Baszybuzucy

Typy baszybuzuków (na pocztówce z epoki sułtanatu)

Baszybuzucy (tur. başıbozuk od baş – głowa i bozuk – zepsuty, uszkodzony [tj. szalony]; l.mn. başıbozuklar)^[1] – w XIX i na początku XX wieku żołnierze nieregularnych wojsk tureckich, pochodzących z ochotniczego naboru^[2].

Oddziały baszybuzuków werbowano z podbitej muzułmańskiej ludności osmańskiego imperium: Albańczyków (Arnautów), Arabów, Czerkiesów, Kabylów i Kurdów. Choć składały się z bitnych żołnierzy, powszechnie uchodziły za niekarne i łupieżcze, wskutek czego wkrótce stały się synonimem zbrojnych rabusiów. Wyposażeni we własną broń i konie, pozostawali pod komendą własnych oficerów, cechował ich jednak rażący brak dyscypliny.

Jako osobny rodzaj wojsk pojawili się w XVIII wieku, uczestnicząc w Egipcie w walkach z wojskami napoleońskimi. Nazwa^[3] utrwaliła się i upowszechniła w okresie wojny krymskiej, kiedy liczebność ich oddziałów sięgała 40 tysięcy. Działali na peryferiach głównych sił, względnie na terenach przygranicznych jako wojska pomocnicze. W Europie zyskali niesławny rozgłos po licznych okrucieństwach popełnianych wobec jeńców wojennych, a zwłaszcza względem ludności cywilnej. Omer Pasza zmuszony był znaczną ich część zwolnić ze służby, a innych wcielić do wojsk regularnych.

Okrucieństwa popełniane podczas wojny w Bułgarii (1877)

Wykorzystywano ich podczas zwalczania powstania w Bośni i Hercegowinie w 1885, a szczególnie w trakcie tzw. powstania kwietniowego w Bułgarii w 1876. W obliczu rebelii Bułgarów zmobilizowano do 80 tys. baszybuzuków pod komendą lokalnych dowódców. Ruch powstańczy został na ogół stłumiony przez ich miejscowe oddziały jeszcze przed przybyciem regularnego wojska (m.in. w Strełczy, Klisurze i Petriczu). Po zaciętych walkach nie zdołały one wprawdzie złamać obrony Bułgarów w Peruszticy, lecz zdobyły Batak, gdzie doszło do znanej masakry ludności (tzw. rzeź w Bataku w maju 1876)^[4]. W górach baszybuzucy później skutecznie likwidowali oddziały (czety) powstańców. W trakcie dokonywanych pacyfikacji spalono wiele wsi i zniszczono kilka klasztorów. Szczególnie liczne były ofiary publicznych egzekucji i zbiorowego odwetu na cywilnej ludności w Filipopolu (Płowdiwie)^[5]. Wskutek ich działań, włącznie z mordowaniem bezbronnych, kobiet i dzieci, paleniem miejscowości i niszczeniem dobytku, zginęło wówczas ok. 12 000 bułgarskich chrześcijan^[6].

Wkrótce potem, podczas wojny, która doprowadziła do wyzwolenia Bułgarii, zwerbowano ich do 50 tysięcy; z trudem jednak utrzymywano w karności pod komendą bardzo surowych podoficerów. Nie odgrywając istotnej roli w wielkich starciach, prowadzili działania opóźniające i utrudniające marsz wojsk carskich wraz z terroryzowaniem sprzyjającej Rosjanom ludności. Ich niezwykłe okrucieństwa wywołały żywe reakcje w Europie, co ostatecznie przesądziło o rezygnacji z ich wykorzystania przez Turków.

W latach wojny krymskiej również Francuzi zwerbowali pewną ilość baszybuzuków, próbując im nadać regularną organizację. Wiadomo też, że w latach 1886–88 Włosi w Erytrei zaciągnęli do zwiadu i jako lekką piechotę nieco baszybuzuków, wśród których oficerowie wymuszali dyscyplinę za pomocą korbacza^[7].

W przeszłości miana tego używano w polszczyźnie dla określenia w przenośni kogoś zawadiackiego, samowolnego, niesfornego (zwłaszcza w odniesieniu do dzieci), np. „zachowuje się jak baszybuzuk”, „harcuje na koniu jak baszybuzuk”^[8].

Przypisy

Bibliografia

• Encyklopedia wojskowa (red. Otton Laskowski). Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1931, t. I, s. 223
• Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Bellona – Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, T. I (A-M), s. 72
• Encyclopædia Britannica (edycja XV). London-Chicago: Encyclopædia Britannica – Benton Foundation, 1993, t. 1, s. 934
• Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: PIW, 1985, s. 82
• Michał Klimecki: Krym 1854-1855. Warszawa: Bellona, 2006, seria Historyczne bitwy

Linki zewnętrzne

• bashi-bazouk, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-09-30]  (ang.).