Biegus zmienny

Biegus zmienny

Calidris alpina[1]
(Linnaeus, 1758)
Biegus zmienny w upierzeniu godowym
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	siewkowe
Podrząd	bekasowce
Rodzina	bekasowate
Podrodzina	biegusy
Plemię	Calidrini
Rodzaj	Calidris
Gatunek	biegus zmienny
Synonimy
Tringa alpina Linnaeus, 1758[2] Erolia alpina (Linnaeus, 1758)[2]
Podgatunki C. a. arctica (Schiøler, 1922) C. a. schinzii (C. L. Brehm & Schilling, 1822) C. a. alpina (Linnaeus, 1758) C. a. centralis (Buturlin, 1932) C. a. sakhalina (Vieillot, 1816) C. a. actites Nechaev & Tomkovich, 1988 C. a. kistchinskii Tomkovich, 1986 C. a. arcticola (Todd, 1953) C. a. pacifica (Coues, 1861) C. a. hudsonia (Todd, 1953)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
latem (sezon lęgowy)      przez cały rok      przeloty      zimą      sezonowość występowania niepewna

Biegus zmienny^[4] (Calidris alpina) – gatunek ptaka z rodziny bekasowatych (Scolopacidae). Wśród biegusów jest najpospolitszy.

Występowanie

Biegus zmienny zamieszkuje w zależności od podgatunku^[5][6]:

• Calidris alpina arctica – północno-wschodnia Grenlandia. Zimuje w północno-zachodniej Afryce.
• Calidris alpina schinzii – południowo-wschodnia Grenlandia, Islandia, Wyspy Owcze i Wyspy Brytyjskie po południową Skandynawię i kraje basenu Morza Bałtyckiego. Bardzo nielicznie gnieździł się w północnej Polsce do początku XXI w. Zimuje w Europie Południowej i Maghrebie.
• Calidris alpina alpina – Laponia i północna Rosja na wschód po rejon półwyspu Tajmyr i rzekę Jenisej. Zimuje w Europie Zachodniej, basenie Morza Śródziemnego i dalej w Azji po północne Indie i Bangladesz. W Polsce spotykany na przelotach.
• Calidris alpina centralis – północno-wschodnia Syberia od półwyspu Tajmyr do delty Kołymy. Zimuje we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, nad Morzem Czerwonym i dalej na wschód po Azję Południową.
• Calidris alpina sakhalina – od Kołymy po Półwysep Czukocki. Zimuje na Dalekim Wschodzie.
• Calidris alpina actites – północny Sachalin. Zimuje prawdopodobnie w Azji Wschodniej.
• Calidris alpina kistchinskii – na północ od Morza Ochockiego po Góry Koriackie, Kamczatkę i Kuryle. Miejsce zimowania nieustalone.
• Calidris alpina arcticola – północno-zachodnia Alaska, północna część Półwyspu Seward i północno-zachodnia Kanada. Zimuje na Dalekim Wschodzie.
• Calidris alpina pacifica – południowo-zachodnia Alaska i południe Półwyspu Seward. Zimuje w południowo-zachodniej części Ameryki Północnej.
• Calidris alpina hudsonia – środkowa Kanada. Zimuje na wschodnim i zachodnim wybrzeżu USA oraz we wschodnim Meksyku.

W Wielkiej Brytanii to gatunek osiadły. Na zimowiskach natomiast zbierają się w ogromne, liczące tysiące osobników stada, zwłaszcza na wybrzeżach.

W Polsce spotyka się na przelotach w marcu-maju i lipcu-listopadzie dwa podgatunki – C. a. schinzii i C. a. alpina pochodzący z terenów położonych dalej na północ. Dawniej także gniazdował. Jeszcze na początku lat 80. liczebność populacji lęgowej na terenie kraju oceniano na 80–100 par^[7]. W końcu XX w. odnotowywano nieliczne lęgi C. a. schinzii na Bagnach Biebrzańskich, przy ujściu Redy do Zatoki Puckiej (rezerwaty przyrody „Beka” i „Mechelińskie Łąki”), na wyspach w delcie Świny i nad jeziorem Łebsko^[8]. Ostatni potwierdzony lęg w Polsce miał miejsce w 2004 roku w rezerwacie „Beka”; w roku 2010 w tym samym rezerwacie odnotowano ostatnie obserwacje ptaków tego podgatunku interpretowane jako prawdopodobne gniazdowanie^[8].

Morfologia

W upierzeniu spoczynkowym, Missisipi

Wygląd

Biegus zmienny wielkością dorównuje szpakowi. Krępy i ma stosunkowo krótką szyję i czarne nogi. Samice są nieco większe od samców, jednak obie płcie ubarwione są jednakowo. W szacie godowej wierzch ciała rdzawobrązowawy z ciemnymi plamkami. Gardło i wole jasne z ciemnymi, podłużnymi kreskami. Na piersi i brzuchu czarna plama, boki, tył brzucha i podogonie białe. Dziób czarny, lekko wygięty w dół i większy od głowy. W szacie spoczynkowej wierzch szarosiwy, a spód biały. Jedynie na piersi i gardle czarne kreski. Młodociane podobne do osobników dorosłych, lecz pozbawione czarnej plamy na spodzie. Brzuch mają szarożółty, podłużnie prążkowany z przodu, a poprzecznie z tyłu i dwie czarne plamy na jego bokach. Wierzch ciemny z rdzawobrązowymi i białymi obrzeżeniami piór. Głowę i pierś mają żółtobrązową.

W locie przez skrzydła ciągnie się biały pas, widać też białe obrzeżenie kupra. Sterówki są szarobrązowe, czarne u nasady. Poza tym środkowa para piór jest nieco dłuższa.

C. a. arctica jest najmniejszy, najciemniejszy i ma najkrótszy dziób. C. a. pacifica i C. a. hudsonia są największe, najjaśniejsze i posiadające najdłuższe dzioby. W szacie spoczynkowej grzbiet rdzaworudy u C. a. alpina, żółtawy u C. a. schinzii i czerwonawożółty u C. a. arctica. Ogólnie jednak w terenie trudno jest je od siebie odróżnić.

Wymiary średnie^[9]

dł. ciała ok. 16–22 cm
rozpiętość skrzydeł ok. 33–40 cm
masa ciała ok. 33–85 g

Ekologia i zachowanie

Lecąc w stadach, mogą wykonywać czasem gwałtowne zwroty. Zaniepokojone lub gdy są w powietrzu, wydają klekoczące „tirr”, a w czasie toków chrapliwe „trur ur ir”.

Biotop

Tundra, torfowiska i bezdrzewne tereny podmokłe. W Skandynawii spotkać go można w piętrze alpejskim tamtejszych gór. Poza sezonem godowym preferują wybrzeża wód, zarówno słodkich jak i słonych. Rzadziej spotkać go można w głębi lądu, ale zalatuje tam regularnie.

Grupowe żerowanie

Toki

Po powrocie na tereny lęgowe, od marca do maja, samiec krąży nad wybranym terenem w nierównym locie. Czasem siada na podwyższeniu i zaczyna swoje niskie trele. Zrywa się nagle do pionowego lotu, po czym z powrotem spada. Dla swojej przyszłej partnerki szykuje parę gniazd. Samica wybiera najlepsze i wyścieła je trawą, mchem i liśćmi.

Gniazdo

Na ziemi ze skąpą wyściółką, pod osłoną roślin zielnych, czasem krzewów w trudno dostępnym miejscu.

Jaja

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju-lipcu 4 jaja o rozmaitym ubarwieniu (najczęściej oliwkowym lub brązowym).

Okres lęgowy

Jaja wysiadywane są przez okres 16–22 dni przez obydwoje rodziców. Oba dorosłe ptaki zajmują się też młodymi, choć więcej czasu poświęcają temu samce. Pisklęta mają jasnożółty puch z czarnymi pasami i rzędami jasnych kropek. U biegusów obserwowane było „adoptowanie” obcych ptaków, zarówno przez pary posiadające już potomstwo, jak i przez te, które go jeszcze nie mają. Odnotowano też zaskakujące zachowania samic, które przedwcześnie opuszczały swoje młode, nie czekając za nimi. Pisklęta usamodzielniają się po 4 tygodniach. Odloty następują od końca lipca aż po październik. W Niemczech setki tysięcy ptaków można zobaczyć wtedy nad Morzem Wattowym, gdzie się przepierzają.

Pożywienie

Drobne bezkręgowce, m.in. robaki, ślimaki, małże, skąposzczety, larwy komarów i skorupiaków, oraz zielone części roślin. Szukają go w miękkim mulistym podłożu.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje biegusa zmiennego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Organizacja Wetlands International w 2015 roku szacowała liczebność populacji na 4 295 000 – 6 800 000 osobników. Trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy^[3]. Gatunek wymieniony w załączniku I Dyrektywy ptasiej.

W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej, wymaga ochrony czynnej^[10]. Na Czerwonej liście ptaków Polski uznany za wymarły regionalnie (dotyczy populacji lęgowej)^[7]. W Polsce dziś spotyka się stada liczące nawet kilkaset osobników w trakcie wędrówki jesiennej.

Zagrożeniami dla tego gatunku są osuszanie podmokłych łąk lub szybkie ich zarastanie trzciną i niszczenie terenów lęgowych, a dla ptaków wędrujących – ubywanie naturalnych plaż i ich nadmierna penetracja przez ludzi.

Zobacz też

• ptaki Polski

Przypisy

Bibliografia

• Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7.
• Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Calidris alpina (Biegus zmienny). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 69–73.
• K. Kowalczyk: Biegus zmienny - opis, występowanie i zdjęcia. Ptak biegus zmienny ciekawostki. [w:] ekologia.pl [on-line]. [dostęp 2019-10-19].