Berdyczów

Berdyczów

Бердичів

Klasztor Karmelitów w Berdyczowie fundacji Janusza Tyszkiewicza
Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	żytomierski
Burmistrz	Wasyl Mazur
Powierzchnia	35,33 km²
Populacja (2019) • liczba ludności	74 940[1]
Nr kierunkowy	+380
Kod pocztowy	UA-13300
Tablice rejestracyjne	AM
Położenie na mapie obwodu żytomierskiego Berdyczów
Położenie na mapie Ukrainy (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Berdyczów
49°54′N 28°34′E/49,900000 28,566667
Strona internetowa
Portal Ukraina

Berdyczów (ukr. Бердичів, Berdycziw; jid. ‏באַרדיטשעװ‎, Bardiczew) – miasto w obwodzie żytomierskim Ukrainy, siedziba władz rejonu berdyczowskiego, położone 44 km na południe od Żytomierza, nad rzeką Hnyłopjat´, prawym dopływem Teterewu.

Prywatne miasto szlacheckie położone było w powiecie żytomierskim województwa kijowskiego, własność wojewody kijowskiego Janusza Tyszkiewicza w latach 30. i 40. XVII wieku^[2], które później od Tyszkiewiczów kupili Radziwiłłowie^[3].

Ośrodek handlowo-przemysłowy. W mieście znajduje się stacja kolejowa Berdyczów.

Historia

Janusz Tyszkiewicz

Na mocy unii lubelskiej w 1569 roku miasto stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Około 1626 roku wojewoda kijowski Janusz Tyszkiewicz po uwolnieniu z niewoli tureckiej jako wotum dziękczynne ufundował w Berdyczowie kościół i sprowadził karmelitów. Stanisław Zaremba (biskup kijowski) w 1647 roku został, według relacji wiernych, uzdrowiony za wstawiennictwem Matki Bożej Berdyczowskiej, której obraz ogłosił cudownym. Obraz koronowany został w 1756 roku papieskimi koronami. Berdyczów, w którym znajduje się kościół karmelitów bosych z XVIII w., był słynnym ośrodkiem kultu maryjnego, a w XIX wieku centrum chasydzkim na Wołyniu.

W 1593 roku uzyskał prawa miejskie. Czasy Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego były dla Berdyczowa okresem rozwoju. Sanktuarium otoczono potężnym wałem, z mostem zwodzonym i z bastionami uzbrojonymi w 60 armat. Była to prawdziwa twierdza. W tych murach wzrastał karmelita o. Marek Jandołowicz – duchowy przywódca konfederacji barskiej, którego Juliusz Słowacki uczynił głównym bohaterem dramatu „Ksiądz Marek” (1843). W 1768 roku Kazimierz Pułaski z 700 konfederatami i 800 cywilami przetrwał 17 dni oblężenia Berdyczowa, trzykrotnie odpierając szturmy.

Od 1721 roku wszedł w posiadanie rodziny Radziwiłłów jako spadek dla Barbary Franciszki Zawiszy zamężnej z Mikołajem Faustynem Radziwiłłem^[4].

W 1777 roku w Berdyczowie ukazała się pierwsza polska encyklopedia przeznaczona dla dzieci i młodzieży Krótkie zebranie zarzutów ciekawych o rzeczach tego świata pod, zmysły nam podpadających i je zadziwiających ku pożytkowi młodzi zwięzłemi odpowiedziami ułatwione napisana przez Józefa Iwanickiego^[5][6].

Berdyczów w 1793 roku w wyniku II rozbioru Polski został włączony do Rosji, od 1846 roku był siedzibą ujezdu berdyczowskiego. W 1837 roku w Berdyczowie powstał Związek Ludu Polskiego. 15 marca 1850 roku w Berdyczowie odbył się ślub Eweliny Hańskiej, dziedziczki pobliskiej Wierzchowni, i Honoré de Balzaca. W dniu 3 grudnia 1857 roku w Berdyczowie przyszedł na świat Józef Teodor Konrad Korzeniowski, który uciekł w wieku siedemnastu lat do Francji, by tam, jako prosty marynarz, zaciągnąć się na statek, a 20 lat później napisać swoją pierwszą powieść jako Joseph Conrad. Wiosną 1920 roku zajęty przez wojska polskie podczas wyprawy kijowskiej. W lecie 1920 roku podczas wojny polsko-bolszewickiej Rosjanie wymordowali w szpitalu w Berdyczowie 600 rannych polskich żołnierzy wraz z opiekującymi się nimi pielęgniarkami^[7]. Od 1922 roku miasto było w Ukraińskiej SRR Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W 1941 roku zajęte przez III Rzeszę. Po II wojnie światowej wróciło do ZSRR. Od 1991 roku należy do państwa ukraińskiego.

Podczas II wojny światowej w sanktuarium berdyczowskim mieściło się radzieckie więzienie.

„Pisz do mnie na Berdyczów” oznacza dziś kpiące „pisz donikąd”. Dawniej było zupełnie odwrotnie. Jeszcze w czasach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Radziwiłłowie, którzy kupili miasto od Tyszkiewiczów, wystarali się o szczególny przywilej, który zezwalał na organizowanie w Berdyczowie aż 10 jarmarków rocznie, co w praktyce oznaczało, że trwały niemal cały czas. Berdyczów stał się, tym sposobem, wielkim centrum handlowym, do którego przyjeżdżali kupcy z Rosji, Niemiec, Włoch, Austrii, Turcji, w związku z czym, jeśli ktoś chciał skontaktować się z kupcem, miał pewność, że ten albo właśnie jest w Berdyczowie, albo niebawem tam przyjedzie^[3].

Ludność

Zgodnie z danymi spisu powszechnego 2001 w Berdyczowie mieszka 87,6 tys. osób.

Liczba ludności

Demografia

Związani z Berdyczowem

• Władysław Bukowiński – polski ksiądz katolicki, długoletni misyjny duszpasterz w Kazachstanie i całej sowieckiej Azji Środkowej,
• Wanda Wolska-Conus – polska historyk, bizantynolog, filolog klasyczny, mecenas kultury, po drugiej wojnie światowej związana z Francją,
• Polina Gelman – radziecka żołnierka, Bohater Związku Radzieckiego (1946),
• Antonina Girycz (ur. 1939) – polska aktorka teatralna i filmowa,
• Wasilij Grossman – rosyjski pisarz żydowskiego pochodzenia,
• Vladimir Horowitz – amerykański pianista pochodzenia żydowskiego,
• Józef Konrad Korzeniowski (Joseph Conrad) – polski pisarz i nowelista, tworzący w języku angielskim,
• Władysław Kozłowski – polski filozof, socjolog, psycholog, pedagog, literat, powstaniec z 1863 roku,
• Jurij Krymarenko – ukraiński lekkoatleta, mistrz świata,
• Noach Pryłucki – poseł na Sejm Ustawodawczy (1919–1922) pochodzenia żydowskiego, fołkista,
• Udalryk Krzysztof Radziwiłł – polski pisarz i prozaik, generał i poseł Rzeczypospolitej,
• Mikołaj Faustyn Radziwiłł – polski szlachcic, miecznik wielki litewski,
• Ołeksandr Razumkow – ukraiński polityk.

W kulturze: „Pisz na Berdyczów”

W Pieśni I poematu dygresyjnego „Beniowski” Juliusz Słowacki pisze:

Władysław Kopaliński w Słowniku mitów i tradycji kultury^[12] o Berdyczowie napisał:

...prawdopodobnie, sądząc z przysłowia, słynne niegdyś ze źle funkcjonującej poczty na kresach polskich...

Podobną etymologię powiedzenia Pisz na Berdyczów podają Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich^[13] oraz Jerzy Bralczyk w książce 444 zdania polskie^[14]. Natomiast językoznawca Maciej Malinowski na blogu Obcy język polski^[15] stawia w wątpliwość przypuszczenie W. Kopalińskiego o źle działającej poczcie w Berdyczowie. Pisze (bez podania źródła tej informacji): ...w rzeczywistości poczta berdyczowska działała bez zarzutu i uchodziła za jedną z najlepszych w regionie. Informuje, że w drugiej połowie XVIII wieku Radziwiłłowie uzyskali od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przywilej dla Berdyczowa zezwalający na organizowanie dziesięciu jarmarków rocznie. Regularnie bywający w mieście wędrowni kupcy jako adres korespondencyjny podawali pocztę w Berdyczowie. Stąd kupieckie zawołanie pisz na Berdyczów. Znaczenie tego zawołania zmieniło swój sens, obecnie używane jest w sytuacjach, w których jedna osoba chce zerwać kontakt z drugą.

Zabytki

Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP

• klasztor warowny karmelitów Bosych z XVII w., ufundowany przez Janusza Tyszkiewicza
• Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP z XVIII w. z cudownym obrazem Matki Bożej Berdyczowskiej.
• kościół farny pw. św. Barbary z 1826 roku, w którym ślub wzięli Honoré de Balzac i Ewelina Hańska
• pałac Radziwiłłów z XVIII i XIX wieku
• sobór prawosławny św. Mikołaja z lat 1908–1910
• zamek obronny na stoku góry, odbudowany po zniszczeniu przez Fedora Tyszkiewicza^[16]
• gród cadyka Lewi Izaaka z Berdyczowa
• Synagoga Chóralna z XIX wieku
• cerkiew św. Trójcy

Współpraca

• Jawor
• Siedlce^[17]

Przypisy

Bibliografia

• Józef Iwanicki: Krótkie zebranie zarzutów ciekawych o rzeczach tego świata.... Berdyczów: W Drukarni Fortecy Najświętszej Maryi Panny za Przywilejem Jego Królewskiej Mości, 1777.
• AleksandraA. Iwanowska AleksandraA., Rozwój polskiej terminologii morskiej w XVIII w.”, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 35/4., Warszawa 1990, s. 533–560 .
• Antoni Urbański, Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi, Warszawa 1928, s 76-78
• Sanktuaria – Berdyczów

Linki zewnętrzne

• Berdyczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 134 .
• Berdyczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 101 .
• Aktualności Berdyczowa (ukr.)
• Historia Żydów w Berdyczowie na portalu Wirtualny Sztetl
• Historia Berdyczowa w Rzeczypospolitej i pod zaborami, związki miasta z Polską, wirtualna mapa okolic – Rzeczpospolita wirtualna
• Zdjęcia z Berdyczowa. top.turystyka.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-22)].
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona