Batalion „Wigry”

Batalion „Wigry” – harcerska jednostka bojowa walcząca w okresie powstania warszawskiego.

Przyczyny powstania odrębnych od Szarych Szeregów „Wigier”

Przyczyn powstania odrębnych organizacji harcerskich należy upatrywać w przedwojennym konflikcie pomiędzy rządzącym w harcerstwie środowiskiem piłsudczykowskim a endeckim, a co za tym idzie w nieco innych wizjach harcerstwa tych dwóch konkurujących ze sobą obozów polityczno-ideowych. Część instruktorów harcerskich z Chorągwi Warszawskiej nie zgadzała się z promowanym przez władze ZHP sposobem wychowania młodzieży. Grupa ta organizowała obozy instruktorskie na Suwalszczyźnie nad jeziorem Wigry, umacniając i wiążąc tym samym środowisko kadry, której bliższa była apolityczność harcerstwa. Konflikt nasilił się w 1935 roku, kiedy to jednemu z przywódców „Wigierczyków”, hm. Władysławowi Ludwigowi zarzucono niegospodarność przy organizacji zjazdu ZHP w Spale. Pomimo wykazanego przed sądem braku winy Ludwiga, odsunięto go od kierowniczych stanowisk w organizacji. Protesty warszawskiego środowiska harcerskiego nie przyniosły poprawy sytuacji. W wyniku kolejnych incydentów i nasilającego się konfliktu, wiosną 1939 roku grupa kilku „Wigierczyków” z Władysławem Ludwigiem na czele została usunięta z ZHP. W proteście przeciwko takiemu działaniu władz Związku, w akcie solidarności z usuniętymi harcmistrzami, z chorągwi warszawskiej ZHP odeszło ok. 100 instruktorów harcerskich. W przeddzień wybuchu wojny warszawskie harcerstwo zostało pozbawione kadry.

Konspiracyjna organizacja „Wigry” powstała 30 października 1939 roku z inicjatywy harcmistrzów: Władysława Ludwiga „Kamila”, Witolda Sosnowskiego „Witolda”, Czesława Tomasika „Czesława”, Eugeniusza Konopackiego „Trzaski” i Romana Kaczorowskiego „Prokopa”. Według ich koncepcji „Wigry” miały być wojskową organizacją kadrową, a na wypadek otwartych działań zbrojnych wystawić batalion wojska. Do wiosny 1940 roku udało się pozyskać do organizacji ok. 100 harcmistrzów, podharcmistrzów i działaczy harcerskich. Plany te udało się zrealizować w 1943 roku, „Wigry” liczyły 250 osób, zorganizowanych w dwie kompanie.

Okres konspiracji

30 października 1939 roku utworzono komendę harcerskiej organizacji wojskowej, pod nazwą „Wigry”, której celem było przygotowanie się do walki zbrojnej z niemieckim okupantem. Przez cały okres konspiracji organizacja działała równolegle do innych organizacji harcerskich: Szarych Szeregów, Hufców Polskich i organizacji harcerek Bądź Gotów.

Zgodnie z założeniem silny nacisk w działalności organizacji kładziono na szkolenie kadry – m.in. „Wigierczycy” utworzyli konspiracyjną Szkołę Podchorążych Agricola. Prowadzono również nabór żołnierzy, aby osiągnąć stan osobowy odpowiadający liczebnością batalionowi. Udało się to zrealizować w 1943 roku, kiedy „Wigry” osiągnęły stan 250 żołnierzy, będących w większości instruktorami harcerskimi i wojskowymi. To spowodowało, że 1 listopada 1943 roku „Wigry” połączyły się z Szarymi Szeregami, które były znacznie liczniejsze, lecz miały niedostatki kadrowe.

W lipcu 1944 roku stan batalionu rozrósł się do 500 żołnierzy. Dowództwo objął kpt. Eugeniusz Konopacki ps. Trzaska.

Straty „Wigier” podczas okupacji to 35 zabitych i zmarłych.

Szlak bojowy

1 sierpnia batalion skoncentrował się na Starym Mieście – jako odwód komendanta Okręgu Warszawskiego AK.

2 sierpnia kadrowe kompanie oddziału zostały przerzucone na Wolę i obsadziły cmentarz ewangelicki. Od 2 do 6 sierpnia toczono ciężkie walki w obronie wyznaczonego rejonu. Poległo 15 żołnierzy, 25 zostało rannych, a 20 uznano za zaginionych.

Pozostała na Starym Mieście część batalionu, po uzupełnieniu stanu ze zgłaszających się ochotników, utworzyła drugi rzut batalionu, którym dowodził kpt. Paweł Leński – ps. Lech II.

Od 8 sierpnia „Wigry” walczyły w składzie zgrupowania „Róg”, pozostając batalionem odwodowym. W związku z tym nie realizowały samodzielnych zadań bojowych, ale prowadziły je w ramach innych oddziałów i odcinków.

Od 6 do 26 sierpnia oddziały na Starym Mieście toczyły zażarte walki w obronie katedry św. Jana i rejonu ulic: Świętojańskiej, Dziekanii, Kanonii, Jezuickiej, Celnej, Brzozowej oraz kościoła Jezuitów i budynku Archiwum Akt Dawnych.

15 sierpnia batalion przeprowadził samodzielne – udane – natarcie na Pałac Mostowskich. Spalono jeden niemiecki czołg. W toku ciężkich walk pałac utracono.

W dniach od 20 do 22 sierpnia oddział przedostał się kanałami ze Starego Miasta na Żoliborz, zaopatrzył się w broń dostarczoną przez oddziały leśne z Kampinosu i podjął akcję zbrojną od strony Żoliborza w kierunku Dworca Gdańskiego, która miała na celu połączenie Starego Miasta z Żoliborzem. Akcja zakończyła się niepowodzeniem.

26 sierpnia dowództwo grupy „Północ” utworzyło zgrupowanie „Trzaska”. Zadaniem zgrupowania była obrona Starego Miasta od Kamiennych Schodków do kościoła NMP i osłona miejsca postoju dowództwa grupy „Północ” w klasztorze przy kościele św. Jacka.

W skład zgrupowania weszły:

• batalion „Wigry”;
• batalion „Dzik”;
• batalion „Gustaw”.

Od tego momentu „Wigry” znalazły się w całości pod rozkazami swego dowódcy. Zgrupowanie „Trzaska” było jednym z czterech, obok zgrupowań „Radosław”, „Kuba” i „Róg”, broniących Starego Miasta w końcowej fazie walk. Walczono m.in. o „Czerwony Dom”, fabrykę „Quebracho”, starą prochownię, kościół NMP.

mjr. Eugeniusz Konopacki „Trzaska”, dowódca batalionu „Wigry”, ze swoimi żołnierzami przygotowuje się do wyjścia z miasta do niewoli, 4 października

1 i 2 września oddziały Wigier osłaniały ewakuację Starego Miasta kanałami do Śródmieścia. Ci, którzy przeszli, utworzyli pododdział pod dowództwem kpt. Leoncjusza Wancerskiego ps. Zaremba (a następnie por. Jana Golańskiego ps. Roman), z którym dołączyli do zgrupowania Bartkiewicz broniącego dzielnicy. Ciężkie walki toczono m.in. w obronie Zachodniego Dworca Pocztowego, na placu Napoleona, w rejonie ul. Świętokrzyskiej aż do 2 października.

29 września część batalionu, pod dowództwem por. „Kamila”, osłaniała odwrót oddziałów AK w Góry Świętokrzyskie i została rozbita w walce pod Jaktorowem.

W toku walk batalion poniósł straty obejmujące ponad 160 zabitych, ok. 180 zaginionych i ok. 120 rannych żołnierzy. Wielu poniosło śmierć od wybuchu pojazdu Schwere Ladungsträger B IV na ul. Kilińskiego. Wielu rannych zostało zamordowanych w szpitalu przy ul. Długiej 7 po zajęciu Starego Miasta przez Niemców. Po kapitulacji 133 „Wigierczyków” z dowódcą – jako 9 kompania 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej AK – opuściło Warszawę.

Ordre de Bataille Batalionu Harcerskiego „Wigry”

Tablica upamiętniająca Eugeniusza Konopackiego i Batalion „Wigry” na pałacu Raczyńskich w Warszawie

Kamień pamiątkowy na Skwerze Batalionu Harcerskiego AK „Wigry”

(w chwili wybuchu powstania warszawskiego)

• Dowódca batalionu – por. rez. art. Eugeniusz Konopacki „Trzaska”
• I zastępca – ppor. rez. Władysław Ludwig „Kamil”
• II zastępca – ppor. rez. sap. Roman Kaczorowski „Prokop”
  • Lekarz – dr med. Izabela Niedźwiedzka-Trzaskowska „Bella Zawilska”
  • pluton sanit.-łącz. – Maria Sielużycka-Czermińska „Isia Dąbrowska”

• kompania „Witold” – ppor. rez. Władysław Ludwig „Kamil”
  • Z-ca – por. rez. adw. Jan Makowiecki „Platon”
  • Adiutant – ppor. Czesław Szmakfefer „Szczupak”
  • pluton 1911 – ppor. Stanisław Rekłajtis „Rekin”
  • pluton 1913 – ppor. Antoni Grzelecki „Czaki”

• kompania „Czesław” – ppor. rez. Roman Kaczorowski „Prokop”
  • Z-ca – ppor. rez. łącz. Jerzy Krygier „Wojnicz”
  • Szef – sierż. pchor. Jan de Virion „Bożeniec”
  • pluton 1912 – ppor. Kazimierz Hempel „Cambel”
  • pluton 1914 – por. sł. st. piech. Paweł Augustyn Leński „Lech II”

• kompania „Edward” – kpt. piech. Edward Solon „Ateński” (od 1 VIII 1944^[a])
  • Z-ca – ppor. rez. piech. Jerzy Michał Gomóliński „Rogala”
  • Szef – chor. NN „Brzoza”
  • pluton 1915 – por. rez. art. Bohdan Machan „Akaga”
  • pluton 1916 – ppor. NN „Mar” (nie stawił się)

Chwałę bojową batalionu „Wigry” głosi tablica pamiątkowa w katedrze św. Jana.

W batalionie tym walczył m.in. Tomasz Rostworowski.

Upamiętnienie

• Przy ulicy gen. Władysława Andersa, pomiędzy al. „Solidarności” a pałacem Mostowskich, znajduje się Skwer Batalionu Harcerskiego AK „Wigry” z kamieniem pamiątkowym. Nazwa skweru została nadana w październiku 1995 roku^[1].
• W 1995 roku na fasadzie oficyny pałacu Raczyńskich przy ul. Podwale 23 odsłonięto tablicę pamiątkową.
• Batalion jest patronem 45 Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Batalionu „Wigry” ZHR^[2].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Kazimierz Kąkol, „Wigry” harcerski batalion AK. 1939–1945, Warszawa 1971.
• Stanisław Komornicki (red.), Oddziały Powstania Warszawskiego, Warszawa 1988.
• Robert Bielecki: Batalion harcerski „Wigry”. Warszawa: Wydawnictwo „Historia”, 1991, s. 1-331. ISBN 83-900250-0-0.

Linki zewnętrzne

• Relacja sanitariuszki

Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa

Komenda Główna	Biuro Finansów i Kontroli Biuro Informacji i Propagandy Biuro Inspekcji Kedyw Oddział I Oddział II Oddział III Oddział IV Oddział V Wojskowa Służba Kobiet Szefostwo Biur Wojskowych Szefostwo Komunikacji Wojskowych
Obszary	Białostocki Lwowski Warszawski Zachodni Południowy
Okręgi	Białystok Kraków Lublin Lwów Łódź Nowogródek Polesie Pomorze Poznań Radom-Kielce Stanisławów Śląsk Tarnopol Warszawa Wilno Wołyń
Korpusy	Kielecki Warszawski
Dywizje piechoty	2 DP 3 DP 5 DP 6 DP 7 DP 8 DP 9 DP 10 DP 11 DP 12 DP 21 DP 22 DP 24 DP 25 DP 26 DP 27 DP 28 DP 29 DP 30 DP 106 DP
Brygady	1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 12 13 23 24 36 Gozdawa Kielecka KBKZ Zagłębiowska
Pułki piechoty	1 pspodh. 2 pp Leg. 3 pp Leg. 4 pp Leg. 5 pspodh. 6 psp 7 pp Leg. 8 pp Leg. 9 pp Leg. 10 pp 12 pp 13 pp 15 pp 15 pp 16 pp 17 pp 18 pp 19 pp 21 pp 22 pp 23 pp 24 pp 26 pp 27 pp 28 pp 30 pp 31 pp 32 pp 33 pp 34 pp 35 pp 36 pp 38 pp 39 pp 40 pp 41 pp 42 pp 43 pp 45 pp 48 pp 49 pp 50 pp 51 pp 52 pp 53 pp 72 pp 74 pp 77 pp 78 pp 82 pp 84 pp 112 pp 116 pp 120 pp
Pułki kawalerii	1 pszw 7 puł 8 pal 8 puł 8 psk 10 pal 10 kpa 14 puł 19 puł 21 puł 23 puł 27 puł
Akcje i operacje	Akcja Antyk Akcja „Burza” Akcja Getto Akcja Góral Akcja w Lidzie Akcja N Akcja Nieszpory Akcja Pensjonat Akcja w Pińsku Akcja pod Arsenałem Akcja Taśma Akcja w Celestynowie Akcja Wilanów Akcja Wieniec Akcja Wiśnicz Operacja Hermann Operacja Memel Operacja Ostra Brama Powstanie iwienieckie Powstanie warszawskie Powstanie zamojskie Rozbicie więzienia w Kielcach
Dywersja i sabotaż	Akcja Bielany Akcja Bollwerk Akcja na tartak w Piaskach Królewskich Akcja Nieszpory Akcja Nowy Rok Akcja Wieniec Mały sabotaż Wysadzenie pociągu w Choszczówce (1943) Wysadzenie pociągu w Piasecznie (1943) Zatopienie statku Tannenberg Zamach bombowy na dworcu kolejowym Friedrichstraße w Berlinie Zamach bombowy na kolej S-Bahn w Berlinie
Zamachy	Akcja Braun Akcja Bürkl Akcja „C” Akcja Durrfeld Akcja Europejska Akcja Główki Akcja Komitet Ukraiński Akcja Koppe Akcja Kośba Akcja Kretschmann Akcja Krüger Akcja „Kutschera” Akcja Leitgeber Akcja Milke Akcja Panienka Akcja Rodewald Akcja Stamm Akcja Topiel Akcja Za Kotarą Likwidacja Heinricha Krafta Likwidacja Hugo Dietza Likwidacja Nadwywiadu Rządu Londyńskiego Zamach na Hansa Franka Zamach na Kurta Hoffmanna Zamach na Maksa Petersa
Bitwy i potyczki	Bitwa o Skalbmierz Bitwa o Surkonty Bitwa w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej (Bitwa na Porytowym Wzgórzu) Bitwa pod Jaksicami (1944) Bitwa pod Kałużówką Bitwa pod Lasowcami Bitwa pod Murowaną Oszmianką Bitwa pod Skorzowem Bitwa pod Wojdą Bój pod Pęcicami Potyczka pod Skroniowem Starcie pod Sucharami Starcie w Kamieniu Stołpeckim Wypad na Marianów Walki o Kowel i Włodzimierz Wołyński (1944) Wypad na Truskaw
Wywiad	Most I Most II Most III Operacja Synteza
Organizacje	AKO Cichociemni Polskie Państwo Podziemne Szare Szeregi ŚZŻ AK Grupy Szturmowe Republika Pińczowska Rzeczpospolita Iwonicka Rzeczpospolita Turgielska
Odznaczenia	Krzyż Armii Krajowej Odznaka „Krzyż Powstania Warszawskiego” Warszawski Krzyż Powstańczy