Batalion KOP „Budsław”

Dowódca batalionu KOP „Budsław” - mjr / ppłk Julian Czubryt.

Rok 1932 - oficerowie batalionu KOP „Budsław” z rodzinami w Olkowiczach. W środku dowódca baonu - mjr Julian Czubryt.

Budsław - w otoczeniu oficerów KOP w środku stoją ppłk Józef Wiatr i mjr Julian Czubryt.

Polowanie z udziałem oficerów batalionu KOP „Budsław” (1935). W centrum zdjęcia dowódca baonu - ppłk Julian Czubryt.

Batalion KOP „Budsław” – oddział piechoty, podstawowa jednostka taktyczna Korpusu Ochrony Pogranicza.

Latem 1939 roku batalion sformował kompanię zwiadowczą i I batalion 207 pułku piechoty. W kampanii wrześniowej pododdziały wzięły udział w obronie Lwowa.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Na posiedzeniu Politycznego Komitetu Rady Ministrów, w dniach 21-22 sierpnia 1924 roku, zapadła decyzja powołania Korpusu Wojskowej Straży Granicznej. 12 września 1924 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało rozkaz wykonawczy w sprawie utworzenia Korpusu Ochrony Pogranicza^[2], a 17 września instrukcję określającą jego strukturę^[3]. W pierwszym etapie organizacji KOP sformowano 3 Brygadę Ochrony Pogranicza, a w jej składzie 1 batalion graniczny „Budsław”^[4]. Podstawą formowania był rozkaz szefa Sztabu Generalnego L. dz. 12044/O.de B./24 z dnia 27 września 1924 roku^[5]. Nazwa jednostki pochodzi od leżącej na Wileńszczyźnie miejscowości Budsław znajdującej się wówczas na obszarze województwa wileńskiego i będącej macierzystym garnizonem batalionu. W jego skład wchodziły: cztery kompanie piechoty, drużyna dowódcy batalionu i pluton łączności. Według etatu liczy on 25 oficerów, 200 podoficerów i 603 szeregowców^[6]. Jego uzbrojenie stanowiły: 2 ciężkie karabiny maszynowe, 48 ręcznych km, 48 garłaczy, 439 karabinów, 280 karabinków i 32 pistolety. Środki transportu to 15 wozów taborowych, 1 motocykl i 7 rowerów^[6]. Długość ochranianego przez batalion odcinka granicy wynosiła 101 kilometrów, przeciętna długość pododcinka kompanijnego to 25 kilometrów, a strażnicy 5 kilometrów. Odległość dowództwa batalionu od dowództwa brygady wynosiła 55 kilometrów^[7].

Z dniem 3 października 1924 roku major Bolesław Mirgałowski został przeniesiony z 15 pułku piechoty „Wilków” w Dęblinie do Korpusu Ochrony Pogranicza na stanowisko dowódcy 1 batalionu granicznego^[8].

W 1926 roku zorganizowano na szczeblu brygady szkołę podoficerską dla niezawodowych podoficerów piechoty^[9]. Szkoła 3 Brygady OP stacjonowała w Wilejce przy 1 batalionie granicznym^[10]. Latem 1928 roku zlikwidowana została szkoła podoficerska. W jej miejsce, oraz w miejsce identycznych szkół funkcjonujących w pozostałych brygadach, w twierdzy Osowiec utworzony został batalion szkolny KOP^[9].

Aby zapewnić odpowiednią ilość żołnierzy o specjalności saperskiej, z dniem 1 kwietnia 1928 roku, przy 1 batalionie granicznym w Budsławiu utworzono ośrodek wyszkolenia pionierów^[11].

Latem 1929 roku, po rozformowaniu 3 Brygady Ochrony Pogranicza, batalion został włączony w skład pułku KOP „Wilejka”^[12]. W tym czasie na uzbrojeniu posiadał 953 karabiny Berthier wz.1916, 64 ręczne karabiny maszynowe Chauchat wz. 1915 i 2 ciężkie karabiny maszynowe wz.1914^[13].

W lipcu 1929 roku przyjęto zasadę, że bataliony przyjmą nazwę miejscowości będącej miejscem ich stacjonowania^[14]. Obok nazwy geograficznej, do 1931 roku stosowano również numer batalionu^[15]. W 1930 roku w skład batalionu włączono 5 kompanię^[16].

W wyniku reorganizacji batalionu w 1931 roku, w miejsce istniejących plutonów karabinów maszynowych, utworzono kompanię karabinów maszynowych. Rozwinięto też kadry kompanii szkolnej do pełnoetatowej kompanii odwodowej^[17]. Po przeprowadzonej reorganizacji „R.2” batalion składał się z dowództwa batalionu, plutonu łączności, kompanii karabinów maszynowych, kompanii szkolnej, kompanii odwodowej i czterech kompanii granicznych^[18].

W listopadzie 1936 roku batalion etatowo liczył 22 oficerów, 83 podoficerów, 29 nadterminowych i 736 żołnierzy służby zasadniczej^[b].

Rozkazem dowódcy KOP z 23 lutego 1937 roku została zapoczątkowana pierwsza faza reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza „R.3”. Jej wynikiem było między innymi przeorganizowanie batalionu KOP „Budsław”^[19] poprzez odebranie batalionowi charakteru jednostki administracyjnej z jednoczesnym zreorganizowaniem dowództwa batalionu^[20]. jednostką administracyjną dla batalionu był pułk KOP „Wilejka”, ale podkwatermistrzostwa batalionu zaopatrywał szwadron kawalerii KOP „Budsław”, placówkę wywiadowczą KOP nr 4 i posterunek żandarmerii KOP „Budsław”^[21]. W wyniku realizacji drugiej fazy reorganizacji KOP, latem 1937 roku budynek strażnicy „Skoroda” nakazano przenieść do wsi Saczewka z przeznaczeniem na mieszkanie dowódcy strażnicy „Saczewka”^[22].

Zarządzenie dowódcy KOP gen. bryg. Jana Kruszewskiego w sprawie zmian w kwatermistrzostwie KOP, dniem 1 kwietnia 1939 roku zlikwidowane zostało podkwatermistrzostwo batalionu, a utworzone kwatermistrzostwo^[23]. Z dniem 15 maja 1939 roku batalion stał się oddziałem gospodarczym. Stanowisko kwatermistrza batalionu przemianowane zostało na stanowisko zastępcy dowódcy batalionu do spraw gospodarczych, płatnika na stanowisko oficera gospodarczego, zastępcy oficera materiałowego dla spraw uzbrojenia na zbrojmistrza, zastępcy oficera materiałowego dla spraw żywnościowych na oficera żywnościowego^[24].

Latem 1939 roku batalion został jednostką mobilizującą dla kompanii zwiadowczej i I batalionu 207 pułku piechoty. Oba pododdziały zostały sformowane w mobilizacji powszechnej na początku września 1939 roku i włączone w skład rezerwowej 35 Dywizji Piechoty. W kampanii wrześniowej wzięły udział w obronie Lwowa^[25].

Po zakończeniu mobilizacji pododdziałów 207 pułku piechoty batalion KOP „Budsław” wcielił kolejnych żołnierzy rezerwy i odtworzył swoje stany. Pozostając w składzie pułku KOP „Wilejka” ochraniał granicę z ZSRR o długości 112,143 km^[26]. Od 17 września 1939 roku batalion odpierał agresję ZSRR na Polskę.

Służba graniczna

Batalion graniczny był podstawową jednostką taktyczną Korpusu Ochrony Pogranicza przeznaczoną do pełnienia służby ochronnej na powierzonym mu odcinku granicy polsko-radzieckiej, wydzielonym z pasa ochronnego brygady. Odcinek batalionu dzielił się na pododcinki kompanii, a te z kolei na pododcinki strażnic, które były „zasadniczymi jednostkami pełniącymi służbę ochronną”, w sile półplutonu. Służba ochronna pełniona była systemem zmiennym, polegającym na stałym patrolowaniu strefy nadgranicznej i tyłowej, wystawianiu posterunków alarmowych, obserwacyjnych i kontrolnych stałych, patrolowaniu i organizowaniu zasadzek w miejscach rozpoznanych jako niebezpieczne, kontrolowaniu dokumentów i zatrzymywaniu osób podejrzanych, a także utrzymywaniu ścisłej łączności między oddziałami i władzami administracyjnymi^[27]. Batalion graniczny KOP „Budsław” w 1934 roku ochraniał odcinek granicy państwowej szerokości 113 kilometrów 243 metrów^[28]. Po odtworzeniu w 1939 roku, batalion ochraniał granicę długości 112 kilometrów 143 metrów^[29].

Wydarzenia:

• W meldunku sytuacyjnym z 22 stycznia 1925 roku napisano:

20 stycznia 1925 roku o godz. 17.30 w miejscowości Budsław w domu niejakiego Stasiaka wybuchł granat, raniąc dwóch synów i córkę Stasiaka. W domu nie kwaterowali polscy żołnierze^[30].

• W meldunku sytuacyjnym z 26 stycznia 1925 roku napisano:

24 stycznia 1925 roku w rejonie kompanii nr 7 strażnica „Wardomicze” sowiecka straż graniczna w odległości 150 metrów od granicy polskiej na drodze wiodącej z Wardomic na wschód wybudowała budkę wysokości około dwóch metrów^[31].

25 stycznia 1925 roku o godz. 2.00 w majątku Bucław żołnierze uratowali tonącego cywila Henryka Jankowicza. Okazało się, że jest on złodziejem poszukiwanym przez policję i tam go przekazano^[31].

• W meldunku sytuacyjnym z 27 stycznia 1925 roku napisano:

25 stycznia 1925 roku na pododcinku kompanii nr 9 Maćkowce strażnica nr 36 Żurawy zostali wysiedleni przez policję z posterunku Olkowicze Nowak i Giełdowicz^[32].

26 stycznia 1925 roku ta sama strażnica przytrzymała Giełdowicza, który przeszedł na teren Polski. Przekazany został Policji Państwowej^[32].

Bataliony sąsiednie:

• 7 batalion KOP „Podświle” ⇔ 10 batalion KOP „Krasne”

Walki batalionu

Walki o strażnice
Strzegący granicy batalion graniczny mjr. M. Baczkowskiego 17 września 1939 roku rozpoczął walki z atakującymi strażnice pododdziałami 2 Dywizji Strzeleckiej, 14. i częściowo 13. i 15. Oddziału Wojsk Pogranicznych NKWD^[33].

Strażnice 4 kompanii „Dokszyce” w zasadzie nie zdołały podjąć walki. Wyjątek stanowiła strażnica „Porzecze”. W trakcie walki zginęło dwóch żołnierzy z 13 Oddziału Wojsk Pogranicznych, a 1 żołnierz 2 DS został ranny. Strażnica została zdobyta o 6:10. Załoga strażnicy wycofała się^[33]. Strażnica „Komajsk” została zaatakowana przez 157 pułku kawalerii i nie zdołała podjąć walki. Jak podają sowieckie źródła Polscy żołnierze tylko w bieliźnie, z karabinami ukryli się w lesie. Strat nie ma^[34].

Strażnice 2 kompanii granicznej „Hnieździłów”, atakowane przez pododdziały 4 KS i 13 Oddziału Wojsk Pogranicznych NKWD, prawdopodobnie nie podjęły walki. Rozbite zostały też odwody kompanijne^[34].

Strażnice 3 kompanii „Dołhinów” atakował 14 Oddziału Wojsk Pogranicznych NKWD. Strażnica „Milcza” podjęła godzinną walkę. Do niewoli dostał się dowódca strażnicy. Kilku żołnierzy wycofało się w kierunku Dołhinowa. Strażnica „Pohost” też podjęła walkę. Zginął dowódca strażnicy i kilku żołnierzy. Strona sowiecka straciła dowódcę atakującego oddziału lejtn. Pietrowa, a ranny został jego zastępca, politruk Końkow. Także strażnica „Karolin" podjęła walkę. Straciła trzech zabitych oraz pięciu wziętych do niewoli. Pododdziały stacjonujące w Dołhinowie wycofały się bez walki w kierunku Budsławia i dołączyły do wycofujących się sił batalionu^[34].

Strażnice 1 kompanii „Olkowicze” zostały zaatakowane przez 14 Oddział Wojsk Pogranicznych NKWD i pododdziały 2 DS. Strażnica „Pasieki” po krótkiej walce została opanowana. Straciła 13 zabitych i 6 wziętych do niewoli. Straty sowieckie: raniąc w walce 5 czerwonoarmistów rannych. Pozostałe strażnice prawdopodobnie wycofały się bez walki w kierunku Olkowicz. Pododdziały stacjonujące w Olkowiczach wycofały się bez walki w kierunku Budsławia i 18 września dołączyły do wycofujących się sił batalionu^[35].

Dowództwo batalionu z kompanią odwodową wycofało się w kierunku Wilejki. 17 września, do wycofujących się pododdziałów batalionu, dołączyła 3 kompania „Dołhinów”, a 18 września pozostałości 1 kompanii „Olkowicze”^[35].

W walkach odwrotowych z Armią Czerwoną:
W godzinach rannych 17 września w mocno uszczuplonym stanie, batalion rozpoczął odwrót w kierunku Wilejki. W trakcie marszu pododdziały batalionu weszły w kontakt ogniowy pod Iłowem i ostrzelały przeprawiających się przez Serwecz kawalerzystów 56 pułku kawalerii. Po dotarciu do Wilejki, w myśl otrzymanych rozkazów kontynuował marsz w kierunku Wilna. Po otrzymaniu wiadomości o opanowaniu Wilna przez Armię Czerwoną, dowódca batalionu zdecydował maszerować w kierunku Litwy. W godzinach nocnych z 19/20 września dotarł do Karwel^[36]. 20 września około 13:30 batalion został zaatakowany przez kompanię czołgów prawdopodobnie z 4 KS^[37]. Nie posiadający broni przeciwpancernej batalion został rozbity, a żołnierze dostali się do niewoli. Niewielka część baonu przeszła na Litwę i została internowana^[37].

Struktura organizacyjna

Rozmieszczenie batalionu KOP „Budsław” w 1931

Organizacja batalionu w 1934^[28][c]:

• dowództwo batalionu
• pluton łączności
• kompania odwodowa
• kompania karabinów maszynowych
• 1 kompania graniczna KOP „Olkowicze”
• 2 kompania graniczna KOP „Hnieździłów”
• 3 kompania graniczna KOP „Dołhinów”
• 4 kompania graniczna KOP „Dokszyce”

Odtworzona struktura organizacyjna w 1939^[40][41]

dowództwo batalionu

• kompania odwodowa
• kompania ckm
• pluton łączności
• 1 kompania graniczna KOP „Olkowicze”
• 2 kompania graniczna KOP „Hnieździłów”
• 3 kompania graniczna KOP „Dołhinów”
• 4 kompania graniczna KOP „Dokszyce”

Żołnierze batalionu

Obsada personalna w październiku 1929^[16][e]:

• dowódca batalionu – mjr Julian Czubryt
• adiutant batalionu – por. Jan Herburt-Heybowicz
• kwatermistrz – mjr Zygmunt Pawłowicz
• płatnik – por. Bolesław Sławiński
• oficer materiałowy – kpt. Kazimierz Kruczkowski
• oficer żywnościowy – por. Józef Wiertelak
• dowódca kompanii szkolnej – kpt. Adam Doberski

Obsada personalna w listopadzie 1934^[53][e]:

• dowódca batalionu – ppłk Julian Czubryt
• adiutant batalionu – Józef Grzybek
• kwatermistrz – kpt. Franciszek Burian
• oficer materiałowy – por. Antoni Grzybowski
• płatnik – por. Feliks Kański
• dowódca plutonu łączności – por. Józef Otto Grcar
• dowódca kompanii odwodowej – kpt. Romuald Werakso
• dowódca kompanii karabinów maszynowych – kpt. Stanisław Chomicz

Obsada personalna batalionu w czerwcu 1939^[54]:

• dowódca batalionu – mjr Adolf Galinowski?^[f]
• zastępca dowódcy batalionu – mjr Wacław Wawrzyniec Majchrowski^[g]
• adiutant batalionu – por. Edmund Gójski^[h]
• dowódca 1 kompanii granicznej – kpt. Jan Szcześniak^[i]
• dowódca 2 kompanii granicznej – kpt. Stefan Witold Przedpełski^[j]
• dowódca 3 kompanii granicznej – kpt. Sławomir Nakielski^[k]
• dowódca 4 kompanii granicznej – kpt. Zygmunt Stanisław Waligórski^[l]
• dowódca kompanii odwodowej – por. Władysław Zygmunt Halka^[m]
• dowódca kompanii karabinów maszynowych – kpt. Władysław Stawowski^[n]

Żołnierze batalionu – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[63]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919-1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Stanisław Falkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza. W pierwszą rocznicę objęcia służby na wschodniej granicy Rzeczypospolitej 1924-1925. 1925. [dostęp 2016-01-30].
• Czesław Grzelak: Szack–Wytyczno 1939. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2001. ISBN 83-11-09324-5.
• Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. Warszawa-Pułkusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. ISBN 83-88067-48-8.
• Jerzy Prochwicz, Andrzej Konstankiewicz, Jan Rutkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Barwa i Broń, 2003. ISBN 83-900217-9-4.
• Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część I. Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (149), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część II. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939 roku. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (150), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
• Jerzy Prochwicz. Walki oddziałów KOP na obszarach północno-wschodniej Polski. „Białoruskie Zeszyty Historyczne”. 13, 2000. Białystok. ISSN 1232-7468. 
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Rajmund Szubański. Bataliony, kompanie, strażnice KOP. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (145), 1993. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• Rajmund Szubański. Bataliony, kompanie, strażnice KOP-u. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 3 (184), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• IwonaI. Wiśniewska IwonaI., KatarzynaK. Promińska KatarzynaK., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Brygada Korpusu Ochrony Pogranicza «Wilno»”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2013 .
• Zarządzenie dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza R.142.R.2 w sprawie reorganizacji batalionów i Centralnej Szkoły Podoficerskiej („R.2”) nr L.dz.4160/Tjn.Og.Org/31 z 21 sierpnia 1931 roku.
• Zarządzenie dowódcy KOP w sprawie reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza („R.3” I Faza) nr L.500/Tjn.Og.Org/37 z 23 lutego 1937 roku.
• Zarządzenie dowódcy KOP w sprawie reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza („R.3” II Faza. część III) nr L.4630/Tjn.Og.Org/37 z 31 sierpnia 1937 roku.
• Wykaz zmian stanu oficerów batalionu granicznego KOP „Budsław” w latach 1927-1934 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Meldunki sytuacyjne dowództwa Korpusu Ochrony Pogranicza → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.