Białozór

Białozór

Falco rusticolus[1]
Linnaeus, 1758
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	sokołowe
Rodzina	sokołowate
Podrodzina	sokoły
Plemię	Falconini
Rodzaj	Falco
Gatunek	białozór
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
siedliska całoroczne      obecny poza okresem lęgowym      letnie pojawy (głównie osobniki młode)

Białozór^[3], sokół norweski (Falco rusticolus) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny sokołowatych (Falconidae), największy przedstawiciel rodzaju Falco.

Występowanie

To gatunek arktyczny osiadły lub częściowo wędrowny. Zasiedla arktyczną część Eurazji i Ameryki Północnej. Gnieździ się na Półwyspie Skandynawskim, Islandii, w północnej Finlandii, Rosji, na Alasce, w północnej Kanadzie i na Grenlandii.

Do Polski zalatuje wyjątkowo (do 2003 roku stwierdzony 20 razy)^[4] z lęgowisk leżących na północy Europy. Za każdym razem stwierdzono pojedyncze osobniki. Miało to miejsce od sierpnia do listopada i w styczniu, marcu oraz pierwszej połowie kwietnia. Sporadycznie był spotykany w różnych częściach kraju, zarówno na Wybrzeżu, jak i w centrum czy pogórzu^[5].

Systematyka

Obecnie zwykle traktuje się Falco rusticolus jako gatunek monotypowy^[6][7], ale jego taksonomia jest skomplikowana – tworzy wiele form polimorficznych, które niekiedy uznawano za podgatunki^[6], a niektóre nawet za osobne gatunki.

Wyróżniano m.in. następujące podgatunki:

• Falco rusticolus candicans – w okolicach arktycznych Ameryki Północnej i wschodniej Azji; duży i niekiedy prawie biały
• Falco rusticolus islandus – na terenie Islandii; popielaty na grzbiecie
• Falco rusticolus rusticolus – w Laponii, północnej Skandynawii i północnych obszarach Rosji
• Falco rusticolus intermedius – za Uralem
• Falco rusticolus grebnitzkii – w północnej Azji; bardziej brązowy, ciemniejszy
• Falco rusticolus altaicus – w górach Ałtaju.

Charakterystyka

Cechy gatunku

Białozór w locie

Obie płcie ubarwione jednakowo, ale samica jest wyraźnie większa. Wśród sokołów oprócz rozmiarów wyróżnia się największą zmiennością ubarwienia – występują trzy odmiany barwne: biała, ciemno plamkowana, z ciemnymi końcami skrzydeł; jasnoszara o piórach z białymi brzegami; ciemnoszara z piórami o jaśniejszych brzegach, ciemnobrązową głową z jasnymi podłużnymi pręgami, szarym lub szarobrązowym z niebieskawym nalotem grzbietem, szaro plamkowanym spodem. Upierzenie zmienia się wraz z szerokością geograficzną – ptaki z najbardziej północnego areału są prawie zupełnie białe ze skąpymi czarnymi plamkami, a południowe populacje mają brązowy lub łupkowoszary wierzch. Na policzku słabo zaznaczony ciemniejszy „wąs”, u odmiany białej w ogóle niewidoczny. U wszystkich odmian spód ciała plamkowany lub kreskowany. Nogi i woskówka na dziobie żółte. Szyja i ogon krótkie. W locie charakterystyczna sylwetka o długich i ostro zakończonych skrzydłach. Może przez to przypominać samicę jastrzębia, choć przeczą temu dłuższe i bardziej zaostrzone skrzydła. Młode ptaki są zwykle ciemniejsze, brunatnoszare, i mocniej kreskowane od spodu.

Rozmiarami zbliżony do myszołowa. Od sokoła wędrownego różni go bardziej masywna sylwetka. W locie widoczne są szersze u nasady i słabiej zaostrzone skrzydła oraz szerszą nasadę ogona. Jednak ze względu na wielkość łatwy do rozpoznania.

Upierzenie północnoamerykańskie

Wymiary średnie^[5]

długość ciała z dziobem i ogonem

ok. 50–60 cm

rozpiętość skrzydeł

110–135 cm

długość ogona

18,5–24,5 cm

Masa ciała^[5]

samica

ok. 1200–2150 g

samiec

ok. 950–1450 g

Biotop

Arktyczna tundra, tereny górzyste tajgi, lasotundra, skaliste polarne wybrzeża, nadmorskie klify, hale, turnie, zwłaszcza w okolicach urwistych brzegów rzek.

Niektóre osobniki zimą pozostają na lęgowiskach, pozostałe koczują na terenach bardziej południowych, szczególnie preferując wybrzeża mórz.

Okres lęgowy

Toki

Drapieżniki te łączą się w trwałe pary, które mogą przetrwać wiele sezonów, być może są sobie wierne całe życie. Okres lęgowy rozpoczyna się na początku kwietnia lub w maju.

Gniazdo

Pisklę białozora

Rzadziej gnieździ się na półce skalnej pod nawisem, gołej ziemi, a częściej na drzewie. Zajmuje konstrukcje lęgowe innych ptaków krukowatych i drapieżnych, np. kruków, myszołowów włochatych i orłów przednich. Często gniazduje w koloniach arktycznych ptaków morskich lub w miejscach żerowania pardw.

Jaja

Jajo

Przeważnie jedno, rzadko dwa o kremowej barwie z obfitymi, rdzawymi plamkami.

Wychowywanie młodych

Głównie samica zajmuje się wysiadywaniem jaj. Zajmuje jej to 34–36 dni. Młode opuszczają gniazdo po 46–49 dniach.

Pożywienie

Głównym pokarmem białozorów są kuropatwy, cietrzewie, pardwy i kaczki. Na niektórych obszarach chwyta w większości alczyki, lemingi lub zające polarne i inne małej wielkości ssaki. Poluje latając nisko nad ziemią, aby wypłoszyć ofiarę. Może też chwytać ofiary z ziemi lub na wodzie. Nie pogardzi też napotkaną padliną.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje białozora za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 1994 roku; wcześniej (od 1988 roku) miał on status „bliski zagrożenia” (NT – near threatened). W 2013 roku liczebność światowej populacji szacowano na około 70 tysięcy osobników, w tym około 46 700 osobników dorosłych. Trend liczebności populacji uznaje się za stabilny. Do głównych zagrożeń dla gatunku należy wybieranie jaj i piskląt z przeznaczeniem na rynek sokolniczy, oraz nielegalne polowania, w mniejszym stopniu także zakłócanie lęgów przez turystów^[2].

W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową^[8].

Zobacz też

• ptaki Polski

Przypisy

Bibliografia

• Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).