Bircza

Bircza

wieś
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	przemyski
Gmina	Bircza
Liczba ludności (2011)	1045[1][2]
Strefa numeracyjna	16
Kod pocztowy	37-740[3]
Tablice rejestracyjne	RPR
SIMC	0598990[4]
Położenie na mapie gminy Bircza Bircza
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Bircza
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Bircza
Położenie na mapie powiatu przemyskiego Bircza
49°41′32″N 22°28′46″E/49,692222 22,479444
Strona internetowa

Bircza – wieś w Polsce (do 1934 miasto), położona w województwie podkarpackim, w powiecie przemyskim (do 21 sierpnia 1945 w powiecie dobromilskim), na Pogórzu Przemyskim; siedziba gminy Bircza^[5][4].

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1464 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim^[6]. Właścicielami Birczy były rodziny: Balów, Bireckich, Drohojowskich, Humnickich, Błońskich, Łuczawskich i Kowalskich. Dobry opis historyczny w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego.

Przez miejscowość przepływa niewielka rzeka Stupnica (dopływ Sanu), potok Korzeniecki i potok Korzonka).

Od miejscowości bierze swoją nazwę tutejsze Nadleśnictwo z siedzibą w sąsiedniej Starej Birczy^[7].

Nazwa miejscowości

Bircza stanowi przymiotnik dzierżawczy utworzony za pomocą przyrostka *-ja od nazwy osobowej Birek^[8], wywodzącej się być może od bierać, birać, por. prasłowiańskie *birati a. *bьrati – „ujmować, chwytać, zabierać”^[9], a także stanowiącej zdrobnienie imienia Biernat (Bernard)^[10]. Podobny źródłosłów ma nazwa dwóch miejscowości o nazwie Biórków.

Inna etymologia węg. birka, co znaczy owca. Węgierskie pochodzenie nazwy związane jest z lokacją miejscowości na szlaku handlowym łączącym Polskę i Węgry.

Części wsi

Historia

Uczniowie i nauczyciele szkoły powszechnej w Birczy w 1920r.

Pierwsza wzmianka o Birczy pochodzi z roku 1188.

Wieś prawa wołoskiego, położona była w pierwszej połowie XV wieku w ziemi przemyskiej województwa ruskiego^[11]. Własność Bartłomieja Bireckiego (Biereckiego) do około 1605, Krzysztofa Bireckiego (zm. 1633) i jego żony Elżbiety z Sienna. Do 1657 własność Gabriela Bireckiego, pisarza przemyskiego, następnie do 1664 własność jego zięcia, Marcina Ubysza^[12].

W 2 poł. XVIII dziedzicem Leszczawy był Ignacy Adam Lewicki^[13]. W czasie zaboru austriackiego w latach 1773–1782 należała do cyrkułu samborskiego (okręg Lisko), w latach 1782–1819 do cyrkułu liskiego, następnie do cyrkułu sanockiego.

W 1846 roku, podczas powstania krakowskiego, właściciel Birczy - Kowalski uzbroił służbę i urzędników dworskich w broń palną i najechał na okoliczne wsie, gdzie gromadzili się zbuntowani chłopi. Przywódców buntu zamknął w dworskim lochu. Posłał po pomoc do starosty Ostermana z prośbą o wsparcie wojskowe. Następnie wystawił szubienice, na których miał powiesić więzionych chłopów. Mordowi zapobiegło przybycie oddziału austriackiego^[14].

W maju 1848 powstała w Birczy dekanalna Rada Ruska, podlegająca Głównej Radzie Ruskiej. Działała do 1851.

W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnych w Bierczy i Bierczy Starej (pisownia oryginalna) był Adam Kowalski^[15].

Od 1850 do lipca 1876 była siedzibą urzędu powiatowego, podlegającego cyrkułowi sanockiemu, a włączonego 30 września 1876 do powiatu dobromilskiego. Od tego roku była siedzibą starostwa birczańskiego, o powierzchni 15 mil kwadratowych, liczącego 52 322 mieszkańców i 96 osad, w tym 91 gmin.

11 i 12 września 1939 w rejonie Birczy 11 Dywizja Piechoty pod dowództwem płk. dypl. Bronisława Prugar-Ketlinga i 24 Dywizja Piechoty, w tym 17 pułk piechoty im. „Ziemi Rzeszowskiej” pod dowództwem pułk. dypl. Beniamina Kotarby, stoczyła ciężkie walki obronne z niemiecką 2 DGór., wycofując się następnie przez Dynów pod Przemyśl.

Do 1939 gmina Bircza, powiat dobromilski, województwo lwowskie, w Birczy mieściła się siedziba sądu powiatowego wraz z ewidencją katastru podatku gruntowego, podlegał on pod sąd okręgowy w Sanoku. W latach 1940-1941 siedziba radzieckiego rejonu birczańskiego w składzie obwodu drohobyckiego, w latach 1941-1944 siedziba Landgemeinde Bircza w Landkreis Przemysl. Po wyzwoleniu do 18 sierpnia 1945 Bircza należała do województwa lwowskiego.

31 lipca 1944 miejscowość została zdobyta przez wojska radzieckie^[16].

Od sierpnia 1945 stacjonował w Birczy garnizon wojskowy w sile najczęściej wzmocnionego batalionu piechoty, zmieniający się co dwa miesiące. Do 9 grudnia 1945 w Birczy stacjonowały 2 i 3 batalion 28 pp oraz batalion zbiorczy z 17 DP. Później do końca stycznia stacjonował tu 2 batalion 26 pp, następnie do 4 kwietnia 1946 2 batalion 30 pp. Następnie przez cały rok, do 4 kwietnia 1947, stacjonowały tutaj na przemian 1 i 2 batalion 28 pp, z wyjątkiem okresu od 20 lipca do 13 września 1946, kiedy garnizon tworzył oddział KBW^[17].

W latach 1945-1946 miały miejsce 3 ataki UPA na Birczę (I, II i III) w których zginęło kilkudziesięciu mieszkańców Birczy, żołnierzy LWP i funkcjonariuszy MO, ORMO i UB. O tych tragicznych wydarzeniach przypomina pomnik wzniesiony dla upamiętnienia żołnierzy Wojska Polskiego, Wojska Ochrony Pogranicza, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i funkcjonariuszom Milicji Obywatelskiej, Służby Bezpieczeństwa, Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej poległym w walce z faszystowskimi bandami Ukraińskiej Powstańczej Armii w latach 1944-1947. Na tablicy pamiątkowej napisane też jest Żywi to pamiętają. Żywi dziś czuwają. Na górze pomnika widnieje biały orzeł w złotej koronie (koronę dodano w latach 90. XX wieku)^[18].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Bircza, a od 1973 – gminy Bircza.

Postanowieniem z 31 maja 1976 w uznaniu bohaterskiej postawy mieszkańców Birczy w walkach o wyzwolenie ojczyzny i utrwalanie władzy ludowej Rada Państwa nadała miejscowości Bircza Order Krzyża Grunwaldu III klasy^[19]. Uroczystości w Birczy odbyły się 17 lipca 1976^[20].

Organizacja miasteczka

W centrum znajduje się rynek, przez który na ukos przechodził dawny trakt handlowy z Sanoka. Kierował się on następnie na wschód, w stronę pałacu (dawniej obronnego zamku). Przed zamkiem trakt rozdwajał się – jeden prowadził w kierunku Przemyśla, drugi na południe, w kierunku Kamiennej Górki, a potem na Węgry (trakt węgierski). Od traktu przemyskiego zaraz za zamkiem oddzielała się odnoga do Dobromila.

100 letni dąb, pomnik przyrody

Rynek jest regularny, prostokątny. Z czterech rogów rynku wychodziły cztery ulice. Od powstania miasteczka aż do 1941 istniały też w Birczy trzy etniczne dzielnice:

• polska – wschodnia część rynku, z kościołem w centrum dzielnicy (kościół znajdował się w innym miejscu niż obecnie – na działce z wielkim dębem)
• ruska – zachodnia i południowa część rynku, z cerkwią w centrum dzielnicy (cerkiew „na pagórku”)
• żydowska – północna część rynku (z synagogą (później dodatkowo z domem modlitwy), domem rabina i mykwą).

Handel

Widok Birczy około 1900 roku, w centrum zdjęcia widoczna Targowica

Pałac w Birczy

Herb Birczy do roku 1945

Artykułami spożywczymi i przemysłowymi handlowano na Rynku i w otaczających rynek budynkach. Wyjątkiem był handel żywcem, odbywający się na specjalnym placu poniżej miasteczka, nad rzeką, zwanym Targowicą. Od lokacji miasta w 1464 targi miejskie odbywają się w każdą środę, natomiast jarmarki od lokacji miasta do września 1939 odbywały się 2 stycznia, 23 kwietnia, 14 lipca i 14 października.

Cmentarz

Zmarłych Polaków i Rusinów chowano dawniej odpowiednio wokół kościoła lub cerkwi. Cmentarz komunalny (obecnie nazywany „Starym Cmentarzem”) utworzono pod koniec XVIII wieku. Brak informacji, kiedy utworzono cmentarz żydowski (najstarsza odczytana inskrypcja z 1808).

Cmentarz komunalny („Nowy”) został utworzony w 1945.

Na cmentarzu w Birczy zostali pochowani powstańcy styczniowi: Józef Baranowicz, Kazimierz Łodzia Czarniecki, Wilhelm Loffler, Jan Rawski^[21].

Zabytki

• Pałac w Birczy wraz z parkiem
• Neoromański kościół św. Stanisława Kostki z 1923 roku
• Plebania z 1926 roku
• Kapliczka św. Jana Nepomucena z początku XIX wieku
• Kaplica cmentarna rodziny Kowalskich, prawdopodobnie z 1847
• Cmentarz żydowski (najstarsza odczytana inskrypcja pochodzi z 1808)
• Pozostałości sowieckiej bazy wojskowej z 1940 (późniejszy POM)
• Ochronka Zakonnic

Demografia

• 1589 – 49 domów, 245 mieszkańców.
• 1785 – 140 osób wyznania greckokatolickiego, 200 rzymskokatolickiego i 160 mojżeszowego
• 1840 – 272 grekokatolików (brak danych o innych wyznaniach)
• 1859 – 239 grekokatolików (jw.)
• 1879 – 339 grekokatolików (jw.)
• 1890 – 715 rzymskich katolików, 291 grekokatolików, 989 mojżeszowego
• 1921 – 1929 mieszkańców i 247 domów – 1038 żydów, 590 rzymskich katolików, 297 grekokatolików
• 1926 – 421 grekokatolików (brak danych o innych wyznaniach)
• 1929 – 1929 mieszkańców
• 1938 – 372 grekokatolików (jw.)
• 1939 – 770 rzymskich katolików, 370 grekokatolików, 1150 mojżeszowego
• 1944 – 800 Polaków i 260 Ukraińców
• 1997 – 1127 osób
• 2006 – 1075 osób

Wspólnoty wyznaniowe

Wyznawcy prawosławia

W Birczy istniała parafia prawosławna, przypuszczalnie do roku 1692, kiedy to cała diecezja przemyska przyłączyła się do Unii. W 1956 planowano utworzyć w Birczy powtórnie parafię prawosławną^[22], jednak z nieznanych przyczyn nie doszło to do skutku.

Katolicy obrządku greckiego

rzymskokatolicki kościół parafialny w Birczy

Katolicy obrządku łacińskiego

Stary kościół w Birczy

Współczesny rzymskokatolicki dekanat birczański obejmuje parafie: Bircza, Borownica, Kuźmina, Leszczawa Dolna, Lipa, Olszany, Sufczyna.

Parafia rzymskokatolicka w Birczy pw. św. Stanisława Kostki obsługuje miejscowości: Bircza, Stara Bircza, Nowa Wieś, Korzeniec, Boguszówka, Wola Korzeniecka, Łodzinka Górna, Łodzinka Dolna. Kościół filialny w Rudawce obsługuje miejscowości Rudawka i Kotów.

Wyznawcy judaizmu

Obecność Żydów odnotowano po raz pierwszy w 1570. W połowie XIX wieku rabinem w Birczy był Szmuel Szapiro, syn cadyka Elimelecha z Dynowa. W 1870 birczańska gmina wyznaniowa liczyła 528 Żydów, a w 1900 już 2063. W samej Birczy Żydzi stanowili wówczas 50,7% ogółu mieszkańców a w 1921 – 54% mieszkańców, w tym czasie mieli do dyspozycji trzy domy modlitwy – do chwili obecnej nie zachował się żaden. W okresie międzywojennym działało Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich „Jad Charuzim”, kasa kredytowa Gemilas Chesed oraz Korporacja Kupiecka.

W 1881 Namiestnictwo we Lwowie odnotowało na terenie Galicji szereg wystąpień antysemickich, w tym w Birczy^[23].

W 1941 na terenie Birczy utworzone zostało getto, w którym zgromadzono ludność żydowską z całej okolicy. W lipcu 1942 na pobliskiej Kamiennej Górce stracono w egzekucjach ponad 800 mieszkańców birczańskiego getta. Resztę ludności żydowskiej wysłano do obozu zagłady Belzec. Cmentarz żydowski położony jest obok cmentarza komunalnego. Znajduje się na nim 70 nagrobków – na najstarszym zachowała się data 1808.

Świadkowie Jehowy

Świadkowie Jehowy: zbór Bircza (Sala Królestwa)^[24]

Zobacz też

• Synagoga w Birczy, Synagoga w Birczy (ul. Wałowa)
• Stara Bircza

Ochotnicza Straż Pożarna

W Birczy działa Ochotnicza Straż Pożarna, powstała w roku 1884. W 1890 naczelnik Ochotniczej Straży Pożarnej w Przemyślu utworzył z komend OSP w Dobromilu, Niżankowicach, Krasiczynie, Birczy i Radymnie Okręgowy Związek Straży Pożarnych w Przemyślu.

Komendanci OSP w Birczy

• Neuman Kumasberg (1884)
• Stanisław Szuber (1929)
• Andrzej Atamańczuk (obecnie)

Sport

W Birczy działa klub sportowy BKS Leśnik Bircza^[25], posiadający własny stadion i halę sportową.

W pobliżu stadionu znajduje się strzelnica sportowa.

W parku przy Zespole Szkół w Birczy umiejscowiona jest sala gimnastyczna.

Turystyka

Na południe od Birczy powstał Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego, w przyszłości jest planowane utworzenie Turnickiego Parku Narodowego.

Piesze szlaki turystyczne

• (Przemyśl – Sanok, 75 kilometrów długości): Przemyśl (ul. Waygarta – Oddział PTTK) – Zielonka – Wapielnica /394/ – Helicha /420/ – Rokszyce – Brylińce – Kopystańka /541 / – Łodzinka – Chomińskie – Bircza – Kamienna Górka – Leszczawa Górna – Bziana /574/ – Roztoka – Poręba /618/ – Zawadka – Rakowa – Słonny Wierch Wschód /668/ – Przysłup /658/ – Słonna /639/ – Słonny Wierch Zachód /668/ – Orli Kamień /518/ – Sanok
• (Bircza – skrzyżowanie ze szlakiem niebieskim, 19 kilometrów długości): Bircza – Łomna – Trójca – Cień/561/ – skrzyżowanie za szlakiem niebieskim przy drodze Jureczkowa – Makowa

Rowerowe szlaki turystyczne

• Bircza – Sufczyna – Huta Brzuska – Krzeczkowa – Olszany – Krasiczyn – Przemyśl
• Bircza – Leszczawa Dln. – Łomna – Trójca – Łodzinka – Huta Łodzińska – Krępak – Bircza
• Bircza – Malawa – Lipa – Jawornik Ruski – Żohatyn – Dąbrówka Starzeńska – Dynów
• Bircza – Rudawka – Kotów – Piątkowa – Iskań – Sufczyna
• Przemyśl – Prałkowce – Zalesie – Brylińce – Cisowa – Łodzinka – Bircza

Znane osoby związane z miasteczkiem

• Jan Baraś-Komski – polski malarz,
• Hiob Borecki – prawosławny metropolita kijowski w latach 1620-1631,
• Zofia Elżbieta Kalinowska – polski naukowiec, farmaceutka, profesor farmakognozji i toksykologii weterynaryjnej, doktor filozofii, doctor honoris causa Akademii Medycznej w Lublinie, poliglotka, społecznik,
• Zygmunt Kusiak – przed II wojną światową kierownik szkoły powszechnej w Birczy, podporucznik rezerwy taborów Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.

Honorowi obywatele miasta Bircza

• Aleksander Janicki von Rola
• Henryk Janiszewski (1891, c.k. sędzia powiatowy w Birczy)^[26]
• Stanisław von Kowalski (1893, generał, właściciel Birczy)^[27]
• Włodzimierz Gudzio (1893, wieloletni dyrektor szkoły w Birczy)^[27]
• Mieczysław Paszkudzki (około 1897)^[28]

Zobacz też

• TSR Bircza „Kamienna Górka”

Panoramy Birczy

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Bircza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 230 .
• Bircza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 156 .
• Bircza - portal o Pogórzu Przemyskim i Górach Sanocko Turczańskich
• Dekanat birczański
• Bircza Online – Portal genealogiczny (ang.)
• Historia Żydów w Birczy na portalu Wirtualny Sztetl