Baranowicze

Baranowicze

Баранавічы
Барановичи

Herb Flaga
Państwo	Białoruś
Obwód	brzeski
Rejon	baranowicki
Zarządzający	Yuri Gromakowski
Powierzchnia	84,96 km²
Populacja (2020) • liczba ludności • gęstość	175 000[1] 2110 os./km²
Nr kierunkowy	+375 163
Kod pocztowy	2254xx
Tablice rejestracyjne	1
Położenie na mapie obwodu brzeskiego Baranowicze
Położenie na mapie Białorusi (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Baranowicze
53°07′N 25°59′E/53,116667 25,983333
Strona internetowa
Portal Białoruś

Baranowicze (biał. Баранавічы, Baranawiczy; ros. Барановичи, Baranowiczi) – miasto na Białorusi, w obwodzie brzeskim, siedziba rejonu baranowickiego.

Baranowicze są ośrodkiem przemysłu metalowego i włókiennictwa^[2].

Geografia

Baranowicze mają powierzchnię 50,22 km², w tym 3,18 km² stanowią lasy, 0,12 km² – bagna, a 0,40 km² – obiekty wodne^[3].

Okoliczne miasta:
Zdzięcioł	Nowogródek	Stołpce
Słonim		Nieśwież
Iwacewicze		Lachowicze

Historia

Do 1914 roku

Dworzec kolejowy w XIX w.

Wieś Baranowicze po raz pierwszy wzmiankowano w 1706 jako prywatną własność rodziny Rozwadowskich. Do rozbiorów leżała w województwie nowogródzkim. W 1870 przez miejscowość przeprowadzono linie kolejowe Brześć nad Bugiem–Moskwa i Równe–Wilno, co doprowadziło do gospodarczego ożywienia w połowie lat 90. XIX w. Przyczyniło się do tego także przeniesienie garnizonów wojskowych z Nowogródka i Horodyszcza. Generał inż. baron von Dirschau wybudował tutaj dużą cukrownię, ponadto powstały 3 duże cegielnie, 3 fabryki urządzeń młyńskich, 2 młyny i 2 tartaki. W drugiej połowie XIX wieku do Baranowicz zaczęli ściągać licznie Żydzi. W 1897 roku stanowili już prawie połowę mieszkańców Baranowicz – 2171 z 4692 osób. Jednak zgodnie z „prawami majowymi” nie mogli się oni swobodnie osiedlać poza miastami, a Baranowicze były wsią^[4]. Dopiero 9 grudnia 1903 roku weszła w życie ustawa znosząca ten zakaz. W 1909 r. mieszkało tutaj już 9 tysięcy mieszkańców, a w 1914 r. ponad 31 tysięcy – w ten sposób Baranowicze stały się czwartym miastem pod względem wielkości w guberni mińskiej, a wielkością przewyższyły Nowogródek, który dla Baranowicz był w tym czasie powiatem. Miasto w większości było drewniane, jedna ulica posiadała bruk, a pięć było pokryte nim częściowo^[5]. W 1908 roku przez dwa miesiące w szpitalu w Baranowiczach przebywał pisarz Szolem Alejchem.

W 1913 roku w miasteczku było 10 synagog. Rabinem był Szymon Szapiro. Żydzi odgrywali znaczną rolę w życiu gospodarczym Baranowicz. Właścicielami młynów byli Wajnberg, Szymszewicz i Lewin, handlem hurtowym zajmowali się m.in. Szulajner, Myszkin, Liwszyn, Segalowicz, Sztejberg. Żydzi prowadzili też duże sklepy (Rabinowicz) oraz fabryki (Goldberg, Bruk i in.)^[4].

Żołnierze I Brygady Legionów Polskich na placu parad w Baranowiczach

W czerwcu 1916 pod Baranowiczami stoczona została jedna z najkrwawszych bitew I wojny światowej, w której zginęło prawie 100 000 żołnierzy.

Między I i II wojną światową

18 marca 1919 polski oddział kawalerii 13 pułku Ułanów Wileńskich pod dowództwem mjr. Władysława Dąbrowskiego dokonał rajdu i przejściowo odbił Baranowicze z rąk bolszewików. Polacy zdobyli duże zapasy broni, amunicji i materiału wojennego oraz wzięli wielu bolszewickich jeńców, po czym wycofali się^[6]. 18 kwietnia 1919 siły polskie ponownie zaatakowały Baranowicze, tym razem z zamiarem trwałego opanowania miasta. Zgrupowanie płk. Aleksandra Boruszczaka przez całą noc prowadziło walki o miasto z bolszewikami, również przy użyciu bagnetów. Wreszcie wczesnym świtem 19 kwietnia dokonano szturmu i do godziny 7:00 całkowicie oczyszczono miasto z nieprzyjaciela^[7].

Baranowicze na mapie z 1934 r.

W 1919 Baranowiczom nadano prawa miejskie. Pinchas Kapłan został zastępcą burmistrza^[4]. W okresie międzywojennym były ważnym ośrodkiem gospodarczym II Rzeczypospolitej, największym miastem województwa nowogródzkiego, siedzibą powiatu baranowickiego, garnizonu Baranowicze i oddziału Korpusu Ochrony Pogranicza. 30 października 1922 miasto odwiedził marszałek Józef Piłsudski. Po 1922 roku przy ulicy Staszica wzniesiono kolonię urzędniczą oraz uruchomiono gimnazjum. W 1924 roku w mieście zbudowany został drewniany kościół katolicki pw. Podwyższenia Krzyża. Od 1925 roku na rogu ulic Szeptyckiego (Sowieckiej) i Mickiewicza został odsłonięty, drugi po warszawskim, Grób Nieznanego Żołnierza^[8]. W tym samym powstało technikum kolejowe oraz szkoła kupiecka. W 1926 do budowanej lokalnej cerkwi przeniesiono elementy wyposażenia rozebranego soboru św. Aleksandra Newskiego w Warszawie^[9]. W 1927 roku zbudowano nowoczesną rzeźnię miejską. W 1929 roku otworzono muzeum powiatowe i zbudowano Bank Polski. Wkrótce oddano do użytku nowy budynek Ogniwa Polskiego, Poczty Polskiej, kino „Apollo” i remizę strażacką^[10]. W 1938 roku uruchomiono lokalną rozgłośnię Polskiego Radia, Polskie Radio Baranowicze^[8] o mocy 50 kW^[9].

W Baranowiczach mieściło się dowództwo Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, którą od 1937 roku dowodził gen. Władysław Anders^[8], a także stacjonowały 26 pułk ułanów, 78 pułk piechoty, 9 dywizjon artylerii konnej, 9 szwadron pionierów i 9 szwadron łączności. W okresie międzywojennym jako dowódcy i oficerowie służyli w Baranowiczach m.in. Roman Abraham, Mieczysław Boruta-Spiechowicz, Stanisław Grzmot-Skotnicki, Bolesław Kontrym, Witold Pilecki, Nikodem Sulik^[11].

15 września 1939 miasto i radiostacja zostały zbombardowane przez Luftwaffe^[12].

Obrona Baranowicz 17 września 1939

17 września 1939, w dniu napaści ZSRR na Polskę, na teren powiatu baranowickiego wkroczyła Armia Czerwona. W tym samym czasie na terenie powiatu rozpoczęły się mordy i grabieże. Ich ofiarami padali zamożniejsi mieszkańcy, urzędnicy, policjanci i żołnierze Wojska Polskiego (zazwyczaj Polacy), sprawcami natomiast były zbrojne grupy skomunizowanych chłopów i kryminalistów, działające z inspiracji ZSRR (zazwyczaj Białorusini i Żydzi)^[13].

Na wieść o sowieckiej napaści, 17 września 1939 we wczesnych godzinach rannych, kierownik baranowickiego magistratu Jan Węgrzyn podjął decyzję o utworzeniu milicji (tzn. Straży Obywatelskiej), w celu obrony miasta oraz zapobieżenia rozprzestrzeniania się anarchii i bezprawia z terenów wiejskich. Składała się ona ze 186 Polaków, których Jan Węgrzyn znał osobiście. Zostali oni wyposażeni w niebieskie opaski i karabiny. Tymczasem z terenu powiatu do Baranowicz zaczęły napływać tłumy białoruskich chłopów, a pod budynkiem magistratu zgromadził się tłum wznoszący antypaństwowe okrzyki. Około godziny 10. do budynku wtargnęła grupa robotników – członków Polskiej Partii Socjalistycznej, której przewodził mężczyzna o nazwisku Machaj. Grupa zażądała likwidacji milicji z niebieskimi opaskami. W wyniku burzliwych negocjacji osiągnięto porozumienie, w myśl którego służba porządkowa miała zostać utrzymana, jednak niebieskie opaski miały został zastąpione czerwonymi. W tym momencie jednak do magistratu wtargnęła grupa ok. 30 miejscowych komunistów, krzyczących „Dość waszych rządów, precz”. Również ich, pomimo dużego napięcia, udało się przekonać, że służby porządkowe są w mieście niezbędne do ochrony przed rabunkami i samosądami, przynajmniej do momentu wkroczenia wojsk sowieckich. W tej sytuacji jedynym żądaniem komunistów było aresztowanie przywódcy socjalistów, Machaja. O godzinie 14. miasto Baranowicze zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Milicja Jana Węgrzyna, pomimo iż nie podjęła walki z Sowietami, uratowała Baranowicze przed falą mordów i grabieży, które w tym czasie miały miejsce w powiecie i na całych ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej^[13].

Okupacja radziecka (1939–1941)

2 listopada zostały włączone do Białoruskiej SRR. 4 grudnia 1939 stały się centrum administracyjnym nowo utworzonego obwodu baranowickiego. Do miasta przybyło wielu uchodźców z zachodnich części Polski, w tym wielu Żydów. Pod koniec 1939 roku społeczność żydowska liczyła około 15000 ludzi. Wśród nich był Issachar Fater, badacz muzyki żydowskiej, W 1941 roku został aresztowany przez władze sowieckie i zesłany do Azji Środkowej. Rozpoczęła się silna sowietyzacja ludności Baranowicz. Latem 1940 roku wielu uchodźców z Polski, w tym Żydów, wywieziono w głąb Związku Radzieckiego^[4].

Okupacja niemiecka (1941–1944)

Baranowicze w 1942

26 czerwca 1941 roku miasto zajęli Niemcy. Baranowicze stały się siedzibą obwodu baranowickiego Komisariatu Generalnego Białoruś, Komisariatu Rzeszy Wschód. Oddziały frontowe Wehrmachtu, stacjonujące w mieście zostały zastąpione przez SS i Gestapo. Na czele sztabu Policji Bezpieczeństwa i SD stał Niemiec SS-Untersturmfuhrer Waldemar Amelung^[4]. Zagłada Żydów w mieście zaczęła się zaraz po wejściu wojsk hitlerowskich do miasta. Na cmentarzu żydowskim dokonowano zbiorowych egzekucji^[14]. Utworzono getto, przez które przewinęło się ok. 13 tysięcy lokalnych Żydów (ocalało zaledwie ok. 250 z nich). Z pogromu Żydów udało się uciec Stanisławie Sowińskiej^[15]. 13 lipca 1942 na miejscowym cmentarzu prawosławnym Niemcy rozstrzelali 48 Polaków spośród miejscowych księży i inteligencji^[16], ofiary przed śmiercią wiązano drutem kolczastym^[17]. Miasto zostało ponownie zajęte przez Armię Czerwoną 6 lipca 1944 r.

Po 1945 roku

Po opanowaniu Nowogródczyzny, Sowieci wznowili wywózki do Kazachstanu i na Syberię. W wyniku polsko-radzieckiej umowy z 16 sierpnia 1945 całe województwo nowogródzkie przeszło pod władanie Białoruskiej SRR.

W drugiej połowie lat 40. XX wieku partyjne władze Białoruskiej SRR utrudniały proces przesiedleń osób narodowości polskiej z Baranowicz do Polski w jej nowych granicach. Wprowadziły one pojęcie „osób urodzonych na terenie Białorusi”. Osoby takie automatycznie uznawano za etnicznych Białorusinów, tym samym odmawiając im prawa do decydowania o swojej przynależności narodowej ze względu na używany język czy wyznanie. W konsekwencji uniemożliwiało to ich ekspatriację. Polscy członkowie komisji mieszanej w Baranowiczach pisali w sprawozdaniu:

Architektura socrealistyczna w Baranowiczach

Na potrzeby miejscowego przemysłu w latach 60. XX wieku w Baranowiczach osiedlono robotników sprowadzonych z głębi Rosji. W 1987 roku w Baranowiczach powstała pierwsza na Białorusi polska szkoła^[19].

Od 1991 Baranowicze są częścią niepodległej Białorusi. W 1994 roku zakończono budowę Domu Polskiego mieszczącego Społeczną Szkołę Polską^[9].

Zabytki

• Kościół katolicki pw. Podwyższenia Krzyża – zbudowany w 1924 roku, nieprzerwanie czynny w okresie sowieckim, zachowany do dnia dzisiejszego. W czasach II Rzeczypospolitej i ZSRR stanowił główny ośrodek baranowickich Polaków^[8].
• Domy Kolonii urzędniczej z około 1925 roku, proj. arch. Teodor Bursze
• Budynek rozgłośni Polskiego Radia uruchomionej 1 lipca 1938 roku w stylu funkcjonalistycznym, ul. Komsomolska.
• Budynek Ogniwa Polskiego z około 1935 roku
• Budynek Poczty Polskiej z około 1935 roku
• Budynek Banku Polskiego, wzniesiony w l. 1927–1929
• Remiza strażacka z lat 30.
• Cerkiew prawosławna, ob. sobór Opieki Matki Bożej
• Rzeźnia miejska „Kres-Eksport” z 1927 roku
• Dwie synagogi (nie wpisane w rejestr zabytków)

Cmentarze:

• Cmentarz katolicki z pomnikiem w kształcie wysokiego cokołu zwieńczonego krzyżem z lat 20. XX wieku. Do lat 60. XX wieku znajdował się na nim napis: „Polsko, Matko nasza/W służbie twej wierni/ życie swe oddaliśmy/Pamięci 182 pracowników etapu repatriacyjnego w Baranowiczach/ Zmarłych w latach odrodzenia Ojczyzny/1920–1923”. Po odtworzeniu w latach 90. XX wieku, napis usunięto na żądanie władz i zastąpiono rosyjskim.
• Cmentarz prawosławny ze zbiorową mogiłą ponad 100 Polaków spośród miejscowej inteligencji zamordowanych przez Niemców.
• Cmentarz żydowski z symbolicznym nagrobkiem i napisem „Prochy 12 000 Żydów z Baranowicz, zebranych z miejsc Zagłady, zabitych przez Niemców i ich pomocników w 1942 r.”^[20].

Inne:

• Dom z pocz. XX w.
• Kamienica z 1902 r.

Obiekty niezachowane:

• Kino Apollo z okresu II RP (zburzone)
• grób nieznanego żołnierza z okresu II RP (zburzony)

Transport

Dworzec kolejowy Baranowicze Poleskie

Ważny węzeł kolejowy, stacja Baranowicze Centralne. Baranowicze mają połączenia kolejowe bezpośrednie z wieloma miastami:

• Baranowicze – Mińsk – Moskwa
• Baranowicze – Brześć – Warszawa
• Baranowicze – Równe – Kijów
• Baranowicze – Wilno
• Baranowicze – Lida – Grodno

Przez miasto przebiega też trasa międzynarodowa M1 Brześć nad Bugiem – Mińsk.

Demografia

Ludzie związani z Baranowiczami

• Maja Berezowska – polska malarka, graficzka, karykaturzystka i scenografka, urodzona w Baranowiczach
• Julija Chitra – białoruska pływaczka, urodzona w Baranowiczach
• Gieorgij Chołostiakow – radziecki dowódca wojskowy, wiceadmirał, Bohater Związku Radzieckiego, urodzony w Baranowiczach
• Elżbieta Dołęga-Wrzosek – polska działaczka społeczna na Białorusi
• Michał Issajewicz ps. Miś – major Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej
• Alina Jaroszewicz – polska działaczka społeczna i oświatowa na Białorusi, prezes Klubu Polskiego w Brześciu oraz oddziału brzeskiego ZPB, redaktor naczelna Ech Polesia, wiceprzewodnicząca Rady Naczelnej Związku Polaków na Białorusi
• Uładzimir Karwat – białoruski pilot wojskowy, odznaczony tytułem Bohatera Białorusi, był naczelnikiem bazy powietrznej i przygotowania taktycznego 61 bazy lotniczej w Baranowiczach.
• Janina Klawe – polska tłumaczka literatury pięknej, historyk literatury
• Lidia Korsakówna – polska aktorka teatralna i filmowa
• Jerzy Mazur – polski duchowny katolicki, biskup diecezji ełckiej
• Zygmunt Młot-Przepałkowski – polski dowódca wojskowy, rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego II RP, urzędnik administracji państwowej, zamordowany przez Rosjan w Katyniu
• Walerija Nowodworska – rosyjska publicystka i polityk, radziecka dysydentka, urodzona w Baranowiczach
• Andrzej Różycki – polski reżyser filmowy, fotografik, artysta współczesny, artysta multimedialny, scenarzysta, teoretyk sztuki
• Natalla Sazanowicz – białoruska lekkoatletka, wieloboistka, medalistka Igrzysk Olimpijskich, Mistrzostw Świata i Europy, urodzona w Baranowiczach
• Teresa Sieliwończyk – polska działaczka społeczności polskiej na Białorusi, wiceprezes ZPB ds. kontaktów z zagranicą, szefowa oddziału ZPB w Baranowiczach
• Tomasz Szalewicz – polski działacz społeczny i samorządowiec związany z Nowogródczyzną, poseł na Sejm IV kadencji (1935–1938)
• Kazimierz Świątek – polski kardynał Kościoła rzymskokatolickiego, emerytowany arcybiskup metropolita mińsko-mohylewski
• Ludwik Wolnik – polski inżynier i samorządowiec, prezydent Nowogródka i Baranowicz
• Stanisława Sowińska – pisarka, podpułkownik Wojska Polskiego

Sport

Do 1939 roku w Baranowiczach funkcjonowały kluby piłkarskie takie jak m.in. WKS Baranowicze i Ognisko Baranowicze.

Galeria

Obiekty wojskowe

Przed pełnoskalową inwazją Rosji na Ukrainę na lotnisku Baranowicze znajdowało się około 50 samolotów wojskowych Sił Powietrznych Białorusi. Wynika to z faktu, że znajduje się tam 61. baza lotnicza myśliwców, która składa się głównie z samolotów Su-30SM, Su-27 i MiG-29. Od września 2021 r. zaczęły przylatywać tam rosyjskie samoloty Su-30SM i Su-34. Później to samo lotnisko zaczęło być wykorzystywane do ataków i bombardowań terytorium Ukrainy^[21].

W Baranowiczach znajduje się również 558. Lotniczy Zakład Remontowy (biał. 558 Авіяцыйны рамонтны завод), specjalizujący się w naprawach oraz remontach samolotów i śmigłowców dla potrzeb sił zbrojnych^[22]. Po inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 roku zakład znalazł się na amerykańskiej liście sankcyjnej (Specially Designated Nationals and Blocked Persons List(ang.))^[23]. Wielka Brytania^[24] i Kanada również nałożyły na niego sankcje^[25].

Miasta partnerskie

Przypisy

Bibliografia

• Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919–1920. Wyd. 1. T. 1. Warszawa: Bellona, 2010, s. 696. ISBN 978-83-11-11934-5.
• Marek A. Koprowski: Białoruś. Uparte trwanie polskości. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2006, s. 270. ISBN 978-83-7441-409-8.

Linki zewnętrzne

• Strona przedstawiająca przedwojenne Baranowicze. [dostęp 2005-02-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-29)].
• Baranowicze. Wirtualne Muzeum (ros.)
• Historia Żydów w Baranowiczach na portalu Wirtualny Sztetl
• Baranowicze, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 81 .
• Baranowicze, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 103 .
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona