabeli umieszczone są ulice znajdujące się w Baranów Sandomierski, z aktualnie przypisanym im numerem zgodnym z TERYT z katalogu ULIC^[70]. W ramach dekomunizacji ulicę Karola Świerczewskiego^[71][72] przemianowano na ulicę Leopolda Okulickiego, zaś ulicę Janka Krasickiego przemianowano na ulicę bp. Ignacego Krasickiego^[73]. Ponadto w latach 50. XX wieku na terenie Baranowa Sandomierskiego znajdowała się ulica Różana^[25], zaś w latach 70. XX wieku w Baranowie istniała ulica Polna oraz ulica Żeromskiego^[71].

Tabela 1. Ulice wchodzące w skład miasta na podstawie TERYT^[70]

Symbol ulicy	Nazwa ulicy	Symbol ulicy	Nazwa ulicy	Symbol ulicy	Nazwa ulicy
03667	ul. Jarosława Dąbrowskiego	10634	ul. gen. Mariana Langiewicza	16894	ul. Podzamcze
04863	ul. Fabryczna	12734	ul. Adama Mickiewicza	19253	ul. Rynek
08431	ul. Jana Kilińskiego	12784	ul. Mielecka	21970	ul. Szkolna
09572	ul. Tadeusza Kościuszki	13124	ul. Młynowa	23860	ul. Wenecja
09796	ul. Krakowska	14834	ul. Ogrodowa	25547	ul. Zamkowa
09828	ul. bp. Ignacego Krasickiego	48105	ul. gen. Leopolda Okulickiego	44713	ul. Zamkowa-Osiedle
10009	ul. Krótka	15679	ul. Parafialna	–	–
10562	ul. Kwiatowa	16027	ul. Piaski	–	–

Ponadto w mieście znajduje się skwer im. profesora Alfreda Majewskiego^[70][74].

Miasta partnerskie

• Iwonicz-Zdrój
• Lesko
• Leżajsk
• Lubaczów
• Sędziszów Małopolski^[75]

Zobacz też

• Baranów Sandomierski (przystanek kolejowy)
• Synagoga w Baranowie Sandomierskim
• Cmentarz żydowski w Skopaniu
• Getto w Baranowie Sandomierskim
• Przyczółek baranowsko-sandomierski
• Piekło (Baranów Sandomierski)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Baranów Sandomierski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 103 .
• Baranów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 731 .
• Historia Żydów w Baranowie Sandomierskim na portalu Wirtualny Sztetl