Berlin
![]() Brama Brandenburska (na górze), Czerwony Ratusz (na środku z lewej), Kościół Pamięci (na środku z prawej), Reichstag (u dołu) | |||||
| |||||
Państwo | ![]() | ||||
---|---|---|---|---|---|
Kraj związkowy | Berlin | ||||
Zarządzający | Franziska Giffey | ||||
Powierzchnia | 891,85 km² | ||||
Wysokość | 34-122 m n.p.m. | ||||
Populacja (31 Grudnia 2020) • liczba ludności • gęstość | 3 664 088[1] 4109 os./km² | ||||
Nr kierunkowy | 030 | ||||
Kod pocztowy | 10115–14199 | ||||
Tablice rejestracyjne | B | ||||
Podział miasta | 12 okręgów administracyjnych, 96 dzielnic | ||||
![]() | |||||
![]() | |||||
Strona internetowa | |||||
Portal ![]() |
Berlin – stolica, największe miasto Niemiec i zarazem kraj związkowy. Zajmuje powierzchnię ok. 892 km² i zamieszkuje go około 3,7 mln osób[1]. Jest największym miastem w Unii Europejskiej pod względem liczby mieszkańców.
Berlin jest podzielony na dwanaście okręgów administracyjnych (Bezirk). Przez przestrzeń miejską przepływają m.in. rzeki Sprewa i Hawela, a ponadto znajduje się wiele jezior i zatok, w tym największe Müggelsee.
Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1237 r. Berlin pełnił rolę historycznej stolicy Brandenburgii, Królestwa Prus, Związku Północnoniemieckiego, Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Po 1945 r. wschodnia część miasta była stolicą Niemieckiej Republiki Demokratycznej (Berlin, Hauptstadt der DDR), natomiast pozostała tworzyła Berlin Zachodni – otoczoną murem (okres 1961-89) enklawę na terenie NRD. Po Zjednoczeniu Niemiec 1990 roku Berlin został stolicą całych Niemiec. Berlin jest siedzibą Prezydenta RFN (od 1994 r.), Kanclerza RFN (od 2001 r.), Bundestagu (od 1999 r.) i Bundesratu (od 2000 r.).
Berlin jest jedną z ważniejszych w Europie metropolii globalnych, ponadto ważnym węzłem komunikacyjnym Niemiec i Europy, zarówno kolejowym, lotniczym i drogowym. Ważny ośrodek naukowy, kulturalny i artystyczny (m.in. Kulturforum i Museumsinsel).
Toponimia
Językoznawcy wywodzą nazwę Berlin od prasłowiańskiego *brl, oznaczającego bagno lub moczary, i podają znaczenie nazwy jako miasto na bagnach[2]. Według hipotezy Reinholda Trautmanna Berlin jest zniekształconą nazwą Bralin (za czym przemawia m.in. zapis w dokumencie z 1215 nazwy miejscowości jako Braline) i pochodzi od nazwy osobowej Bral, czyli skróconej formy słowiańskiego imienia złożonego Bratosław[3].
Geografia
Berlin leży we wschodniej części Niemiec. Berlin znajduje się między płaskowyżami Barnim i Teltow. Leży około 90 km od granicy z Polską.
Największa długość miasta w kierunku wschodnio-zachodnim wynosi około 45 km, największa długość w kierunku północno-południowym wynosi około 38 km. Najwyższe wzniesienie ma wysokość 115,4 m n.p.m., natomiast najniższy punkt leży na wysokości 34 m n.p.m.[4]
Wody
Miasto położone jest nad rzekami Sprewą i Hawelą oraz ich dopływami. Sprewa w dzielnicy Spandau wpada do Haweli, prawego dopływu Łaby. Berlińskie dopływy Sprewy to Panke, Dahme, Wuhle i Erpe. Hawela płynie przez miasto korytem polodowcowym przypominającym jeziora. Bocznymi odnogami Haweli są jeziora Tegeler See i Große Wansee. Do Haweli wpływają strumienie: Tegeler Fließ oraz Bäke. Największym jeziorem na terenie miasta jest jezioro Große Müggelsee położone w dzielnicy Treptow-Köpenick. Obszar wód chronionych w mieście to 212 km² co stanowi prawie jedną czwartą całkowitej powierzchni miasta[5].
Klimat
Miasto znajduje się w umiarkowanej strefie klimatycznej. Przeciętna temperatura roczna wynosi +9,1 °C, średnia roczna ilość opadów wynosi 581 mm. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec (+14,3 °C) i sierpień (+14,1 °C), a najzimniejszy jest styczeń (–1,9 °C) i luty (–1,5 °C). Dokładną statystykę zawiera poniższa tabela[6]:
Miesiąc | Średnia minimalna temperatura | Średnia maksymalna temperatura | Ilość opadów | Dni deszczowe |
---|---|---|---|---|
Styczeń | –1,9 °C | 2,9 °C | 42,3 mm | 10 |
Luty | –1,5 °C | 4,2 °C | 33,3 mm | 8,0 |
Marzec | 1,3 °C | 11 °C | 40,5 mm | 9,1 |
Kwiecień | 4,2 °C | 13,2 °C | 37,1 mm | 7,8 |
Maj | 9,0 °C | 18,9 °C | 53,8 mm | 8,9 |
Czerwiec | 12,3 °C | 21,6 °C | 68,7 mm | 9,8 |
Lipiec | 14,3 °C | 23,7 °C | 55,5 mm | 8,4 |
Sierpień | 14,1 °C | 23,6 °C | 58,2 mm | 7,9 |
Wrzesień | 10,6 °C | 18,8 °C | 45,1 mm | 7,8 |
Październik | 6,4 °C | 13,4 °C | 37,3 mm | 7,6 |
Listopad | 2,2 °C | 7,1 °C | 43,6 mm | 9,6 |
Grudzień | –0,4 °C | 4,4 °C | 55,3 mm | 11,4 |
Otoczenie
Najbliższe duże miasta (min. 400 tys. mieszkańców) wokół Berlina:
Hamburg 280 km | Kopenhaga 356 km | Szczecin 140 km |
Hanower 280 km | ![]() | Poznań 260 km |
Lipsk 180 km | Drezno 190 km | Wrocław 340 km |
Historia
Najstarsze osadnictwo i pierwsze grody
Obszar dzisiejszego Berlina był zamieszkiwany już przez przedstawicieli kultury halsztackiej, a nawet wcześniejszych kultur brązu. Germanie pojawili się tam w czasie wielkiej migracji z okresu ok. XIII-XII wieku p.n.e.
Około 120 r. p.n.e. wzdłuż Sprewy musiały wędrować plemiona Cymbrów, Teutonów i Ambronów, podążających następnie przez dzisiejsze Czechy i Węgry do Italii i Galii.
U progu nowej ery obszar ten był zamieszkały przez plemiona zwane Varni i Semnones. Mogli stać się oni później częścią związku zwanego Alamanami. W połowie V w. n.e. mieszkali tam Swebowie (czyli późniejsi Szwabowie, którzy przenieśli się na obszar dzisiejszej Badenii-Wirtembergii).
Przemieszczali się i osiedlali także Sasi na obszarze między Sprewą i Odrą. Następnie pojawili się tam słowiańscy Lucice. Sprewianie założyli tam gród Kopanica, który później stał się dzielnicą Berlina – Köpenick. Nie wiemy, czy zepchnęli oni wszystkich mieszkańców na zachód, czy osiedlali się obok tych, którzy zdecydowali się nie wędrować, tylko pozostać na ziemi.
Gdy na teren dzisiejszego Berlina dotarli wojowie Karola Wielkiego, zamieszkiwany był on przez zachodniosłowiański związek plemienny określający się jako Hawelanie.
W okresie następnym obszar ten ze względu na dobre połączenia rzeczne był infiltrowany przez wikingów.
W pierwszej połowie XII wieku do okolic dzisiejszego Berlina granicę polskich wpływów przesunął książę Polski Bolesław III Krzywousty[7]. Jeszcze w XII wieku istniało na tym obszarze słowiańskie Księstwo Kopanickie, które w latach 50. XII wieku było lennem Polski. Jego stolicą była Kopanica - Köpenick, od 1920 dzielnica Berlina.
Panowanie brandenburskie i czeskie
Najwcześniej w drugiej połowie XII wieku obszar znalazł się w granicach Marchii Brandenburskiej. Około 1200 był już poddany pełnej kolonizacji niemieckiej, głównie z Saksonii oraz terenów dzisiejszej Holandii.
Miasto Cölln (słowiańskie Kolno), położona na wyspie na Sprewie część podwójnego osiedla Berlin-Cölln, zostało po raz pierwszy wspomniane w 1237, zaś Berlin, położony na prawym (północnym) brzegu rzeki, w 1244. Przez Berlin-Cölln przebiegała trasa Via Imperii, łącząca Szczecin z Rzymem. W 1307 zbudowano wspólny ratusz dla obu miast.
W latach 1373–1415 Berlin wraz z Marchią Brandenburską był we władaniu Królestwa Czech. W 1380 pożar strawił centrum miasta. Dwa lata po utracie miasta przez Czechy do Berlina przeniesiono stolicę marchii z Brandenburga.
W latach 1443–1451 wzniesiono zamek. Od 1451 Berlin był rezydencją brandenburskich margrabiów i elektorów. W trakcie wojny pomiędzy Brandenburgią a śląskim księstwem głogowskim w 1477 lub 1478 pod Berlin dotarł najazd piastowskiego księcia Jana II Szalonego. W XVII wieku Berlin został rozbudowany o kilka przedmieść. W pierwszej połowie XVII w. miasto odwiedził późniejszy król Polski, Jan Sobieski. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) spowodowała zmniejszenie liczby mieszkańców z 14 000 do 8000 osób[8]. W 1650 rozpoczęto budowę Twierdzy Berlin. W 1685 elektor Fryderyk Wilhelm I zezwolił na osiedlanie się w Brandenburgii francuskim hugenotom. Migracja Francuzów odbywała się czterema falami: w latach 1686/87, 1695, 1697/98 i 1700[9]. W 1700 roku Francuzi stanowili już ok. 30% populacji miasta[9]. Inni imigranci przybywali m.in. z Polski i Czech. W 1688 zostało połączonych pięć sąsiadujących ze sobą miast, tworząc Wielki Berlin liczący 56 000 mieszkańców (w tym 20 000 pierwotnego Berlina)[8].
Stolica Królestwa Prus
W 1701 Berlin został stolicą nowo utworzonego Królestwa Prus. W latach 1701–1705 hugenoci wybudowali Katedrę Francuską. W 1708 wzniesiono Katedrę Niemiecką. W 1709 zjednoczono miasta i gminy Berlin, Cölln, Friedrichswerder, Dorotheenstadt i Friedrichstadt w jedno miasto Berlin. Wkrótce powstały dalsze przedmieścia. W 1742 otwarto Królewski Teatr Dworski. W połowie wieku miasto liczyło ponad 100 000 mieszkańców[8]. W 1760 roku Berlin był przez kilka dni okupowany przez wojska rosyjskie. W latach 1747–1773 w protestanckim Berlinie wybudowano katolicki kościół św. Jadwigi. W 1774 świątynię konsekrował Ignacy Krasicki, który został w niej pochowany w 1801 roku. W latach 1788–1791 wzniesiono Bramę Brandenburską, będącą obecnie jednym z symboli miasta. W 1800 Berlin był największym miastem (co najmniej 170 000 mieszkańców[8]) krajów niemieckich po Wiedniu. W 1806 został zajęty przez Napoleona[10]. W latach 1816–1821 stolica rejencji berlińskiej w prowincji Brandenburgia, a w latach 1822–1875 rejencji poczdamskiej w tej samej prowincji. W XIX wieku w Berlinie funkcjonowały rozmaite organizacje polskie: w 1818 powstały studencki Związek Przyjacielski oraz Stowarzyszenie Polskie, w 1819 Związek Polski, w 1869 Towarzystwo Naukowe Akademików Polskich w Berlinie[11]. W latach 1837–1840 w Berlinie nauki u Carla Friedricha Rungenhagena pobierał Stanisław Moniuszko. W 1847 miał tu miejsce tzw. proces berliński przeciwko 254 Polakom, oskarżonym o przygotowanie powstania wielkopolskiego z 1846 roku[12]. W kolejnym roku miastem wstrząsnęły niemieckie wystąpienia rewolucyjne[13][14]. W 1861 obszar miasta został ponownie rozszerzony, gdy włączono miejscowości Wedding, Moabit oraz przedmieścia po stronie Tempelhofu i Schönebergu. W 1863 w więzieniu Moabit za pomoc powstańcom styczniowym byli więzieni przez Prusaków Wojciech Kętrzyński i Maksymilian Jackowski. W 1864 w Berlinie odbył się kolejny proces berliński, tym razem przeciwko 149 osobom, związanym z powstaniem styczniowym.
W granicach Niemiec

W 1871 miasto zostało stolicą zjednoczonych Niemiec – jako cesarstwa. Stołeczną funkcję zachował do dziś, będąc następnie stolicą Republiki Weimarskiej, III Rzeszy, Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz Republiki Federalnej Niemiec. Po 1874, po śmierci hrabiego Atanazego Raczyńskiego, niemiecki rząd zakupił Pałac Raczyńskich, w latach 1884–1894 wznosząc w jego miejscu gmach parlamentu. W 1875 w dawnym Pałacu Radziwiłłów umieszczono Kancelarię Rzeszy.
Na przełomie XIX i XX wieku Berlin był znaczącym ośrodkiem polskiej prasy, kultury, sportu i nauki. Tu mieszkali i tworzyli m.in. malarz Wojciech Kossak, pisarz Stanisław Przybyszewski, kompozytorzy Feliks Nowowiejski, Mieczysław Karłowicz i Leopold Godowski. W 1891 roku w Berlinie powstała Gazeta Robotnicza, a w 1897 Dziennik Berliński. W 1895 powstało Polskie Towarzystwo szkolne „Oświata”[11]. W Berlinie została założona w 1905 przez Grzegorza Fitelberga, Ludomira Różyckiego i Apolinarego Szeluto, a następnie miała siedzibę Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich[15]. W 1911 założono Polski Klub Sportowy Berlin, rozwiązany przez niemieckie władze w 1939 i reaktywowany w Berlinie Wschodnim w latach 1948–1951.
Po I wojnie światowej w 1918 ogłoszono w Berlinie republikę. W 1920 na podstawie tzw. Ustawy o Dużym Berlinie ponownie znacznie rozszerzono obszar miasta, przyłączając kilka miast i kilkadziesiąt wsi. Berlin osiągnął wówczas około 4 mln mieszkańców.
27 sierpnia 1922 do sądu w Berlinie wpłynął wniosek o rejestrację Związku Polaków w Niemczech. 3 grudnia 1922 sąd zatwierdził statut i odbyło się pierwsze Walne Zebranie Związku, na którym Stanisław Sierakowski został wybrany pierwszym jego prezesem. 14 stycznia 1922 ukonstytuowała się 2. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Swoim zasięgiem obejmowała teren Berlina i Ziemi Połabskiej. Od 1924 roku w Berlinie Stanisław Sierakowski wydawał gazetę Kulturwehr dla obrony praw autochtonicznych mniejszości narodowych ówczesnych Niemiec: Polaków, Serbołużyczan, Fryzów, Duńczyków i Litwinów. 6 marca 1938 do Berlina przyjechało ok. 5000 Polaków z całej Rzeszy na I Kongres Polaków w Niemczech.
W 1930 r. Berlin został siedzibą katolickiej diecezji berlińskiej.
Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 Berlin stał się stolicą III Rzeszy. W 1936 r. odbyły się w Berlinie igrzyska olimpijskie. Planowano znaczną rozbudowę miasta na stolicę świata (tzw. plan Germania Alberta Speera), czemu przeszkodziła klęska Niemiec w II wojnie światowej. W czasie alianckich bombardowań i walk o zdobycie Berlina przez wojska radzieckie i polskie znaczne obszary zabudowy zostały dosłownie zmiecione z powierzchni ziemi. Berlin został zniszczony w 40% i w 10% jego infrastruktura podziemna. Dzielnica Mitte została zniszczona w 70%[16]. W czasie wojny w Berlinie byli więzieni m.in. Wincenty Witos, Stefan Rowecki, Zdzisław Maszewski i Juliusz Bursche.
Po II wojnie światowej Berlin został podzielony przez aliantów na 4 sektory okupacyjne. Stąd też przed ponownym zjednoczeniem Niemiec miasto było podzielone na część wschodnią, stanowiącą sektor radziecki i od 1949 stolicę NRD (Berlin, Hauptstadt der DDR), i część zachodnią (Berlin Zachodni), będącą specjalnym obszarem administrowanym przez aliantów ze statusem zbliżonym do wolnego miasta (błędem jest stwierdzenie, że Berlin Zachodni należał do RFN) powstałą z francuskiego, brytyjskiego i amerykańskiego sektora okupacyjnego. W latach 1948–1949 Sowieci wprowadzili blokadę Berlina Zachodniego, na co alianci zachodni odpowiedzieli uruchomieniem mostu powietrznego z zaopatrzeniem. W latach 1961–1989 Berlin Zachodni był otoczony murem, którego zburzenie w 1989 r. stanowi symbol zjednoczenia dwóch części miasta oraz dwóch państw niemieckich. Decyzją Bundestagu, od 1991 Berlin jest stolicą zjednoczonych Niemiec. Od 1999 w Berlinie swoje siedziby mają parlament i rząd.
Demografia
Ludność Berlina w latach 1880–2015 wyrażona w tys. osób:
W końcu 2015 Berlin zamieszkiwało 621 tys. cudzoziemców z ponad 190 krajów, w tym 54 951 Polaków[17].
Religia
Archidiecezja berlińska (niem.: Erzbistum Berlin) – katolicka archidiecezja niemiecka położona w północno-wschodniej części kraju, obejmująca swoim zasięgiem terytoria trzech landów: Berlin, część Brandenburgii, Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Siedziba arcybiskupa znajduje się w katedrze św. Jadwigi w Berlinie. Katolicką patronką Berlina jest polska święta Jadwiga Śląska.
Ewangelicki Kościół Berlin-Brandenburg-Śląsk Górne Łużyce (EKBO) z siedzibą w Berlinie jest jednym z 20 Kościołów członkowskich Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (EKD).W 2017 roku Berlin otrzymał honorowy tytuł „Miasto Reformacji Europy”, przyznany przez Wspólnotę Kościołów Ewangelickich w Europie[18].
Spośród około 3,8 miliona berlińczyków pod koniec 2020 roku: 13,9% było protestantami , 8,1% katolikami, a 78% należało do innych wyznań i religii lub do żadnego z nich. W roku 2019 14,4% populacji stanowili protestanci, a 8,3% katolicy. Z kolei 7-9 % mieszkańców to wyznawcy religii traktowanych przez wyznawców za islamskie (2018 r.). Społeczność żydowska w Berlinie liczyła w 2017 roku około 10 000 członków[19].
Z kolei spis z 2011 r. wskazał, że 21,6% populacji Berlina należało do Kościoła Ewangelickiego, 9,6% do Kościoła Katolickiego, 1,5% do Kościoła Prawosławnego i 0,7% do Wolnego Kościoła Ewangelickiego. We wschodniej części miasta, które należały do byłej NRD, odsetek osób związanych z chrześcijaństwem jest szczególnie niski[20].
Administracja
Miasto podzielone jest na 12 okręgów administracyjnych (niem. Bezirk), które dzielą się na 96 dzielnic (niem. Ortsteil, czyli części miasta). Podział ten istnieje od 1 stycznia 2001, kiedy to w wyniku reformy administracyjnej zmniejszono liczbę okręgów administracyjnych z 23 do 12 w celu obniżenia kosztów. Każdy okręg ma oddzielny samorząd i prawa zbliżone do praw miejskich.
Herb i nazwa okręgu administracyjnego | Liczba mieszkańców Stan na 31 sierpnia 2013 | Powierzchnia km² | ![]() |
---|---|---|---|
![]() | 300 699 | 64,72 | |
![]() | 261 790 | 20,16 | |
![]() | 260 778 | 52,29 | |
![]() | 250 063 | 61,74 | |
![]() | 333 905 | 39,47 | |
![]() | 310 643 | 44,93 | |
![]() | 368 571 | 103,01 | |
![]() | 243 371 | 89,46 | |
![]() | 220 752 | 91,91 | |
![]() | 283 018 | 102,50 | |
![]() | 322 466 | 53,09 | |
![]() | 243 091 | 168,42 |
Gospodarka
Berlin jest ważnym ośrodkiem gospodarczym i finansowym. Przemysł, głównie elektroniczny (m.in. Siemens, AEG), maszynowy, środków transportu i odzieżowy.
Miasto stanowi ważny ośrodek handlowy organizujący międzynarodowe targi i wystawy o znaczeniu nie tylko niemieckim, europejskim, ale cały szereg z nich (międzynarodowe targi kolejnictwa InnoTrans, Internationale Tourismus-Börse (Międzynarodowa Giełda Turystyczna), Internationale Funkausstellung (Międzynarodowa Wystawa Radiowa), Internationale Grüne Woche Berlin (Berliński Międzynarodowy Zielony Tydzień)) – światowym. Prym wśród organizatorów pełnią Messe Berlin.
Pomiędzy 1993 a 2012 rokiem w prywatne ręce trafiła prawie połowa miejskich zasobów mieszkaniowych, a liczba lokali socjalnych zmalała z 370 tys. do około 150 tys.[21] Działania te wraz z deregulacją polityki czynszowej doprowadziły do gentryfikacji najatrakcyjniejszych dzielnic miasta.
Transport
Miasto stanowi węzeł transportu drogowego, kolejowego, lotniczego oraz wodnego.
Transport drogowy
- Autostrada A10 (Berliner Ring) – zewnętrzna obwodnica autostradowa Berlina
- Autostrada A100 (Stadtring) – wewnętrzna obwodnica autostradowa Berlina
- Autostrada A102 – lokalna
- Autostrada A103 – lokalna
- Autostrada A104 – lokalna
- Autostrada A105 – lokalna
- Autostrada A111 – lokalna, łącznik obwodnicy A10
- Autostrada A113 – lokalna, łącznik obwodnicy A10
- Autostrada A114 – lokalna, łącznik obwodnicy A10
- Autostrada A115 – lokalna, łącznik obwodnicy A10 (AVUS)
- Autostrada A117 – lokalna
Transport kolejowy
Kolej z Berlina do Poczdamu była drugą na terenie Niemiec i została uruchomiona w 1838, biegnąc z obecnego placu Poczdamskiego przez Steglitz, Zehlendorf i Novawes do Poczdamu.
W XIX wieku w Berlinie powstało 9 dworców czołowych kolei dalekobieżnych. Z czasem poszczególne koleje połączono ze sobą – najpierw linią przetokową, zastąpioną później przez linię pierścieniową (zwaną Ring lub Psią Głową) i linią średnicową wschód-zachód na estakadzie. Od lat 60. XIX w. kursowały w Berlinie pociągi podmiejskie i regionalne, z biegiem czasu otrzymywały własne tory, zaś od 1924 zostały przekształcone w elektryczną kolej miejską S-Bahn. Dla kolei S-Bahn zbudowano w latach 1934–1939 tunel północ-południe.
W latach 50. w związku ze spadkiem dalekobieżnego ruchu kolejowego zamknięto wszystkie dworce czołowe Berlina. W maju 2006 otwarto nowy centralny dworzec, na skrzyżowaniu linii wschód-zachód i drugiego tunelu północ-południe, pod nazwą Berlin Hauptbahnhof, podczas budowy zwanego też nazwą Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof na pamiątkę istniejącego tam wcześniej dworca Lehrter Bahnhof.
Główne dworce dalekobieżne Berlina:
- Berlin-Gesundbrunnen (otwarty 28 maja 2006)
- Berlin Hauptbahnhof (dawniej Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof, Berlin Lehrter Stadtbahnhof, otwarty 28 maja 2006)
- Berlin-Lichtenberg
- Berlin Ostbahnhof (za czasów NRD przez pewien czas Berlin Hauptbahnhof)
- Berlin Südkreuz (dawniej Berlin Papestraße, otwarty 28 maja 2006)
- Berlin-Wannsee (niewielkie znaczenie transportowe)
- Berlin-Spandau (połączenia w kierunku zachodnim)
- Berlin Zoologischer Garten (od 28 maja 2006 tylko pociągi dalekobieżne prywatnego przewoźnika Connex)
Największe dworce regionalne:
W Berlinie kursuje najstarsze w Niemczech metro (1902), posiadające obecnie 9 linii, z czego 14% tras znajduje się na powierzchni.
Transport lotniczy
Berlin od 31 października 2020 obsługiwany jest przez lotnisko Berlin-Brandenburg.
Transport wodny
Łączna długość dróg wodnych w granicach miasta wynosi 182 km, a w jego otulinie około 400 km. [22] Berlin leży w centrum wschodniego obszaru niemieckich federalnych dróg wodnych. Zbiegają się tu trzy główne drogi wodne: kanał Odra-Sprewa, kanał Odra-Hawela oraz kanał Hawela-Łaba. Największe znaczenie ma kanał Hawela-Łaba który łączy się z poprzez Mittelland Kanal z Renem a poprzez Łabę z Hamburgiem. Kanał Odra-Sprewa łączy Berlin poprzez Górną Odrę z Górnym Ślaskiem, kanał Odra-Hawela łączy się z Dolną Odrą i stanowi drogę wodną do portów w Szczecinie i Świnoujściu.
Miasto ma trzy porty śródlądowe: Port Neuköln, Port Südhafen w dzielnicy Spandau oraz największy port Port Westhafen w dzielnicy Moabit.
Kultura
Berlin, w porównaniu z innymi stolicami europejskimi, posiada bardzo dużą liczbę zabytków. Prócz tego znaleźć tu można wiele muzeów i innych instytucji kultury.
W Berlinie znajdują się 3 światowej klasy opery, które mogą pomieścić ponad 4 400 widzów. Ponadto w Berlinie znajduje się ponad 150 teatrów i sal na każdy rodzaj imprezy[23].
W Berlinie od 1989 do 2010 r. odbywała się (z przerwami w latach 2004–2005) największa na świecie impreza techno – Love Parade. W największej z nich brało udział ponad milion osób. Od 2004 naturalnej wielkości, kolorowe berlińskie Buddy Bears podróżują po świecie – jako symbol tolerancyjnych i otwartych Niemiec.[24].
Opery:
- Deutsche Oper
- Staatsoper Unter den Linden
- Komische Oper
- Neuköllner Oper
Orkiestry symfoniczne:
- Berliner Philharmoniker (dyr. muz. sir Simon Rattle)
- Deutsches Symphonie-Orchester Berlin (dyr. muz. Ingo Metzmacher)
- Staatskapelle Berlin (dyr. muz. Daniel Barenboim)
- Rundfunk-Sinfonieorchester Berlin (dyr. muz. Marek Janowski)
- Konzerthausorchester Berlin (dyr. muz. Lothar Zagrosek)
- Orchester Berliner Musikfreunde (amatorska)
- Akademie für Alte Musik Berlin
Chóry:
- Berliner Singakademie
- RIAS Kammerchor
- Philharmonischer Chor Berlin
- Rundfunkchor Berlin
- Studio-Chor Berlin
Teatry:
- Schaubühne
- Volksbühne
- Deutsches Theater
- Berliner Ensemble
- Theater des Westens
- Theater am Potsdamer Platz
- Friedrichstadt-Palast
Dyskoteki:
- Watergate
- Berghain
- Tresor
Zabytki

- Brama Brandenburska - symbol miasta, neoklasyczna brama ze słynną kwadrygą bogini Zwycięstwa na szczycie[25].
- Reichstag
- Mur Berliński - pozostałości dawnych umocnień rozdzielających Berlin Zachodni od NRD. Zachowało się m.in. dawne przejście graniczne czyli tzw. Check point Charlie[26].
- Siegessäule – kolumna zwycięstwa
- Ewangelicki Kościół Pamięci cesarza Wilhelma I - zbudowany w XIX wieku, zniszczony w czasie II wojny światowej. Ruinę połączono z nowoczesną świątynią[27].
- Wyspa Muzeów: Muzeum Pergamońskie (Zbiory Sztuki Starożytnej, Muzeum Azji Przedniej, Muzeum Sztuki Islamskiej), Stare Muzeum (Muzeum Egipskie i Antikensammlung), Muzeum im. Bodego, Nowe Muzeum, Stara Galeria Narodowa
- Muzeum Żydowskie - zbiory poświęcone historii Żydów w słynnym budynku Dawida Libeskinda[28].
- Ratusz - nazywany "czerwonym", reprezentuje styl neorenesansowy[29].
- Pałac Charlottenburg
- Nowa Synagoga - wybudowana w 1866 roku, obecnie mieści Centrum Judaicum[30].
- Zamek Bellevue - XVIII-wieczny, od 2006 roku odbywają się tu ceremonie państwowe[31].
- Cmentarz żydowski w Berlinie-Weißensee - jeden z największych cmentarzy żydowskich w Europie
W północnej części Volkspark Friedrichshain w 1972 wzniesiono pomnik (Denkmal des polnischen Soldaten) projektu zespołu polsko-niemieckiego (Zofia Wolska, Tadeusz Ladziana, Arnd Wittig i Günther Merkel), na którym umieszczono napis „Für eure und unsere Freiheit” (Za waszą i naszą wolność).
Nauka i oświata
W Berlinie jest 17 szkół wyższych, które mają około 180 000 studentów. Najważniejsze z nich to:
- Wolny Uniwersytet Berliński (Freie Universität Berlin) – około 35 000 studentów
- Uniwersytet Humboldtów w Berlinie (Humboldt-Universität zu Berlin) – około 35 000 studentów
- Uniwersytet Techniczny w Berlinie (Technische Universität Berlin) – około 30 000 studentów
- Uniwersytet Sztuk Pięknych w Berlinie (Universität der Künste Berlin) – około 4500 studentów
- Wyższa Szkoła Techniki i Gospodarki w Berlinie (Hochschule für Technik und Wirtschaft Berlin) – około 13 500 studentów
- Wyższa Szkoła Techniki im. Beutha w Berlinie (Beuth Hochschule für Technik Berlin) – około 12 500 studentów
- Europejska Szkoła Zarządzania i Techniki.
Rada Europejskiego Instytutu Technologii i Innowacji (EIT)[32] 16 grudnia 2009 wyznaczyła centra pierwszych trzech węzłów wiedzy i innowacji. Uczelnie z Berlina będą brać udział w pracach węzła informatycznego i węzła klimatycznego.
Sport
- piłka nożna – Hertha BSC, 1. FC Union Berlin, FC Viktoria 1889 Berlin
- hokej na lodzie – Eisbären Berlin
- koszykówka – ALBA Berlin
- piłka ręczna – Füchse Berlin
- siatkówka – Berlin Recycling Volleys
W 1936 Berlin był gospodarzem Letnich Igrzysk Olimpijskich.
9 lipca 2006 na stadionie Olympiastadion Berlin odbył się Finał Mistrzostw Świata w Piłce nożnej pomiędzy Włochami a Francją.
W Berlinie odbywa się Maraton Berliński, który ze względu na wyniki w nim osiągane jest uznawany za „najszybszy” maraton świata. W 2009 miasto gościło lekkoatletyczne mistrzostwa świata.
W Berlinie swoją siedzibę ma polski klub piłkarski FC Polonia Berlin, który nawiązuje do PKS Berlin założonego w 1911 roku, a zlikwidowanego w 1951 r.
Turystyka
Najpopularniejszą trasą turystyczną w Berlinie jest szlak Muru Berlińskiego (Berliner Mauerweg)[33]. Liczy ok. 160 kilometrów długości, z czego ok. 50 kilometrów prowadzi przez obszar miejski Berlina, w tym ścisłe centrum, a pozostała część przez tereny podmiejskie i leśne. Pierwsza wersja trasy powstała w 1990 roku przygotowana przez Powszechny Niemiecki Klub Rowerowy (Allgemeine Deutsche Fahrrad-Club) z myślą o turystach pieszych i rowerowych. Przebieg wyznaczają poziome tabliczki z sylwetką wieży obserwacyjnej. Na trasie są m.in. Reichstag, Brama Brandenburska, Pomnik Pomordowanych Żydów Europy, East Side Gallery i Most Glienicke.
Przez Berlin prowadzą dwa szlaki rowerowe sieci EuroVelo - Szlak Stolic nr 2 i Szlak Słońca nr 7.
Przestępczość
W 2013 roku na terenie Berlina popełniono łącznie ponad 503 tys. przestępstw[34].
Dość niebezpiecznym rejonem jest centralny kiez Regierungsviertel (dzielnica Mitte). To tutaj dochodziło najczęściej (w przeliczeniu na 1000 mieszk.) do kradzieży rowerów (w całym mieście zgłoszono ponad 26,5 tys. takich zdarzeń) oraz uszkodzeń mienia (w całym Berlinie – 43,5 tys.). W tym samym rejonie dochodziło także najczęściej do kradzieży w ogóle (w całym Berlinie – ponad 226 tys.). Kiez Regierungsviertel jest także miejscem, gdzie najczęściej dochodziło do aktów wandalizmu w postaci graffiti (w całym Berlinie – ponad 9,6 tys. takich zdarzeń). Samochody w stolicy Niemiec w roku 2013 kradzione były łącznie ponad 6,6 tys. razy, najczęściej w dzielnicy Halensee. Podpaleń odnotowano 973. Do uszkodzeń ciała (w tym: groźnych) dochodziło najczęściej w rejonie Kurfürstendamm (w całym Berlinie – 52,1 tys.). Naruszenia prawa związane z narkotykami odnotowano 13,3 tys. razy (najczęściej w kiezie Schillerpromenade oraz Südliche Luisenstadt). Policja odnotowała ponadto 11,5 tys. włamań do mieszkań i domów (najczęściej w dzielnicy Grunewald)[34].
Urodzeni w Berlinie
- Maria Bińczyk – polska i niemiecka łyżwiarka figurowa
- Daniel Chmielewski – polski autor komiksów i rysownik
- Witold Conti – polski aktor
- Max Delbrück – amerykański genetyk, mikrobiolog, biofizyk pochodzenia niemieckiego
- Ludwik Geyer – polski przemysłowiec
- Stefan Glon – polski pięściarz
- Edwin Herbert – polski poeta i prozaik
- Franciszek Kęsy – polski salezjanin, błogosławiony Kościoła rzymskokatolickiego
- Henryk Klejne – polski kompozytor i pianista
- Roman Maciejewski – polski kompozytor
- Zygmunt Maciejewski – polski aktor
- Witold Majchrzycki – polski pięściarz
- Jan Maliński – polski pilot myśliwski
- Władysław Menka – polski pięściarz
- Gwidon Miklaszewski – polski rysownik-humorysta
- Paweł Nowacki – polski automatyk i elektrotechnik
- Jan Banaś – polski piłkarz, reprezentant Polski, mistrz Polski
- Jan Nowak-Jeziorański – polski polityk, politolog, dziennikarz
- Witold Ostrowski – polski działacz społeczny
- Antoni Pospieszalski – polski dziennikarz, eseista i filozof, cichociemny
- Vincent Rabiega – polski piłkarz
- Antoni Albrecht Wilhelm Radziwiłł – polski filantrop
- Ferdynand Radziwiłł – polski polityk
- Janusz Franciszek Radziwiłł – polski polityk konserwatywny
- Jerzy Fryderyk Radziwiłł – ordynat na Nieświeżu
- Karol Mikołaj Radziwiłł – rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego
- Michał Radziwiłł Rudy – ordynat na Przygodzicach
- Stanisław Wilhelm Radziwiłł – rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego
- Wilhelm Radziwiłł – ordynat na Nieświeżu, Polak-generał pruski
- Eliza Radziwiłłówna – polska szlachcianka
- Ewa Smal – polska montażystka filmowa
- Bernard Szczęsny – polski żołnierz podziemia, burmistrz Wejherowa
- Zbigniew Tilgner – polski lekkoatleta
- Paul Tremo – kuchmistrz na dworze króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego
Współpraca
W ramach Partnerstwa-Odra Berlin razem z landami Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie i Saksonia współpracuje z zachodnimi województwami Polski: dolnośląskim, lubuskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim oraz z pięcioma największymi miastami Polski zachodniej: z Poznaniem, Szczecinem, Wrocławiem, Gorzowem Wielkopolskim i Zieloną Górą[35][36].
Miejscowości partnerskie:
Przypisy
- ↑ a b Bevölkerung am 31.12.2020 nach Nationalität und Bundesländern [dostęp 2021-07-29] (niem.).
- ↑ „Berlin ortsname” w niemieckim czasopiśmie językowym „Onomastik”.
- ↑ S. Rospond, Onomastyka słowiańska, cz. II, [w:] Onomastica nr 4, r. III, z. 1, Wrocław 1957.
- ↑ Opis Berlina.
- ↑ Wasserschutzgebiete - Berlin.de, berlin.de [dostęp 2020-11-07] (niem.).
- ↑ World Meteorological Organization.
- ↑ Jerzy Krasuski, Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 51, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813 .
- ↑ a b c d Pierre Chaunu Cywilizacja wieku oświecenia Państwowy Instytut Wydawniczy (seria Rodowody Cywilizacji), wyd. 1993, s. 403
- ↑ a b Huguenot Refugees in Brandenburg and Berlin, Germany. Family Search. [dostęp 2016-03-26].
- ↑ Jerzy Krasuski , Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 142, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813 .
- ↑ a b Polonijny Berlin – związki stare i nowe, cz. 1 historyczne i współczesne związki polonijne w Berlinie. Głos Polski. [dostęp 2016-03-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-09)].
- ↑ Jerzy Krasuski , Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 160, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813 .
- ↑ A manual of dates: a dictionary of reference to the most important events in the history of mankind to be found in authentic records, archive.org [dostęp 2017-11-15] .
- ↑ Jerzy Krasuski , Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 174, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813 .
- ↑ 1896 - 1914 Okres nauki, Młoda Polska | Karol Szymanowski, karolszymanowski.pl [dostęp 2017-11-15] (pol.).
- ↑ „LEIPZIGER STRASSE“ im Bezirk Mitte von Berlin Architekturbüro Meyer Große Hebestreit Sommerer Berlin, im Dezember 2017.
- ↑ Nationalitäten in Berlin. [dostęp 2017-09-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-26)].
- ↑ Müller: „Wir freuen uns auf den Kirchentag und sind stolz auf die Verleihung des Titels "Reformationsstadt Europas“ an Berlin“, berlin.de, 28 kwietnia 2017 [dostęp 2021-10-07] (niem.).
- ↑ Statistischer Bericht – Einwohnerinnen und Einwohner nach Religion am 31. Dezember 2020. (PDF; 1,1 MB) Statistik Berlin Brandenburg, S. 37, abgerufen am 17. Februar 2021.
- ↑ Zensusdatenbank: Ergebnisse des Zensus 2011 [dostęp 2021-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2013-06-05] .
- ↑ Beata Chomątowska: Szklana pułapka.
- ↑ Reise: Deutschland, boote-magazin.de [dostęp 2020-12-05] (niem.).
- ↑ e, 20 Zaskakujących Informacji i Ciekawostek o Berlinie, Fajne Podróże, 18 listopada 2018 [dostęp 2019-07-12] (pol.).
- ↑ A Brief History of Berlin’s Iconic Buddy Bears.
- ↑ Brama Brandenburska | Przewodnik po Berlinie ze znajomością rzeczy, Berlin - przewodnik po mieście ze znajomością rzeczy, 27 maja 2017 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
- ↑ Mur Berliński: krótka historia, mapa, szlak turystyczny i ciekawostki, Podróże po Europie, 3 listopada 2019 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
- ↑ Berlin - zwiedzanie i informacje praktyczne, Podróże po Europie, 5 lipca 2016 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
- ↑ Muzeum Żydowskie w Berlinie, arcydzieło Daniela Libeskinda, archirama.pl [dostęp 2019-12-06] .
- ↑ Czerwony Ratusz w Berlinie, MiastaEuropy, 22 sierpnia 2014 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
- ↑ Nowa Synagoga w Berlinie – Centrum Judaicum, Museumsportal Berlin [dostęp 2019-12-06] (pol.).
- ↑ Ku’damm, Wyspa Muzeów i Zamek Bellevue. Berlin na weekend, kultura.gazetaprawna.pl [dostęp 2019-12-06] .
- ↑ European Institute of Innovation and Technology: Single View.. [dostęp 2009-12-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-19)].
- ↑ Szymon Nitka , Berlin na weekend: Mur Berliński w 30. rocznicę upadku, Znajkraj, 24 września 2019 [dostęp 2019-09-24] (pol.).
- ↑ a b Julius Tröger, Moritz Klack: Kriminalität in Berlin – So gefährlich ist Ihr Kiez (niem.). Berliner Morgenpost, 2014-07-22. [dostęp 2014-08-18].
- ↑ Czym jest Partnerstwo-Odra? (niem. • pol.). Kancelaria Senatu, Administracja Senacka ds. Gospodarki, Technologii i Badań Naukowych. [dostęp 2013-06-06].
- ↑ Regiony Partnerstwa Odry (niem. • pol.). Kancelaria Senatu, Administracja Senacka ds. Gospodarki, Technologii i Badań Naukowych. [dostęp 2013-06-06].
- ↑ Städtepartnerschaft Berlin – Warschau. Partnerstwo miast – Warszawa i Berlin. W: Berlin–Warschau. Warszawa–Berlin. Berlin: Berlin Partner GmbH, 06 2011, s. 6–11. [dostęp 2013-06-06]. (niem. • pol.)
Linki zewnętrzne
- oficjalna strona Berlina (niem.)
- Berlin Stadt Panoramen (galeria zdjęć) (niem.)
- BerlinTravel – Przewodnik po Berlinie (pol.)
- najstarszy polskojęzyczny serwis o Berlinie (pol.)
- Berlin, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 152 .
Media użyte na tej stronie
Autor: Hanhil based on work by NordNordWest, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Brandenburg, showing position of Brandenburg within Germany
Autor: NordNordWest, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Germany (Wp article: en:Germany)
A simple compass rose with 8 points
Autor: Pedro A. Gracia Fajardo, escudo de Manual de Imagen Institucional de la Administración General del Estado, Licencja: CC0
Flaga Hiszpanii
Flag of Namibia
Hanseatic Flag
Main trading routes of the Hanseatic League in northern Europe.
Autor: Tatiana Yagunova / Татьяна Ягунова, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lubeka (Akwarela Tatiany Yagunovej) — główne miejsce Ligi Hanzeatyckiej. Związek Hanzeatycki — organizację kupiecką pod kierownictwem doświadczonego racjonalnego ośrodka kupieckiego — Wolnego Miasta Lubeki. Opublikowano:
- Nikolay Yagunov, Tatiana Yagunova. Hanza po wiekach. Niemcy. Polska. Rosja. Litwa: album fotografii = Hanse centuries later. Germany. Poland. Russia. Lithuania: the album of photos. — Kaliningrad: Drukarina Bernardinum, 2014. — Pierwszy album.— 208 s. — 2000 egz. — ISBN 978-83-7823-473-9. — S.1 (tytuł książki).
Eliza Radziwiłłówna
Autor: A.Savin (WikiCommons), Licencja: FAL
Philharmonie (concert hall) in Berlin
Autor: AlterVista (dyskusja · edycje), Licencja: CC-BY-SA-3.0
The Brandenburger Tor at the blue hour
Berlin-Mitte. Die Alte Nationalgalerie
Autor: Nikolai Schwerg, Licencja: CC-BY-SA-3.0
The Berlin Olympic stadium
Leicht veränderte und aktualisierte Kopie des Plans von 1723. Links unten hält ein Adler eine Papierrolle mit einer Legende; rechts oben das königliche Wappen, darunter eine Windrose.
Abriss der Häuser der Schlossfreiheit: Perspektivische Ansicht mit Schlossfassade von der Schlossbrücke aus
(c) Arne Müseler / www.arne-mueseler.com, CC BY-SA 3.0 de
Berlin Brandenburg Airport Terminal 1 at night
Coat of arms of Charlottenburg-Wilmersdorf, a borough of Berlin
Coat of arms of Treptow-Köpenick, a Boroughs of Berlin
Coat of arms of Steglitz-Zehlendorf, a Boroughs of Berlin
Autor: User:Athinaios, Licencja: CC-BY-SA-3.0
City-State Berlin in Germany and EU.
Autor: Robert Debowski, Licencja: CC BY 2.0
Berlin nocą. Widok z budynku Allianz w Treptow, pokazujący budynek Universalu po prawej stronie rzeki Szprewy i wieżę telewizyjną przy Alexanderplatz
Autor: Cassubia1238, Licencja: CC BY-SA 3.0
Bevölkerung mit polnischem Migrationshintergrund in Berlin
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Autor:
- Berlin_population.svg: Gorgo
- derivative work: Gorgo
Berlin's population (1880-2015).
Autor: User:Boris_Vasiljev, Licencja: CC BY-SA 3.0
Revue im Friedrichstadt-Palast 2010, Berlin
(c) Bundesarchiv, Bild 183-16144-0006 / Krueger / CC-BY-SA 3.0

Autor: Thomas Wolf, www.foto-tw.de, Licencja: CC BY-SA 3.0 de
Berlin Central Station
(c) Ansgar Koreng / CC BY 3.0 (DE)
The west front of the Berlin Cathedral in the early morning at the blue hour.
Coat of arms of Marzahn-Hellersdorf, a Boroughs of Berlin
(c) Noir, CC-BY-SA-3.0
opis: To zdjęcie zostało zrobione w 1986 roku przez Thierry'ego Noir przy Bethaniendammie w Berlin-Kreuzbergu.
Autor: Ryan Hadley from Seattle, USA, Licencja: CC BY-SA 2.0
Walk of Ideas "Modern Book Printing" with Humboldt University in background
The Raczynski Palace on Königsplatz (“king's square”, now Platz der Republik), which was demolished in 1884 in favor of the Reichstag building.
Autor:
- File:BramaCP.jpg: Cezary p
- File:Berlin Rotes Rathaus 2.jpg: Andreas Steinhoff
- File:Berlin Eiermann Memorial Church.JPG: Null8fuffzehn
- File:Reichstag building Berlin view from west before sunset.jpg: Jürgen Matern
- praca pochodna Zuffe
Reichstag building seen from the west, before sunset
(c) Thomas Wolf, www.foto-tw.de, CC BY-SA 3.0
Berlin Cityscape seen from Victory Column
Autor: This map results from a map request to the Kartenwünsche in the Kartenwerkstatt. You can make as well a request for a new map., Licencja: CC BY-SA 2.5
Map of the waterways in the region of Berlin
Berlin - Pałac Schulenburgów lub Pałac Radziwiłłów, późniejszy Pałac Kanclerski przy Wilhelmstraße 77 ok. 1830