Biskupin (stanowisko archeologiczne)

Stanowisko archeologiczne
w Biskupinie
Symbol zabytku nr rej. 50/412 z 8 września 1994
Ilustracja
Widok rekonstrukcji osady od strony jeziora
Państwo

 Polska

Miejscowość

Biskupin

Typ budynku

Osada obronna

Styl architektoniczny

Kultura łużycka

Kondygnacje

3

Ukończenie budowy

748 rok p.n.e.[1]

Położenie na mapie gminy Gąsawa
Mapa konturowa gminy Gąsawa, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Stanowisko archeologicznew Biskupinie”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Położenie na mapie powiatu żnińskiego
Mapa konturowa powiatu żnińskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Stanowisko archeologicznew Biskupinie”
Ziemia52°47′18″N 17°44′40″E/52,788333 17,744444
Domy w Biskupinie

Gród w Biskupinie – stanowisko archeologiczne na Pojezierzu Gnieźnieńskim we wsi Biskupin w województwie kujawsko-pomorskim. Odkrycie osady było jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach polskiej i europejskiej archeologii[2].

Historia badań archeologicznych

W 1933 roku na skutek prac melioracyjno-irygacyjnych poziom wody w Jeziorze Biskupińskim obniżył się na tyle, że ponad lustro wody wyłoniły się pozostałości umocnień starożytnej osady. Miejscowi chłopi odnajdywali zabytkowe przedmioty, nie zdając sobie sprawy z ich wartości archeologicznej. Dopiero dzieci uczęszczające do miejscowej szkoły poinformowały o dziwnych znaleziskach nauczyciela Walentego Szwajcera, a ten nagłośnił sprawę[3][4]. O odkryciu wystających z wody drewnianych bali powiadomił on prof. Józefa Kostrzewskiego z Poznania. Badania wykopaliskowe zostały zainicjowane w roku 1934 i kontynuowano je do wybuchu II wojny światowej. Początkowo ekspedycja dysponowała skromnymi środkami. 22 czerwca 1934 sześcioosobowa ekipa archeologów rozpoczęła prace wyposażona w 360 zł z dwudziestoma bezrobotnymi mężczyznami z Gąsawy i Biskupina do pomocy. Do 1939 prace prowadzono po kilka miesięcy rocznie. Ekspedycją wykopaliskową Uniwersytetu Poznańskiego kierowali prof. Józef Kostrzewski i dr Zdzisław Rajewski[5].

W czasie wojny, w latach 1939–1942, specjalny niemiecki oddział SS-Ausgrabung Urstätt, pod dowództwem Hauptsturmführera prof. Hansa Schleifa prowadził wykopaliska na terenie osady biskupińskiej w celu wykazania jej pragermańskości[6]. Po wojnie ukuto teorię, że ponieważ niemieckie badania nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, okupant postanowił zlikwidować stanowisko poprzez zasypanie go ziemią i piaskiem. Efektem miało być to, że część odsłoniętych przed wojną znalezisk nie nadawała się do ponownej ekspozycji[7]. Następnie polscy archeolodzy pod kierunkiem Zdzisława Rajewskiego wznowili badania i kontynuowali je do roku 1974 (w 1950 otwarto muzeum, a w 1951 studencki obóz archeologiczny[5]). Ogółem przebadano ok. 3/4 powierzchni osady. Obecnie większa część obiektu ponownie została zasypana ziemią i torfem[8].

Badania w Biskupinie – zarówno w okresie międzywojennym, jak i po wojnie – były przykładem najwyższego możliwego wówczas poziomu metodycznego prowadzenia wykopalisk. W Biskupinie w okresie międzywojennym zainicjowano interdyscyplinarne badania paleoekologiczne, dokonywano eksperymentów archeologicznych, kładąc w ten sposób podwaliny pod polską archeologię eksperymentalną. Wojciech Kóčka w czasie tych badań po raz pierwszy w Polsce zastosował fotografię dokumentacyjną, wykonywaną aparatem fotograficznym wyniesionym balonem wypełnionym wodorem[9].

Gród w Biskupinie jest jedynym w Polsce stanowiskiem archeologicznym, dla którego opracowano program długoterminowej konserwacji. Konserwacja polega na utrzymywaniu wysokiego poziomu wody w jeziorze oraz wdrożeniu systemu monitorowania parametrów środowiska, dla zapewnienia optymalnych warunków przetrwania autentycznej substancji zabytkowej.

16 września 1994 roku gród w Biskupinie uznany został za pomnik historii Polski[10]. W uzasadnieniu stwierdzono, że zabytek ten nie posiada odpowiedników w swojej skali z tego okresu; porównać go można do osad palowych z neolitu w Szwajcarii, czy też do Pompejów (które pochodzą z innych okresów)[2].

Osada obronna kultury łużyckiej

Makieta osady
Stanowisko archeologiczne w Biskupinie 0129.jpg
Brama zrekonstruowanej osady
Rekonstrukcje chat
Rekonstrukcja „jednostki mieszkalnej” z ogniskiem
Festyn archeologiczny
Muzeum obok osady z eksponatami z wykopalisk
Konstrukcja obronnego skrzynkowego wału drewniano-ziemnego otaczającego osadę w Biskupinie (Rekonstrukcja z sierpnia 2018)

Osada w Biskupinie wiąże się z kręgiem kulturowym kultury łużyckiej, trwającym od środkowej epoki brązu, od ok. XIV w. p.n.e., po wczesną epokę żelaza, czyli do ok. V w. p.n.e. Kultura łużycka to pojęcie archeologiczne, przez które różni badacze rozumieli odmienne grupy etniczne – Germanów, Słowian lub Ilirów. Sprawa przynależności etnicznej Biskupina była wykorzystywana dla celów ideologicznych w sporach dotyczących praw różnych narodów do ziem dzisiejszej Polski. Obecnie przyjmuje się, że przynależności etnicznej kultury łużyckiej, podobnie jak i większości innych pradziejowych kultur archeologicznych, bezdyskusyjnie ustalić się nie da.

Na podstawie badań drewnianych bali stwierdzono, że 50% użytych do budowy grodu drzew dębowych ścięto w 748 roku p.n.e.[1]

Gród założono na podmokłej wyspie na jeziorze Biskupińskim (obecnie półwysep), o kształcie zbliżonym do owalu i powierzchni ok. 2 ha; wały obejmowały ok. 1,3 ha. Wyspa wznosiła się 0,8–1,2 m ponad wody jeziora. Ocenia się, że gród biskupiński był zasiedlony przez 150 lat[11].

Na terenie osady znajdowało się ok. 106 domostw, o wymiarach przeciętnie ok. 8 × 10 m, usytuowanych rzędowo wzdłuż moszczonych drewnem 11 ulic, o szerokości ok. 2,5 m każda. Kubatura i rozkład grodu pozwalają sądzić, że w osadzie mieszkać mogło od 800 do 1000 osób. Osada otoczona była skrzynkowym wałem drewniano-ziemnym o długości 640 m, szerokości 3 m i domniemanej wysokości do 6 m, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Gród otoczony był falochronem o szerokości od 2 do 9 m, zbudowanym z ukośnie wbitych pali.

Regularny schemat zabudowy grodu biskupińskiego powtarza się w innych grodach kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (np. Sobiejuchy, Smuszewo, Izdebno na Pałukach, Jankowo na Kujawach czy Biehla w Saksonii).

Przyczyny budowy grodów obronnych o regularnej wewnętrznej zabudowie szeregowej przez ludność kultury łużyckiej, są przedmiotem sporów. Z punktu widzenia ekonomicznego zamieszkiwanie ludności rolniczej w zamkniętej przestrzeni grodu otoczonego wodą lub podmokłymi obszarami, nie jest racjonalne. W literaturze przedmiotu pojawiły się co najmniej trzy, związane z tą rozbieżnością bytową, próby wyjaśnienia tego fenomenu:

  1. zagrożenie ze strony ludów koczowniczych – Kimerów i Scytów;
  2. walki wewnątrzplemienne;
  3. chęć naśladownictwa miast greckich, z którymi społeczności kultury łużyckiej mogły się zapoznać dzięki dalekosiężnej wymianie handlowej organizowanej przez kolonie greckie.

Podobnie do precyzyjnej genezy powstania, nieznana jest przyczyna upadku Biskupina i innych grodów tego typu. W tej kwestii przedstawiono również kilka konkurencyjnych hipotez:

  • zniszczenie grodów przez Scytów (niektóre grody zostały spalone, w niektórych znaleziono groty od strzał scytyjskich);
  • podniesienie się poziomu wód w jeziorach w związku z pogorszeniem klimatu;
  • wyeksploatowanie środowiska naturalnego wokół grodu i konieczność przeniesienia się na inne tereny.

Osada w Biskupinie przedstawia koncepcję zwartej, obronnej zabudowy i jest przykładem myśli protourbanistycznej[2].

Osadnictwo w Biskupinie

Obszar Pałuk, na którym znajduje się Biskupin, został ukształtowany przez lodowiec, który wyżłobił w czasie ostatniego zlodowacenia liczne doliny. Od północy naturalną granicę Pałuk stanowi Puszcza Notecka, południową granicą jest rzeka Wełna.

Najstarszymi pozostałościami na terenie Biskupina są obozowiska łowców reniferów sprzed 10 tysięcy lat (górny paleolit), a także neolityczne domostwa pierwszych rolników, położone na wschód od osady łużyckiej, interpretowane jako osada neolityczna z IV tysiąclecia. p.n.e. oraz kraal z wczesnej epoki brązu, otoczony systemem rowów.

Pierwotna łużycka osada obronna została opuszczona w VI wieku p.n.e. z powodu podniesienia się poziomu wody w jeziorze Biskupińskim wskutek zmian klimatycznych i wyeksploatowania środowiska naturalnego (drewno, erozja gleb). W V i IV wieku p.n.e. powstała na jej miejscu osada otwarta. Ludność Biskupina zajmowała się rolnictwem, rybołówstwem, zbieractwem i rzemiosłem (garncarstwo, tkactwo).

Na zachód od osady łużyckiej we wczesnym średniowieczu funkcjonowały grody i tzw. wioska wczesnopiastowska (VIII w. – XI wiek). Ostateczny upadek Biskupina, w ujęciu historycznym, wiąże się ze wzrostem znaczenia Piastów. W XI wieku obszary te należały do biskupstwa gnieźnieńskiego, o czym wspomina bulla Innocentego II (1136).

Rekonstrukcja, popularyzacja i edukacja

Gród w Biskupinie jest jednym z nielicznych stanowisk archeologicznych w Polsce zawierających pełnowymiarowe rekonstrukcje wału obronnego, falochronu, bramy, ulic i budynków mieszkalnych. Rekonstrukcje te są cyklicznie wymieniane w celu ich aktualizacji na podstawie nowych ustaleń naukowych.

Oprócz rekonstrukcji w Biskupinie jest muzeum, a w każdym trzecim tygodniu września odbywa się tam festyn biskupiński, obejmujący prezentacje eksperymentalne i pokazy odtwórcze. Biskupin jest też jednym z dwóch w Polsce laboratoriów konserwacji drewna mokrego wydobytego ze stanowisk archeologicznych oraz ośrodkiem archeologii eksperymentalnej.

Skansen archeologiczny w Biskupinie stanowił plan dla realizacji filmowych[12]. Kręcono tam ujęcia do filmów Jerzego Hoffmanna Ogniem i mieczem[13], Stara baśń. Kiedy słońce było bogiem[14][15][12].

Z okazji 85. rocznicy odkrycia Biskupina Google przygotował Doodle[16]. Na stronie głównej wyszukiwarki pokazano grafikę bramy w wałach ochronnych Biskupina[16].

Filatelistyka

Stanowisko biskupińskie ukazało się na następujących znakach pocztowych:

  • kartka pocztowa z 11 listopada 1938 (widok rekonstrukcji wschodniej części, 20. rocznica odzyskania niepodległości, nominały 15 i 30 groszy), zapasy przedrukowane w 1944 na 25 groszy,
  • dwie kartki pocztowe z 25 lipca 1959, każda o nominale 40 groszy (plan grodu i misa z ornamentem, nakłady 650 i 638 tys. egzemplarzy),
  • trzy znaczki z 10 grudnia 1966 z wykopaliskami i makietą osiedla (nakład każdego – 5 milionów egzemplarzy, nominał każdego – 60 groszy),
  • znaczek o nominale 1 zł z roku 1978, wchodzący w skład serii „Historia kolei polskich”, przedstawiający lokomotywę ze skansenu kolejowego w pobliskiej Wenecji, na tle wieży żnińskiego ratusza i rekonstrukcji głównej bramy grodu w Biskupinie;
  • datowniki okolicznościowe stosowane przez UPT Gąsawa i UPT Warszawa 1 – lata 1936, 1947, 1960 i 1966.

Pierwsze starania o wydanie znaczków z wykopaliskami biskupińskimi czyniono już w 1935 (bezskutecznie). Zachowały się z tego okresu trzy projekty autorstwa Haliny Gołkortt-Szczerkowskiej[17].

Zobacz też

Przypisy

  1. a b Biskupin ‘postarzał się’ o 200 lat. 85. rocznica odkrycia osady i 25-lecie ustalenia daty jej założenia, Wyborcza Poznań [dostęp 2018-09-01].
  2. a b c Biskupin – rezerwat archeologiczny, nid.pl [dostęp 2018-08-31].
  3. Jerzy Gąssowski, Z archeologią za pan brat, Warszawa: Iskry, 1983, s. 133, ISBN 83-207-0361-1.
  4. Wywiad z Wojciechem Piotrowskim – sekretarzem naukowym Muzeum Archeologicznego w Biskupinie. muzhp.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-06)]..
  5. a b Zdzisław Rajewski, 10000 lat Biskupina i jego okolic, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1965, s. 5–6.
  6. Michał Foerster, Biskupin: Prasłowiański mit, Esensja [dostęp 2014-09-30] [zarchiwizowane z adresu 2015-11-17].
  7. Jerzy Gąssowski, Z archeologią za pan brat, Warszawa: Iskry, 1983, s. 134, ISBN 83-207-0361-1.
  8. Wiesław Zajączkowski. Dyrektor Muzeum Archeologicznego w Biskupinie. Biskupin Pomnik Historii. 80 lat badań (1934–2014), 2014-09-01.
  9. Dorota Ławecka, Wstęp do archeologii, Warszawa: PWN, 2009, s. 57, ISBN 978-83-01-13966-7.
  10. M.P. 1994 nr 50, poz. 412.
  11. Paweł Jasienica w Polsce Piastów podaje, że gród użytkowany był przez kilkadziesiąt lat, a powstał między rokiem 500 p.n.e. a 400 p.n.e.
  12. a b Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Region Wielkopolska [dostęp 2018-08-31].
  13. Ogniem i mieczem, Film Polski [dostęp 2018-08-31].
  14. Jerzy Hoffman zaprezentował „Starą baśń” w Bydgoszczy, Wirtualna Polska, 16 września 2003 [dostęp 2018-08-31].
  15. Stara Baśń, Film Polski [dostęp 2018-08-31].
  16. a b Google Doodle na dziś. Rocznica odkrycia Biskupina, Onet Wiadomości, 31 sierpnia 2018 [dostęp 2018-08-31].
  17. Eligiusz Ristau, Biskupin w filatelistyce, „Mówią Wieki” (6), 1984, s. 39, ISSN 0032-6143.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Kuyavian-Pomeranian Voivodeship location map.svg
(c) SANtosito, CC BY-SA 4.0
Location map of Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.83 N
  • S: 52.28 N
  • W: 17.16 E
  • E: 19.88 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Pomnik Historii logo.svg
Logo Pomników Historii Polski
Wał obronny w Biskupinie - konstrukcja.jpg
Autor: W2k2, Licencja: CC BY-SA 3.0
Konstrukcja obronnego skrzynkowego wału drewniano-ziemnego otaczającego osadę w Biskupinie. Rekonstrukcja wykonywana w sierpniu 2018 r.
Domy w Biskupinie.jpg
Autor: Mirlont56675, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zdjęcie rzędu domów w osadzie w Biskupinie.
Biskupin - gate and wall.jpg
Autor: User:Fazer, Licencja: CC BY-SA 2.5
Bronze gate and wall in Biskupin - reconstructed Lusatian culture settlement from Bronze Age
Biskupin widok z jeziora.jpg
Osada w Biskupinie - widok z jeziora
Biskupin chata wnetrze kuchnia.jpg
(c) I, Ludek, CC-BY-SA-3.0
Stanowisko archeologiczne w Biskupinie z epoki brązu. Jedna z wielu "jednostek mieszkalnych" w chacie, ognisko (aneks kuchenny). Rekonstrukcja.
Biskupin Museum.jpg
Autor: Przemek Pietrak, Licencja: CC BY 3.0
Interior of the Archaeological Musem in Biskupin, Poland
Festyn archeologiczny.jpg
Autor: Andrzej Łuczak, woochuck@onet.eu, Licencja: CC BY 3.0
Festyn Archeologiczny w Biskupinie
Gąsawa (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Gąsawa, Polska
Biskupin 010a.jpg
Model osady w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie.
Żnin County location map02.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Żnin County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 53.06 N
  • S: 52.58 N
  • W: 17.38 E
  • E: 18.09 E
Biskupin chaty.jpg
Autor: Chrumps, Licencja: CC BY-SA 4.0
Stanowisko archeologiczne w Biskupinie - chaty (rekonstrukcja)