Bartel BM-4

	Bartel BM-4
	Bartel BM-4
	; Bartel BM-4
	Dane podstawowe
Państwo	Polska
Producent	Wytwórnia „Samolot”; Podlaska Wytwórnia Samolotów
Konstruktor	Ryszard Bartel
Typ	samolot szkolny i treningowy
Konstrukcja	dwupłat o konstrukcji mieszanej, podwozie klasyczne – stałe
Załoga	2 (uczeń, instruktor)
	Historia
Data oblotu	1927
Lata produkcji	1928–1932
Wycofanie ze służby	1939
Liczba egzemplarzy	72
Liczba wypadków	2
	Dane techniczne
Napęd	1 silnik rotacyjny Le Rhône C (BM-4a); silnik rzędowy Gipsy III lub Walter Junior (BM-4h)
Moc	80 KM (59 kW) (BM-4a); 120 KM (88 kW) (BM-4h)
	Wymiary
Rozpiętość	10,17 m
Długość	7,22 m (BM-4a); 7,25 m (BM-4h)
Wysokość	2,93 m
Powierzchnia nośna	25,00 m²
	Masa
Własna	538 kg (BM-4a); 551 kg (BM-4h)
Startowa	791 kg (BM-4a); 800 kg (BM-4h)
	Osiągi
Prędkość maks.	125 km/h (BM-4a); 138 km/h (BM-4h)
Prędkość minimalna	57 km/h
Prędkość wznoszenia	2,0 m/s (BM-4a); 1,8 m/s (BM-4h)
Pułap	2820 m (BM-4a); 2 100 m (BM-4h)
Zasięg	315 km (BM-4a); 275 km (BM-4h)
	Dane operacyjne
	Użytkownicy
	Polska, Afganistan (1 szt.)

Bartel BM-4 – polski samolot szkolny i treningowy, zaprojektowany w 1927 roku w wytwórni lotniczej „Samolot” w Poznaniu.

Historia

W drugiej połowie 1925 roku w związku z wygaśnięciem licencji na produkcję samolotu szkolnego Hanriot H-28, przedstawiciele IV Departamentu Żeglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych zwrócili się do wytwórni lotniczej „Samolot” w Poznaniu o zaprojektowanie nowego samolotu szkolnego dla lotnictwa polskiego. Miała to być maszyna szkolna oraz treningowa (przejściowa dla pilotów po kursie pilotażu podstawowego przed przejściem do lotów na samolotach z silnikami o dużej mocy).

W 1926 r. zbudowano prototyp samolotu Bartel BM-2. Jednak próby fabryczne, jak i przeprowadzone w Instytucie Badań Technicznych Lotnictwa w Warszawie, wykazały obok zalet także możliwości dalszych udoskonaleń jego konstrukcji i podjęto decyzję o nie uruchomieniu produkcji seryjnej, i wykonaniu na bazie tego samolotu doskonalszej wersji samolotu szkolnego.

Bartel BM-4 na Powszechnej Wystawie Krajowej w 1929 r. w Poznaniu

Projekt nowego samolotu oznaczonego jako BM-4 opracowany został przez zespół inż. Ryszarda Bartla w marcu 1927 roku. Do budowy prototypu przystąpiono w wytwórni „Samolot” w kwietniu, a ukończono go w grudniu 1927 roku. Od poprzednika (BM-2) różnił się kilkoma istotnymi udoskonaleniami. Do napędu zastosowano silnik gwiazdowy Walter Vega o mocy 85 KM (63 kW). Prototyp z tym silnikiem oznaczony symbolem BM-4b został oblatany 20 grudnia 1927 r. na lotnisku Ławica w Poznaniu przez pilota fabrycznego. W locie prototyp potwierdził wszystkie zalety samoloty BM-2, a poza tym wykazał doskonałą widoczność z obu kabin oraz dobre osiągi. Stał się pierwszym w Polsce samolotem szkolnym, który nie miał tendencji wchodzenia w korkociąg oraz w ślizg boczny (na skrzydło).

BM-4 różnił się od swojego poprzednika przede wszystkim komorą płatów: prototyp BM-4 miał płaty o mniejszej rozpiętości i większej cięciwie oraz inny, nieco zaokrąglony kształt końcówek płata. Dla poprawienia widoczności z tylnej kabiny płat górny przesunięto do przodu, a w komorze płatów zastosowano zastrzały w kształcie odwróconej litery „N”, co zwiększyło jej sztywność i wytrzymałość. Zmieniono nie tylko konstrukcję podwozia i płozy ogonowej, ale zmianie uległ też obrys usterzenia. Podobnie natomiast jak w BM-2 utrzymano wymienność skrzydeł obu płatów oraz standaryzację materiałów, części i zespołów samolotu. Wprowadzone zmiany spowodowały obniżenie masy własnej prototypu BM-4 (względem prototypu BM-2) o 175 kg.

Po wykonaniu 41 lotów próbnych przez pilotów fabrycznych wytwórni „Samolot”, prototyp BM-4b przekazano do Warszawy, gdzie w dniach 14–17 marca 1928 r. został sprawdzony przez Komisję Dowództwa Lotnictwa. Orzekła ona całkowitą przydatność tego samolotu do szkolenia podstawowego pilotów, z uwagą, że zbyt mała moc silnika utrudnia wykonywanie akrobacji. Stąd podjęto dalsze prace nad kolejnymi wersjami samolotu BM-4 w celu dobrania dla niego właściwego źródła napędu.

Pierwszy prototyp samolotu Bartel BM-4b napędzanego silnikiem Walter Vega NZ-85 o mocy 85 KM (63 kW), podarowano w maju 1928 roku królowi Afganistanu Amanullahowi podczas jego oficjalnej wizyty w Warszawie.

Samolot miał bardzo wiele wersji silnikowych. Pierwsza wersja produkcyjna, BM-4a była napędzana silnikiem rotacyjnym Le Rhône C o mocy 80 KM (59 kW), wybranym z uwagi na istniejące zapasy tych silników w Polsce. Osiągał swą znamionową moc przy zaledwie 1200 obr/min, co pozwoliło na zastosowanie śmigła o średnicy aż 2,55 m – przez co maszyna miała (jak na tę moc) zupełnie dobre osiągi (duży ciąg statyczny śmigła). Jednak wady silnika rotacyjnego i starania konstruktora o inne silniki spowodowały powstanie jeszcze 7 innych wersji tego samolotu.

2 kwietnia 1928 roku oblatano na lotnisku Ławica drugi prototyp oznaczony symbolem BM-4d z silnikiem gwiazdowym konstrukcji inż. Władysława Zalewskiego WZ-7 o mocy 80 KM (59 kW). Po wymianie tego silnika na 9-cylindrowy silnik rotacyjny Le Rhône C o takiej samej mocy dokonano porównania. Na tej podstawie powstała wspomniana seryjna wersja BM-4aI. Wyprodukowano jej 22 egzemplarze. W lecie 1929 roku zmodernizowano te samoloty zmieniając im usterzenie, kompensację lotek oraz wprowadzając nowe podwozie z amortyzatorami olejowo-powietrznymi – wersję tę nazwano BM-4aII.

Następnie powstały kolejne wersje prototypów tego samolotu: w czerwcu 1929 r. – BM-4e z nieudanym silnikiem gwiazdowym Peterlot o mocy 80 KM (59 kW), w 1930 – BM-4c z silnikiem gwiazdowym Lorraine-Dietrich 5Pb o mocy 110 KM (81 kW) z dodatkowym zbiornikiem paliwa dla zwiększenia zasięgu, oraz BM-4f będącym seryjnym samolotem BM-4aII z silnikiem gwiazdowym Skoda G-594 Czarny Piotruś o mocy 100 KM (74 kW), w 1931 roku – BM-4g będący seryjnym samolotem BM-4aII z silnikiem rzędowym Gipsy I o mocy 100 KM (74 kW).

Produkcję drugiej wersji seryjnej oznaczono jako BM-4h i uruchomiono dopiero w połowie 1931 roku w Podlaskiej Wytwórni Samolotów (PWS), gdyż dotychczasowy producent, Wielkopolska Wytwórnia Samolotów Samolot, uległ likwidacji w 1930 r. Opracowana przez inż. Ryszarda Bartla, napędzana była brytyjskim silnikiem Gipsy III lub Walter Junior. Wojsko zamówiło jej 50 egzemplarzy.

Łącznie w latach 1928–1932 wybudowano 72 egz. samolotu Bartel BM-4, nie licząc prototypów.

Samolot był prawidłowy w pilotażu i bardzo bezpieczny. Nie zdarzył się na nim wypadek ani z powodu wady konstrukcji, ani z powodu błędu w pilotażu. Dwa znane wypadki zdarzyły się jednego dnia: w jednym doszło do zderzenia się maszyn w powietrzu, w drugim – do zapalenia się maszyny od rakiety (racy).

Użycie w lotnictwie polskim

Pierwsze samoloty szkolne Bartel BM-4aI zostały wprowadzone w 1929 roku w ilości 22 sztuk do Niższej Szkoły Pilotów w Bydgoszczy.

Następnie w latach 1931–1932 dostarczono 50 samolotów wersji Bartel BM-4h do szkół lotniczych w Dęblinie i Bydgoszczy. Stosowano je do 1936 roku, a następnie przekazano lotnictwu cywilnemu.

Pojedyncze samoloty tego typu przetrwały w aeroklubach do września 1939 roku. Kilka z nich użyto do celów łącznikowych w kampanii wrześniowej.

Konstrukcja

Dwumiejscowy dwupłat szkolny i treningowy o konstrukcji mieszanej^[1].

Płaty prostokątne, dwudzielne, dwudźwigarowe. Dźwigary skrzynkowe. Nosek i dół płatów do tylnego dźwigara kryte sklejką, reszta płótnem. Płat górny identyczny z dolnym, można było ich używać wymiennie. Połączone między sobą zastrzałami o kształcie litery N z oprofilowanych rur stalowych i wykrzyżowane drutami stalowymi. Lotki na 2/3 rozpiętości skrzydeł, drewniane, kryte sklejką.

Kadłub o przekroju prostokątnym, drewniany, kryty sklejką. Przód i góra kadłuba kryte blachą aluminiową w okolicach silnika. Kabiny w układzie tandem, odkryte.

Usterzenie spawane z rur stalowych, kryte płótnem.

Podwozie klasyczne stałe z płozą ogonową.

Napęd: silnik rzędowy lub gwiazdowy, śmigło dwułopatowe o stałym skoku, drewniane.

Przypisy

↑ Bartel BM-4 (BM-7), 1927. [dostęp 2018-08-09].

Bibliografia

Andrzej Morgała: Samoloty wojskowe w Polsce: 1924-1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2003. ISBN 83-1109-319-9.
Andrzej Glass: Polskie konstrukcje lotnicze: 1893-1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1977.

[1] Bartel BM-4 (BM-7), 1927. [dostęp 2018-08-09].

[:1-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar ^as ^at ^au ^av ^aw ^ax ^ay ^az ^ba ^bb ^bc ^bd ^be ^bf ^bg ^bh ^bi ^bj ^bk ^bl ^bm ^bn ^bo ^bp ^bq ^br ^bs ^bt ^bu ^bv ^bw ^bx ^by ^bz ^ca ^cb ^cc ^cd ^ce ^cf ^cg ^ch ^ci ^cj ^ck ^cl ^cm ^cn ^co ^cp ^cq ^cr ^cs ^ct obcej produkcji lub konstrukcji, używane przez Wojsko Polskie

[1]

[A]

Myśliwskie	Albatros D.II^[A] Albatros D.III^[A] Albatros D.III (Oef)^[A] Albatros D.V^[A] Ansaldo A.1 Balilla^[A] Ansaldo SVA.5^[A] Bristol F.2 Fighter^[A] Fokker D.VII^[A] Fokker D.VIII^[A] Halberstadt C.V^[A] Halberstadt CL.II^[A] Halberstadt CL.IV^[A] Hannover CL.II^[A] Hannover CL.V^[A] Martinsyde F.4^[A] Nieuport 16^[A] Nieuport 17^[A] Nieuport 23^[A] Nieuport 24^[A] Nieuport 27^[A] Pfalz D.XII^[A] PWS-A^[A] PWS-10 PZL P.7 PZL P.11 RAF S.E.5^[A] Sopwith Camel^[A] Sopwith Dolphin^[A] SPAD S.VII^[A] SPAD S.XIII^[A] SPAD 51^[A] SPAD 61^[A] Wibault 70^[A]
Bombowe	Airco DH.9^[A] Albatros C.X^[A] Albatros C.XII^[A] Breguet 14^[A] Breguet 19^[A] Farman F-68 Goliath^[A] Fokker F.VII^[A] Friedrichshafen G.III^[A] Gotha G.IV^[A] PZL.23 Karaś PZL.37 Łoś Rumpler C.I^[A] LWS-6 Żubr
Samoloty rozpoznawcze i łącznikowe (towarzyszące)	AEG C.IV^[A] Albatros B.II^[A] Albatros C.I^[A] Albatros C.III^[A] Albatros C.V^[A] Albatros C.VII^[A] Albatros C.X^[A] Albatros C.XII^[A] Albatros C.XV^[A] Anatra Anasal^[A] Ansaldo A.300^[A] Ansaldo SVA-9^[A] Aviatik C.III^[A] Breguet 14^[A] Breguet 19^[A] De Havilland DH.60 Moth^[A] DFW C.V^[A] Hannover CL.II^[A] Hansa-Brandenburg C.I^[A] Lloyd C.II^[A] Lloyd C.IV^[A] Lloyd C.V^[A] Lublin R.X Lublin R.XIII LWS-3 Mewa LVG B.I^[A] LVG C.II^[A] LVG C.V^[A] LVG C.VI^[A] Oeffag C.I^[A] Oeffag C.II^[A] Potez XV^[A] Potez XXV^[A] Potez XXVII^[A] PWS-5 PZL Ł.2 Rumpler C.I^[A] Rumpler C.VII^[A] Rumpler C.VIII^[A] RWD-14 Czapla Salmson 2^[A]
Szkolne	Albatros B.II^[A] LVG B.I^[A] Bartel BM-4 Bartel BM-5 Hansa-Brandenburg B.I^[A] Caudron G.III^[A] Hanriot H.19^[A] Hanriot H.28 Morane-Saulnier MS.35^[A] PWS-12 PWS-16 PWS-18 PWS-26 Rumpler C.VIII^[A] RWD-8 Lublin R.VIII Lublin R-XIV RWD-17
Szturmowe	Albatros J.I^[A]
Transportowe i sanitarne	Lublin R.XVI LWS-2
Wodnosamoloty	CANT Z.506^[A] CAMS-30^[A] Friedrichshafen FF.33^[A] Friedrichshafen FF.49^[A] Latham 43^[A] LeO H.13^[A] LeO H.135B3^[A] Lublin R.VIII Lublin R.XIII Lübeck-Travemünde F4^[A] Macchi M.9^[A] Schreck FBA-17H^[A]
Balony i sterowce	Parseval-Sigsfeld^[A] Caquot typ R^[A] WBS-Caquot DB^[A] WBS-Caquot N-NN^[A] WBS model 39 WBS Jumping WBS E2 Zodiac VZ-11 Lech^[A] Gwiazda Polski
Samoloty prototypowe	Bartel BM-2 Bartel BM-3 Bartel BM-6 CWL WZ-X Lublin R-XX Nikol A-2 PWS-1 PWS-6 PWS-11 PWS-15 PWS-19 PWS-33 Wyżeł PWS-35 Ogar PZL P.1 PZL P.6 PZL P.8 PZL.12 PZL.38 Wilk PZL.42 PZL.46 Sum PZL.50 Jastrząb
Projekty	Bartel BM-1 CWL WZ-VIII CWL WZ-IX Pteranodon PWS-3bis PWS-20ter/hydro PWS-22 PWS-40 PWS-42 PZL.3 PZL.8 PZL.9 PZL.15 PZL.18 PZL P.28 PZL.39 PZL.45 Sokół PZL.48 Lampart PZL.49 Miś PZL.53 Jastrząb II PZL.54 Ryś PZL.55 PZL.56 Kania PZL Łosoś RWD-22 RWD-25 WBS LOPP (sterowiec)
Produkowane na eksport	PZL P.24 PZL.43

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne