Batalion ON „Starogard”

Pomorska Brygada ON

Obrona Narodowa w 1939

Starogardzki Batalion Obrony Narodowej (Batalion ON „Starogard”) – pododdział piechoty Wojska Polskiego II RP.

Formowanie i zmiany organizacyjne

12 czerwca 1937 roku Departament Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych wydał wytyczne do organizacji jednostek Obrony Narodowej. Zgodnie z wytycznymi przystąpiono między innymi do organizacji Gniewskiego batalionu ON. Batalion podporządkowano dowódcy Pomorskiej Brygady ON w Toruniu. Na podstawie pisma L.dz. 3708/Tjn. Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych z 4 września tego roku w sprawie zmiany dyslokacji oddziałów Pomorskiej Brygady ON jednostka została przemianowana na Starogardzki batalion ON. Dowództwo batalionu, oddział zwiadowców i 1 kompania zostały ulokowane w Starogardzie, 2 kompania w Tczewie, natomiast 3 kompania w Gniewie. Formowanie zakończono pod koniec roku^[1].

1 maja 1938 roku wszedł w życie plan mobilizacyjny „W”^[2]. Zgodnie z tym planem 65 Starogardzki pułk piechoty miał zmobilizować w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem niebieskim nową jednostkę pod nazwą „baon piechoty typ spec. nr 82”. Batalion ten miał powstać na bazie Starogardzkiego batalionu ON^[3].

2 kwietnia 1939 roku dotychczasowa Pomorska Brygada ON została przemianowana na Chełmińską Brygadę ON z miejscem postoju dowództwa w Toruniu. Nowe dowództwo Pomorskiej Brygady ON zostało sformowane w Świeciu. Podporządkowano mu między innymi Starogardzki batalion ON^[4]. Jednocześnie, w tym samym miesiącu, Starogardzki batalion ON został przeformowany na etat batalionu ON typ II tzw. „pomorski”^[5]. Od wiosny (marca/kwietnia) 1939 roku kompania ON "Tczew" została wyłączona ze składu batalionu ON "Starogard" i podporządkowana bezpośrednio pod dowództwo 2 batalionu strzelców w Tczewie jako jego wzmocnienie z uwagi na czekające go zadania. W jej miejsce w końcu marca 1939 r. do Starogardu przybyła zmobilizowana z rezerwistów 3 batalionu strzelców w rejonie Warszawy 100 osobowy zawiązek 2 kompanii strzeleckiej z plutonem km. Pododdział ten pod dowództwem ppor. sł. st. Michała Chomickiego zakwaterowany został w koszarach 2 pułku szwoleżerów. Dowództwo 2 kompanii sprawowali kolejno od końca marca por. sł. st. Marian Spławski z 2 bs, a od 24 sierpnia por. sł. st. Antoni Marian Tysowski z 3 bs. 2 kompania strzelecka została w mobilizacji alarmowej 24 sierpnia uzupełniona oficerami i szeregowymi rezerwy z okolic Starogardu. Kompania ckm miała ponadetatowy IV pluton ckm (w stosunku do etatu batalionu piechoty typu specjalnego, organizacji wojennej nr 3017), który przybył z Rembertowa wraz z zawiązkami 2 kompanii strzeleckiej^[6].

15 maja 1939 roku weszła w życie nowa wersja planu mobilizacyjnego „W”^[7]. W tej wersji planu batalion piechoty typ spec. nr 82 miał być mobilizowany w mobilizacji niejawnej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem zielonym. Proces mobilizacji został rozłożony na trzy jednostki mobilizujące:

• Komenda Rejonu Uzupełnień Starogard mobilizowała w Starogardzie: dowództwo baonu, pluton pionierów, pluton zwiadu, 1 kompanię strzelecką i kompanię karabinów maszynowych^[8],
• 2 batalion strzelców mobilizował w Tczewie 2 kompanię strzelecką z dotychczasowej kompanii ON „Tczew”^[9],
• 65 pułk piechoty, a konkretnie jego II batalion detaszowany w Gniewie mobilizował 3 kompanię strzelecką z dotychczasowej kompanii ON „Gniew”^[3].

Zawiązkiem batalionu piechoty typ spec. nr 82 był batalion ON „Starogard”. Dowódca batalionu ON „Starogard” podlegał całkowicie i bezpośrednio pod względem mobilizacyjnym komendantowi rejonu uzupełnień. Za mobilizację pododdziałów baonu w Starogardzie pod względem materiałowym był odpowiedzialny 2 pułk Szwoleżerów Rokitniańskich^[8].Pod koniec sierpnia 1939 roku batalion został podporządkowany ppłk. Józefowi Popkowi, dowódcy 209 pułku piechoty. Razem z II batalionem 65 pułku piechoty i kompanią ON „Tczew” oraz 48 dywizjonem artylerii lekkiej tworzył Oddział Wydzielony „Wisła”, w składzie Armii „Pomorze”^[10].

batalion piechoty spec. nr 82 w kampanii wrześniowej

1 września 1939 batalion bronił zachodniego brzegu Wisły przed pododdziałami niemieckimi od strony Prus Wschodnich na odcinku; na południe od Gniewa do Opalenie. Jeden z plutonów był wysunięty na wschodni brzeg Wisły, w rejon Janowa^[11]. Pod naporem niemieckich patroli, pluton bez strat własnych wycofał się na zachodni brzeg Wisły wraz z osłanianą grupą ludności cywilnej. Przez cały dzień 82 batalion wzmocniony baterią 48 dywizjon artylerii lekkiej i plutonem zwiadu konnego 209 pp dozorował powierzony odcinek obrony^[12]. Podobnie 2 września batalion dozorował Wisłę, był intensywnie atakowany przez lotnictwo niemieckie^[13]. Wieczorem 2 września z uwagi na zajęcie Gniewa przez wojska niemieckie, batalion wycofał się na południe w kierunku Grudziądza, celem przeprawy na prawy brzeg Wisły. Ze względu na wysadzenie mostu pomaszerował w kierunku Świecia. Gdy mjr Emil Niemiec dowiedział się, że w Świeciu nie ma przeprawy przez Wisłę, a dalszy marsz jest niemożliwy, ze względu na odcięcie dróg odwrotu przez wojska niemieckie. W dniu 3 września od godz. 11.00 w rejonie Sartowic, 82 batalion piechoty przeprawił się na środkach podręcznych (4 łodziach) na prawy brzeg Wisły. Na brzegu zachodnim pozostały tabory. O zmierzchu pod rejon przeprawy podeszły jednostki niemieckiej 3 Dywizji Pancernej, które ostrzelały ostatnie pododdziały kończącego przeprawę batalionu. Nocą 3/4 września batalion pomaszerował w kierunku Torunia. 4 września w rejonie Wabcza, pododdziały batalionu stoczyły potyczkę z grupą niemieckich spadochroniarzy i dywersantów, wzięto kilku z nich do niewoli.

W dniu 6 września po dojściu do Torunia 82 batalion piechoty został przyporządkowany 27 Dywizji Piechoty^[14]. 82 batalion piechoty wszedł w skład 24 pułku piechoty ppłk. dypl. Juliana Grudzińskiego jako jego III batalion. Zajął stanowiska w rejonie cegielni Rudak jako odwód pułku^[15]. W nocy 7/8 września batalion przemieścił się marszem do miejscowości Zalesie na północ od Turzna. Kolejnej nocy w składzie pułku poprzez Aleksandrów Kujawski, Nieszawa pomaszerował do rejonu Machnacz, Krzywa Góra. 24 pp zajął stanowiska obronne, a III batalion ponownie znalazł się w odwodzie w lesie Mikanowo. 27 DP rozwinęła swoje jednostki do czekającej ją walki z jednostkami niemieckiego III Korpusu Armijnego. Z uwagi na powyższe popołudniem 9 września i nocą 9/10 września nastąpiło przegrupowanie jednostek. Batalion III/24 pp został skierowany do odwodu dywizji z miejscem postoju we Dworze Smólsk. Z uwagi na przełamanie obrony batalionu I/22 pułku piechoty broniącego odcinka Wieniec-Nowy Młyn i wdarciu się oddziałów niemieckiej 50 DP na południowy brzeg rzeki Zgłowiączki, do kontrataku został wyznaczony III/24 pp. Batalion został wsparty kompanią zwiadu i plutonem artylerii piechoty 22 pp oraz ogniem 27 dywizjonu artylerii ciężkiej, baterii; 2/68 dywizjonu artylerii lekkiej, 6/9 pułku artylerii lekkiej z kierunku wsi Słone wyrzucił nieprzyjaciela z przyczółku za rzekę Zgłowiączkę i przywrócił poprzednią linię obrony. Po walce w nocy 10/11 września nastąpiło przegrupowanie dywizji. Od rana 11 września III/24 pp zajął stanowiska obronne w szykach 24 pp, wzdłuż rzeczki Przypolnej, od ujścia do rzeki Zgłowiączki, do szosy Brześć Kujawski-Włocławek. Od rana batalion prowadził walki obronne z oddziałami Brygady Piechoty „Netze“, był atakowany przez niemieckie lotnictwo. W późnych godzinach popołudniowych, silne niemieckie natarcie wzdłuż szosy Brześć Kuj.-Włocławek spowodowało przełamanie obrony batalionu na skrzydle i zmusiło, go do wycofania się. Batalion III/24 pp i sąsiedni II/24 pp były zmuszone do odwrotu, uległy też częściowemu rozproszeniu. Wykonanie zawał leśnych na szosie spowolniło niemieckie natarcie i w rezultacie spowodowało zatrzymanie go na wysokości folwarku Łuby^[16]. W dniu 12 września batalion III wraz z II batalionem były porządkowane, natomiast reszta pułku prowadziła walki na odcinku obrony. 13 września III/24 pp wraz z resztą pułku przebywał w odwodzie, w rejonie Nowa Huta, Górki. Popołudniem i nocą 13/14 września bataliony III i II 24 pp przemaszerowały jako odwód 27 DP do rejonu Leśniewic. Następnie batalion III/24 pp dotarł do miejscowości Kozice jako odwód zajmującego pozycje obronne 23 pułku piechoty. 15 września wobec zaatakowania przez niemiecką 50 DP, pozycji 23 pułku piechoty odwodowy III/24 pp dokonał wypadu na oddziały niemieckie z rejonu Sokołowa, przez Zaborów w kierunku wsi Holendry. Po powrocie z tego rozpoznawczego wypadu, batalion przeszedł do odwodu 27 DP.

Ze względu na przegrupowanie dywizji, w godzinach wieczornych batalion przeszedł z Leśniewic do Okolusz, osłaniając przemarsz całej dywizji z kierunku północnego. Na nowym miejscu organizował obronę do godzin popołudniowych 16 września. Kolejnymi zmiennymi rozkazami dowódcy Grupy Operacyjnej gen. bryg. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego wprowadzono zamieszanie i niepotrzebne przemarsze przemęczonych oddziałów. W trakcie dziennych przemarszów 17 września w rejonie Dworu Studzieniec batalion III/24 pp został silnie zbombardowany. Batalion poniósł bardzo duże straty osobowe, lecz zachował spoistość organizacyjną. Nocą 17/18 września batalion dołączył do resztek 4 Dywizji Piechoty i wraz z jej oddziałami sforsował Bzurę w rejonie Łaźnia, Witkowice. Po sforsowaniu rzeki, 18 września walczył we wsi Łasice. Następnie z resztkami 14 pułku piechoty, 19 września przebił się do Puszczy Kampinoskiej pod Hilarowem. 21 września pozostałości batalionu dotarły do Warszawy. W obronie Warszawy, jako kompania pozostałości 82 batalionu piechoty walczyły w składzie 29 pułku piechoty na odcinku Zachodnim-Wola do 28 września^[17].

Obsada personalna batalionu

Obsada personalna batalionu w marcu 1939 roku^[18][19][a]:

• dowódca batalionu – mjr Niemiec Emil (*)^[b]
• dowódca 1 kompanii ON „Starogard” – kpt. Wincenty Marian Warszawski (*)^[b]
• dowódca 2 kompanii ON „Tczew” – kpt. Stefan August Śliwa (*)^[b]
• dowódca 3 kompanii ON „Gniew” – kpt piech. Bolesław Klejment

Obsada personalna batalionu we wrześniu 1939^[19]:

dowódca batalionu – mjr Emil Niemiec

adiutant – por. Marian Spławski

dowódca 1 kompanii strzeleckiej (d. ON Gniew)

• kpt. Stefan Śliwa (do 24 VIII 1939^[6])^[6]
• kpt. Mieczysław Teodorczyk
• dowódca plutonu I/1 komp. - ppor. rez. Wojciech Reszka^[6]
• dowódca plutonu II/1 komp. – ppor. rez. Bernard Puppel^[6]

dowódca 2 kompanii strzeleckiej (sformowana z 3 bs)

• kpt. Julian Tarnawski (odszedł z komp. ON "Tczew" do 2 bs^[6])^[6]
• por. Antoni Marian Tysowski
• dowódca plutonu II/2 komp. – ppor. rez. Walenty Macidłowski^[6]
• dowódca plutonu III/2 komp. – ppor. rez. Leon Gończ^[6]

dowódca 3 kompanii strzeleckiej (d. ON Starogard)

• kpt. Wincenty Warszawski
• dowódca plutonu I/3 komp. – por. rez. Konstanty Ostrowski^[6]
• dowódca plutonu II/3 komp. – por. rez. Franciszek Czerwiński^[6]
• dowódca plutonu III/3 komp. – por. rez. Marian Wojak^[6]

dowódca kompanii ckm

• por. Stanisław Brożek (od 24 VIII 1939^[c])
• dowódca I plutonu km – por. rez. mgr Feliks Morkowski († 28 IX 1939 Warszawa^[22][23])
• dowódca II plutonu km – ppor. rez. Stanisław Donaj^[6] († 1940 Katyń^[24])
• dowódca III plutonu km – ppor. rez. Józef Góral († 27 IX 1939 Warszawa^[25])
• dowódca IV plutonu km – ppor. rez. Kazimierz Zaremba^[6]
• dowódca plutonu moździerzy – ppor. Jerzy Wiaźmin († 19 IX 1939 nad Bzurą)

dowódca plutonu przeciwpancernego NN

dowódca plutonu zwiadu – ppor. rez. Edmund Sadowski^[6]

dowódca plutonu łączności – ppor. rez. Wacław Adam Rokitowski^[6]

dowódca plutonu pionierów - NN

• dowódca plutonu strzeleckiego? – ppor. rez. Zenon Maciejewski
• dowódca plutonu strzeleckiego?– ppor. rez. Pancierzyński

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939. Wyd. 5. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07109-8.
• Kazimierz Pindel: Obrona Narodowa 1937-1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06301-X.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Ryszard Szwoch: Słownik biograficzny Kociewia. T. 4. Starogard Gdański: Towarzystwo Miłośników Ziemi Kociewskiej, 2005. ISBN 83-7114-011-8.
• Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995. ISBN 83-85621-87-3.
• Morkowski. Batalion Obrony Narodowej "Starogard" (82 batalion piechoty) 1937-1939. „Przegląd Historyczno-Wojskowy nr 1 (259)”, s. 111-172, 2017. Rembertów: Wojskowe Biuro Historyczne im gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego. ISSN 1640-6281. Sprawdź autora:1.
• Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1983. ISBN 83-11-06793-7.
• Przemysław Dymek: Wołyńska Dywizja. 27 Dywizja Piechoty w latach 1921-1939. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2015. ISBN 978-83-7889-083-6.