Barbara Urszula Sanguszkowa

Barbara Sanguszkowa
Pewna zacna weteranka

Barbara z Duninów księżna Sanguszkowa
Łabędź
Rodzina	Duninowie herbu Łabędź
Data urodzenia	4 lutego 1718
Data i miejsce śmierci	2 października 1791 Warszawa
Ojciec	Jakub Dunin
Matka	Marianna z Grudzińskich
Mąż	Paweł Karol Sanguszko
Dzieci	Konstancja Sanguszkówna Antoni Sanguszko Anna Jabłonowska Józef Paulin Sanguszko Krystyna Justyna Bielińska Hieronim Janusz Sanguszko Michał Ignacy Sanguszko Kunegunda Czacka Krescencja Sanguszkówna Janusz Modest Sanguszko
Odznaczenia

Marcello Bacciarelli, Portret Barbary Sanguszkowej z 1757 roku

Barbara Urszula z Duninów Sanguszkowa, pseud.: Dama; Pewna dama polska; Pewna zacna weteranka, (ur. 4 lutego 1718, zm. 2 października 1791 w Warszawie) – marszałkowa litewska, poetka, tłumaczka, moralistka i filantropka.

Pochodzenie

Była córką referendarza wielkiego koronnego Jakuba ze Skrzynna Dunina (zm. 1730) herbu Łabędź i Marianny z domu Grudzińskiej (zm. 1727) herbu Grzymała. Była wnuczką Mikołaja Wiktoryna Grudzińskiego (1635-1704). Miała brata Aleksego Dunina. Wcześnie osierocona przez matkę (1727), a następnie przez ojca (1730) wychowywała się pod opieką drugiej żony ojca – Heleny z Potockich (córki Jerzego Potockiego, a wnuczki poety Wacława Potockiego), która po śmierci męża wyszła jeszcze raz za mąż za wojewodę inflanckiego Antoniego Andrzeja Morsztyna (syna poety Stanisława Morsztyna).

Rodzina

W 1735 roku została trzecią żoną starszego od niej marszałka wielkiego litewskiego księcia Pawła Franciszka Karola Sanguszki (1682-1750) herbu Pogoń Litewska. Ślub odbył się 17 kwietnia 1735 roku we franciszkańskim kościele w Warszawie, a udzielało biskup krakowski Andrzej Stanisław Załuski. W ciągu tego małżeństwa urodziło się dziesięcioro dzieci, z których przeżyło sześcioro:

• Konstancja Sanguszkówna (1736-1737),
• Antoni Sanguszko (1737-1738),
• Anna Sanguszkówna (1739-1766), zamężna od 1755 roku z Antonim Barnabą Jabłonowskim (1732-1799) herbu Prus III,
• Józef Paulin Jan Adam Sanguszko (1740-1781), żonaty od 1774 roku z Anną Cetner (1764-1814) herbu Przerowa,
• Krystyna Justyna Sanguszko (1741-1778), zamężną w 1763 roku z Franciszkiem Bielińskim (1742-1809) herbu Junosza,
• Hieronim Janusz Sanguszko (1743-1812), żonaty od 1767 roku z Cecylią Urszulą Potocką (1743-1772) herbu Pilawa, następnie od 1774 roku z Anną Teofilą Sapiehą (1758-1813) herbu Lis, który związek zakończył się rozwodem w 1778 roku, później od 1779 roku z Anną Pruszyńską (zm. 1826) herbu Rawa,
• Michał Ignacy Sanguszko (1744-?),
• Kunegunda Sanguszkówna, zamężna od 1767 roku z Franciszkiem Czackim (1727-1787) herbu Świnka,
• Krescencja Sanguszkówna (1749-1750),
• Janusz Modest Sanguszko (1749-1806), żonatego od 1773 roku z Karoliną Gozdzką (1751-1804) herbu Doliwa (herb szlachecki), a po rozwodzie z Anielą Ledóchowską (zm. 1825) herbu Szaława.

Działalność

Dnia 3 maja 1745 roku została damą austriackiego Orderu Krzyża Gwiaździstego^[1].

W dniu 15 kwietnia 1750 roku zmarł jej mąż, a ona zajęła się porządkowaniem spraw, także na drodze sądowej, odziedziczonych dóbr, a nade wszystko wychowaniem i edukacją swoich dzieci. W roku 1755 sprowadziła do Lubartowa (na stanowisko wychowawcy jej synów), C. F. Pyrrhysa de Varille, który z niewielkimi przerwami przebywał tam aż do jej śmierci. Po ślubie (1763) swej córki Krystyny z Franciszkiem Bielińskim, mieszkała głównie w Warszawie (w pałacu Bielinskich). Co dwa lata w porze letniej zjeżdżała z Warszawy do Poddębic i prowadziła tam znany salon oświeceniowy na który zapraszała wiele znamienitych gości. Dbając o przyszłość dzieci i o pozostawiony majątek brała czynny udział w życiu politycznym kraju. Jeździła na sejmy i trybunały. Była bogata, pociągająca i miła w obejściu. Prowadziła w atmosferze intelektualno-artystycznej rozległe życie towarzyskie. Jej, wzorowany na francuskich, salon literacki odwiedzali: przyszły S. Poniatowski, I. Krasicki i W. Jakubowski. Spośród gości jej salonu wywodził się, występujący w Pałacu Saskim amatorski zespół teatralny. Z tego zespołu pochodzili późniejsi organizatorzy warszawskich teatrów "de société".

Wraz z wojewodziną rawską – Boną ze Świdzińskich Granowską i jej siostrą kasztelanową połaniecką – Marią ze Świdzińskich Lanckorońską stanowiła „trójcę pań świętych” znaną z pobożności i filantropii. Barbara Sanguszko była znana ze swojej hojności. Wymurowała i odnowiła wiele kościołów i klasztorów (dokończyła restaurację kościoła św. Jana Chrzciciela w Zasławiu, zbudowała dom dla misjonarzy w Zasławiu, oddała grunty pod budowę cerkwi w Ilińcach, podarowała jezuitom materiały budowlane na budowę kościoła w Żytomierzu, ufundowała kościół dla sióstr bernardynek w Tarnowie, wzniosła murowany kościół w Lutomiersku). W 1767 roku zorganizowała uroczystości koronacyjne obrazu Matki Bożej w Miedniewicach. W 1776 roku doprowadziła do powiększenia parafii Szymanów i uzyskała od papieża Piusa VI bullę papieską nadającej parafii cztery parafialne odpusty.

W Pałacu Saskim wydawała okazałe przyjęcia, iluminacje, koncerty i bale, na których licznie gościli dygnitarze polityczni oraz artyści, poeci i muzycy. Wśród nich warto wymienić Stanisława Augusta Poniatowskiego, na którego koronacji później była.

Obok Warszawy, Szymanowa, Zasławia i Lubartowa, który przejął w drodze podziałów rodzinnych jej syn, przebywała w Poddębicach oraz dużo podróżowała m.in. była w Gdańsku, Białymstoku, Berdyczowie, czy Rzymie.

Twórczość

Barbara Sanguszkowa przełożyła na polski 2 dzieła pobożne: modlitewnik francuskiej karmelitanki F. L. de La Vallière Uwaga duszy przez pokutę nawracającej się do Boga pełna afektów serdecznych na psalm 50... i psalm 102... pokutującego Dawida..., uzupełniony Refleksjami chrześcijańskimi nad ułomnością naszą... wydany w Lublinie w 1743 roku oraz zbiór rozmyślań religijno-moralnych Przewodnia do nieba droga kardynała Giovanniego C. Bony wydany w 1744 roku. W 1755 roku napisała Naukę matki córce swojej idącej za mąż daną... i wydała ją w Warszawie w 1756 roku. W latach 60. XVIII wieku przełożyła podręczną książkę medyczną O chorobach prędkiego ratunku potrzebujących..., którą na jej żądanie napisał nadworny lekarz Sanguszków – Franciszek Kurcjusz (Curtius) i wydała ją w 1783 roku w Warszawie. W 1788 roku przetłumaczyła i wydała obszerny 2-tomowy romans listowny Ph. L. Gérarda Hrabia de Valemont, czyli obłąd rozumu....

Ważniejsze utwory

1. Nauka matki córce swojej idącej za mąż dana, a przez osobę wielce szanującą takie dla dzieci nauki do druku podana, Warszawa 1756; wyd. następne: Lwów 1760 (pt. Uwagi pewnej chwalebnej matki, godnej córce swojej, gdy ją za mąż wydawała, na pożegnanie podane); Warszawa 1763; Chełm 1772 (pt. Uwagi...); Kalisz 1783 (jak wyżej); wyd. bezimienne
2. Wiersze w rozmaitych materiach. Druk, (inform. I. Krasicki – druk niezidentyfikowany).

Fragment wiersza Sanguszkowej (przekł. listu Fryderyka II do brata) datowany na rok 1760 ogł. (z nieistniejącego dziś rękopisu Biblioteki Narodowej, sygn. M 262) S. Tomkowicz: Z wieku Stanisława Augusta t. 2, Kraków 1882, s. 78.

Ponadto w rękopisie Ossolineum, sygn. 552/II 5 zachowana jest przemowa autorstwa Sanguszkowej.

Przekłady

1. F. L. de La Vallière: Uwaga duszy przez pokutę nawracającej się do Boga pełna afektów serdecznych na psalm 50... i psalm 102... pokutującego Dawida, refleksje na ułomności ludzkie. Przez pewna damę po francusku w Paryżu roku 1715 wydana, a teraz z francuskiego na polski język przez pewną damę polską wytłumaczona, Lublin 1743
2. G. C. Bona: Przewodnia do nieba prowadząca, drogę nieomylną przez skuteczny sposób do dojścia zbawienia otwierająca. Z francuskiego na polski język przez damę przetłumaczona, Lublin 1744
3. Fr. Curtius: Opis chorób prędkiego ratunku potrzebujących, który poprzedzają dwa roztrząśnienia, pierwsze: O zaraźliwych chorobach, drugie: O powietrzu na bydło, trzecie jeszcze: O ukąszeniu wściekłej bestii. Przez..., Warszawa 1783; wyd. następne: Warszawa 1801; (autor był lekarzem nadwornym Sanguszkowej i napisał to dzieło na jej "żądanie"; o autorstwie przekładu informuje przedmowa)
4. Ph. L. Gérard: Hrabia de Valemont, czyli obłąd rozumu. Listy zebrane i wydane przez M. ... Wytłumaczone z francuskiego na ojczysty język przez pewną zacną weterankę t. 1-2, Warszawa 1788.

Listy

1. Korespondencja z Januszem Aleksandrem Sanguszką z roku 1754, rękopisy: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 99 a 9; Ossolineum, sygn. 313/II
2. Do Antoniego Lubomirskiego, wojewody lubelskiego, z 23 kwietnia 1754, rękopis: Ossolineum, sygn. 313/II
3. Do A. Krasińskiego 2 listy z: 16 sierpnia i 24 listopada 1769, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 833
4. Do Stanisława Augusta: z roku 1764, w zbiorach z lat: 1780-1784, 1786-1788; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 687, 689, 700, 723
5. Do Stanisława Augusta i A. Mokronowskiego 2 listy (bez daty); rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 6147 IV t. 13
6. Do Pawła Benoēgo, rękopis: Lw. Państw. Nauk Bibl. (Ossolineum, sygn. 454/II)
7. Od Stanisława Augusta 2 listy z roku 1765, rękopis: Ossolineum, sygn. 319/II
8. Od córki, K. Bielińskiej; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Biblioteka Przeździeckich, sygn. B-693)
9. Od I. Krasickiego z 14 grudnia 1786, ogł. J. W. Gomulicki, "Stolica" 1961, nr 31, s. 22
10. Od Anny z Cetnerów Sanguszkowej, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 736.

Dobra ziemskie

Osobistą jej własność stanowiły odziedziczone po matce Poddębice i Lutomiersk w województwie sieradzkim, po bracie Szymanów, w Wielkopolsce (na Kujawach) wsie Konary, Rybowo, Grabowo, odziedziczone po ojcu dobra na Litwie oraz posiadłość w Wilnie. W latach 1750-1774 sprawowała zarząd nad pozostawionymi przez swego męża dobrami. W 1752 roku założyła hutę szkła w Cudnowie. Prowadziła intensywny handel zbożem. Łożyła spore sumy na utrzymanie milicji sanguszkowej i ordynackiej, dbała też o archiwum w Sławucie. Po podziale majątku zawarła z synami ugodę dotyczącą jej praw dożywotnich na dobrach po mężu. Barbara Sanguszko zatrzymała w swych rękach dobra prywatne (m.in. Szymanów, Wolę Grzymkowską i Poddębice) oraz bezpośredni zarząd nad kluczami, czyli Smolanami, Tołoczynem i Białogródką. Swoim majątkiem zarządzała bardzo energicznie.

Śmierć

Zmarła po ciężkiej sześciotygodniowej chorobie 2 października 1791 roku w Warszawie. Ciało jej przewieziono w uroczystym kondukcie żałobnym do Lublina, gdzie 13 października 1791 roku w asyście licznego duchowieństwa pochowano je w podziemiach kościoła kapucynów. Serce złożono równie uroczyście w kościele kapucynów Lubartowie.

Przypisy

Bibliografia

• Janecki Łukasz, Dzieje parafii pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Szymanowie, Szymanów 2009.
• Aleksandrowska Elżbieta, Sanguszkowa Barbara [hasło w:] Polski Słownik Biograficzny, tom XXXIV, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992-1993, s. 517-521.
• Jakuboszczak Agnieszka, Sarmacka dama Barbara Sanguszkowa (1718-1791) i jej salon towarzyski, Poznań 2008, tablica III
• T. 6, cz. 1: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 150-152.

Linki zewnętrzne

• Tłumaczenia Barbary Urszuli Sanguszkowej w bibliotece Polona