Bawolec krowi

Bawolec krowi
Alcelaphus buselaphus[1]
(Pallas, 1766)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

parzystokopytne

Rodzina

wołowate

Podrodzina

bawolce

Rodzaj

bawolec

Gatunek

bawolec krowi

Podgatunki

zobacz w tabelce

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
Status iucn3.1 LC pl.svg
© Hans Hillewaert, CC BY-SA 4.0
Bawolce w Parku Narodowym Etosha

Bawolec krowi[3], bawolec[4][5], antylopa krowia[4] (Alcelaphus buselaphus) – gatunek dużego ssaka z rodziny wołowatych[6].

Nazwa zwyczajowa

We wcześniejszej polskiej literaturze zoologicznej dla określenia gatunku używana była nazwa zwyczajowa bawolec[4][5], antylopa krowia[4]. Ostatecznie w wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” nazwę bawolec przypisano rodzajowi Alcelaphusa gatunkowi nadano oznaczenie bawolec krowi[3].

Występowanie

Pierwotnie Afryka Środkowa i Południowa. Zasięg występowania bawolca został drastycznie ograniczony na skutek polowań, niszczenia siedlisk i wypierania przez rolnictwo (hodowla zwierząt). Obecnie spotykany jest wyłącznie w Botswanie, Namibii, Etiopii, Ugandzie, Tanzanii i Kenii[7]. Zasiedla suche sawanny, otwarte równiny i zalesione łąki[8], często przenosząc się do bardziej suchych miejsc po opadach deszczu. Są lepiej przystosowane do obszarów zalesionych niż inne gatunki Alcelaphini i często można je spotkać na obrzeżach lasów[9]. Odnotowano je na wysokości do 4000 m na górze Kenia[10]. Znane są przypadki wędrówek po dużych obszarach, samice przemierzają terytoria o wielkości ponad 1000 km², a samce 200 km²[11]. Samice w Parku Narodowym Nairobi (Kenia) mają indywidualne rewiry obejmujące od 3,7 do 5,5 km², które nie są ściśle związane z żadną grupą samic. Przeciętne rewiry samic są na tyle duże, że obejmują od 20 do 30 terytoriów samców[12].

Charakterystyka

Bawolec krowi należy do największych przedstawicieli podrodziny Alcelaphinae. Osiąga długość ciała od 150-245 cm i masę 75-200 kg. Długość ogona wynosi 30-70 cm, a wysokość w kłębie od 1,1-1,5 m. Samice są nieznacznie mniejsze od samców. Skóra bawolców pokryta jest długimi do 25 mm włosami, a ich głowa wąska i wydłużona. Ubarwienie, w zależności od podgatunku, od jasno- do szaro-brązowego. Przedstawiciele obojga płci posiadają lirowato, lub łukowato wygięte rogi o długości od 45-70 cm. Dojrzałość płciową osiągają ok. 1 roku życia. Po ciąży trwającej 214-242 dni samica rodzi jedno młode. Bawolce krowie żyją od 11 do 20 lat.

Są zwierzętami społecznymi. Tworzą zorganizowane stada, które mogą się składać z 300 osobników.

Rogi tych zwierząt różnią się nieznacznie w zależności od podgatunku, jednak wszystkie są ciężkie i charakterystycznie wykrzywione. Służą głównie do walk o terytorium oraz do obrony przed drapieżnikami. Powstają bardzo wcześnie i występują u obu płci. Zwierzęta te mają bardzo umięśnione odnóża. W przypadku ucieczki potrafią rozpędzić się do 80 km/h.

Ekologia

Bawolce krowie są zwierzętami tworzącymi duże stada osiągające nawet do 300 osobników. Samica w ciągu jednej ciąży wydaje na świat jedno młode. Okres godowy jest zależny od miejsca występowania danego osobnika. Ciąża trwa od 214 do 242 dni. Młode niezależnie od płci zostaje z matką do 3 lat od urodzenia lecz najczęściej odłącza się od niej znacznie wcześniej. Młode samce dołączają do dorosłych samców by pilnować terytorium. Samice natomiast towarzyszą matce najczęściej do momentu, aż same będą w stanie wydać potomstwo. Samce Alcelaphus buselaphus bywają bardzo agresywne, zwłaszcza kiedy dochodzi do wejścia innego samca na ich terytorium. Odbywają się wtedy walki na rogi. Podobne zachowanie dostrzeżono u samic, dotyczyło jednak ono obrony własnego potomstwa.

Bawolce krowie są zwierzętami roślinożernymi. Ich głównym pożywieniem są trawy, przy czym są one różne w zależności od pory roku. W ciągu pory deszczowej głównym składnikiem ich pożywienia są trawy Andropogon, w mniejszym stopniu trawy Hyparrhenia i rośliny strączkowe. W czasie pory suchej, kiedy pożywienia jest mniej, są zdolne do jedzenia roślinności suchej i starzejącej się.

Taksonomia

Nazwa naukowa bawolca krowiego to Alcelaphus buselaphus. Po raz pierwszy opisana przez niemieckiego zoologa Petera Simona Pallasa w 1766, jest zaklasyfikowana do rodzaju Alcelaphus i umieszczona w rodzinie Bovidae (Wołowate)[13].

Podgatunki

Wyróżniono kilka podgatunków, m.in.: kongoni i tora[6]. Niektóre czasem klasyfikowane są jako odrębne gatunki (kama i konzi).

PodgatunekKategoria zagrożenia
Alcelaphus buselaphus majorLC[14]
Alcelaphus buselaphus tora – toraCR[15]
Alcelaphus buselaphus lelwelEN[16]
Alcelaphus buselaphus buselaphusEX[17]
Alcelaphus buselaphus swayneiEN[18]
Alcelaphus buselaphus cokii (lub cokei) – kongoniLC[19]

Ewolucja

Rodzaj Alcelaphus pojawił się około 4,4 mln lat temu w kladzie, do którego należały również Damalops, Numidocapra, Rabaticeras, Megalotragus, Oreonagor i Connochaetes. Analiza wykorzystująca wzorce filogeograficzne w populacjach bawolców sugeruje możliwe pochodzenie Alcelaphus z Afryki Wschodniej[20]. Alcelaphus szybko rozprzestrzenił się po afrykańskich sawannach, zastępując kilka wcześniejszych form (np. krewniaków hiroli). Flagstad i współpracownicy wykazali, że około 0,5 mln lat temu doszło do wczesnego rozszczepienia populacji bawolców na dwie odrębne linie - jedną na północ, a drugą na południe od równika. Linia północna podzieliła się na linię wschodnią i zachodnią prawie 0,4 miliona lat temu, najprawdopodobniej w wyniku poszerzania się pasa lasów deszczowych w Afryce Środkowej i późniejszego kurczenia się siedlisk sawannowych w okresie globalnego ocieplenia. Linia wschodnia dała początek Alcelaphus buselaphus cokii, A. b. swaynei, A. b. tora i A. b. lelwel, a z linii zachodniej wyewoluowały A. b. buselaphus i A. b. major. Linia południowa dała początek A. b. lichtensteinii i A. b. caama. Te dwa taksony są filogenetycznie blisko związane, ponieważ rozdzieliły się zaledwie 0,2 miliona lat temu. W wyniku badań stwierdzono, że te główne wydarzenia w ewolucji tego gatunku są silnie związane z czynnikami klimatycznymi oraz że miały miejsce kolejne fale przemian z bardziej stałej populacji - ostoi - we wschodniej Afryce; może to mieć kluczowe znaczenie dla zrozumienia historii ewolucji nie tylko tego gatunku, ale także innych ssaków afrykańskiej sawanny[21].

Najwcześniejsze zapisy kopalne pochodzą sprzed prawie 0,7 miliona lat[22]. Skamieniałości A. b. caama znaleziono w Elandsfontein, Cornelia (Free State) i Florisbad w RPA, a także w Kabwe w Zambii[23]. W Izraelu szczątki bawolca znaleziono w północnej części Negewu, Shfela, na Równinie Szaron i w Lakisz. Ta populacja bawolca była pierwotnie ograniczona do otwartych terenów najbardziej wysuniętych na południe regionów południowego Lewantu. Prawdopodobnie polowano na nią w Egipcie, co wpłynęło na jej liczebność w Lewantcie i odłączyło ją od głównej populacji w Afryce[24].

Zagrożenia i ochrona

W 1996 Alcelaphus buselaphus został wpisany do Czerwonej Księgi IUCN w kategorii LC[2] (najmniejszej troski). Bawolce krowie wymarły w Algierii, Egipcie, Lesotho, Libii, Maroku, Somalii i Tunezji[25].

Relacje z ludźmi

Bawolce są popularną zwierzyną łowną i stanowią źródło trofeów, ponieważ są dobrze widoczne, a zatem łatwo na nie polować[26][27]. Dowody piktograficzne i epigraficzne pochodzące z Egiptu sugerują, że w górnym paleolicie Egipcjanie polowali na bawolce i udomowili je. Bawolec był ważnym źródłem mięsa[28], ale jego znaczenie gospodarcze było mniejsze niż gazeli i innych gatunków pustynnych[29]. Jednak od początku neolitu polowania stały się mniej powszechne, w związku z czym pozostałości bawolca z tego okresu w starożytnym Egipcie (gdzie obecnie wyginął) są rzadkie[28].

W badaniach nad wpływem środowiska i płci na cechy fizyczne zwierzęcia, średnia masa tuszy samców wynosiła 79,3 kg, a samic 56 kg. Mięso zwierząt z regionu Qua-Qua miało najwyższą zawartość lipidów - 1,3 g na 100 g mięsa. Stwierdzono nieistotne różnice w stężeniu poszczególnych kwasów tłuszczowych, aminokwasów i składników mineralnych. W badaniu uznano mięso bawolców za zdrowe, ponieważ stosunek wielonienasyconych do nasyconych kwasów tłuszczowych wynosił 0,78, czyli nieco więcej niż zalecane 0,7[30].

Przypisy

  1. Alcelaphus buselaphus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b Alcelaphus buselaphus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
  3. a b Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk, 2015, s. 297. ISBN 978-83-88147-15-9.
  4. a b c d Kazimierz Kowalski (redaktor naukowy), Adam Krzanowski, Henryk Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Mały słownik zoologiczny: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991. ISBN 83-214-0637-8.
  5. a b Zygmunt Kraczkiewicz: SSAKI. Wrocław: Polskie Towarzystwo Zoologiczne - Komisja Nazewnictwa Zwierząt Kręgowych, 1968, s. 81, seria: Polskie nazewnictwo zoologiczne.
  6. a b Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Alcelaphus buselaphus. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 13 czerwca 2010]
  7. K. Batty: Alcelaphus buselaphus. Animal Diversity Web. [dostęp 2007-07-28]. (ang.).
  8. Ronald M. Nowak, Walker's mammals of the world, wyd. Sixth edition, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1999, ISBN 0-8018-5789-9, OCLC 39045218 [dostęp 2022-03-08].
  9. AWF: Wildlife: Hartebeest, web.archive.org, 26 stycznia 2013 [dostęp 2022-03-08] [zarchiwizowane z adresu 2013-01-26].
  10. IUCN SSC Antelope Specialist Group, Alcelaphus buselaphus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species, DOI10.2305/iucn.uk.2019-1.rlts.t811a143160967.en [dostęp 2022-03-08] (ang.).
  11. M.G.L. Mills, Lex Hes, The complete book of southern African mammals, Cape Town: Struik Publishers, 1997, ISBN 0-947430-55-5, OCLC 37480533 [dostęp 2022-03-08].
  12. David W. Macdonald, The Encyclopedia of mammals, New York, NY: Facts on File, 1984, ISBN 0-87196-871-1, OCLC 10403800 [dostęp 2022-03-08].
  13. Mammal Species of the World - Browse: buselaphus, web.archive.org, 28 października 2020 [dostęp 2022-03-17] [zarchiwizowane z adresu 2020-10-28].
  14. IUCN SSC Antelope Specialist Group, Alcelaphus buselaphus ssp. major, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2010-06-13] (ang.).
  15. IUCN SSC Antelope Specialist Group, Alcelaphus buselaphus ssp. tora, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2010-06-13] (ang.).
  16. IUCN SSC Antelope Specialist Group, Alcelaphus buselaphus ssp. lelwel, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2010-06-13] (ang.).
  17. IUCN SSC Antelope Specialist Group, Alcelaphus buselaphus ssp. buselaphus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2010-06-13] (ang.).
  18. IUCN SSC Antelope Specialist Group, Alcelaphus buselaphus ssp. swaynei, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2010-06-13] (ang.).
  19. IUCN SSC Antelope Specialist Group, Alcelaphus buselaphus ssp. cokii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2010-06-13] (ang.).
  20. Meave G. Leakey, John Michael Harris, Lothagam : the dawn of humanity in eastern Africa, New York 2003, ISBN 0-231-50760-7, OCLC 53119634 [dostęp 2022-03-08].
  21. Øystein Flagstad i inni, Environmental change and rates of evolution: the phylogeographic pattern within the hartebeest complex as related to climatic variation, „Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences”, 268 (1468), 2001, s. 667–677, DOI10.1098/rspb.2000.1416, ISSN 0962-8452, PMID11321054, PMCIDPMC1088655 [dostęp 2022-03-08] (ang.).
  22. Jonathan Kingdon i inni, Mammals of Africa, London 2013, ISBN 978-1-4081-2251-8, OCLC 822025146 [dostęp 2022-03-08].
  23. Brett Hilton-Barber, Field guide to the cradle of humankind : Sterkfontein, Swartkrans, Kromdraai & environs world heritage site, wyd. 2nd rev. ed, Cape Town: Struik, 2004, ISBN 1-77007-065-6, OCLC 58522960 [dostęp 2022-03-08].
  24. Ella Tsahar i inni, Distribution and Extinction of Ungulates during the Holocene of the Southern Levant, Dennis Marinus Hansen (red.), „PLoS ONE”, 4 (4), 2009, e5316, DOI10.1371/journal.pone.0005316, ISSN 1932-6203, PMID19401760, PMCIDPMC2670510 [dostęp 2022-03-08] (ang.).
  25. IUCN SSC Antelope Specialist Group, Alcelaphus buselaphus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species, DOI10.2305/iucn.uk.2019-1.rlts.t811a143160967.en. [dostęp 2022-03-17] (ang.).
  26. Jonathan Kingdon, East African mammals : an atlas of evolution in Africa, wyd. Rev. for vol. 3, Chicago: University of Chicago Press, 1989, ISBN 0-226-43725-6, OCLC 33821472 [dostęp 2022-03-17].
  27. AWF: Wildlife: Hartebeest, web.archive.org, 26 stycznia 2013 [dostęp 2022-03-17] [zarchiwizowane z adresu 2013-01-26].
  28. a b Egypt at Its Origins: Studies in Memory of Barbara Adams : Proceedings of ... - Google Books, web.archive.org, 8 marca 2022 [dostęp 2022-03-17] [zarchiwizowane z adresu 2022-03-08].
  29. Wayback Machine, web.archive.org [dostęp 2022-03-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-02-03].
  30. L.C Hoffman, K Smit, N Muller, Chemical characteristics of red hartebeest (Alcelaphus buselaphus caama) meat, „South African Journal of Animal Science”, 40 (3), 2010, s. 221–228, DOI10.4314/sajas.v40i3.6, ISSN 2221-4062 [dostęp 2022-03-17].

Bibliografia

  • Komosińska Halina, Podsiadło Elżbieta, Ssaki kopytne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, ISBN 83-01-13806-8.
  • K. Batty: Alcelaphus buselaphus. Animal Diversity Web. [dostęp 2007-07-28]. (ang.).
  • Kingdon A.1989. East African Mammals: An Atlas of Evolution in Africa Volume III Part D (Bovids).Chicago: University of Chicago Press.
  • James R. Schuette i inni, Diets of Hartebeest and Roan Antelope in Burkina Faso: Support of the Long-Faced Hypothesis, „Journal of Mammalogy”, 79 (2), 1998, s. 426-436, DOI10.2307/1382973, JSTOR1382973.

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Hartebeest.jpg
(c) Profberger z angielskiej Wikipedii, CC BY 2.5
Coke's hartebeest, Ngorongoro Crater, Tanzania
Alcelaphus caama.jpg
© Hans Hillewaert, CC BY-SA 4.0
A Red Hartebeest between Olifantsbad and Aus, in Etosha, Namibia