Bitwa o Dniepr

Bitwa o Dniepr

II wojna światowa, front wschodni
Budowa tratw do przeprawy przez Dniepr. Napis na tablicy w języku rosyjskim: „Na Kijów!”
Czas	24 sierpnia – 23 grudnia 1943
Miejsce	nad Dnieprem
Terytorium	ZSRR
Przyczyna	ofensywa radziecka 1943
Wynik	decydujące zwycięstwo ZSRR
Strony konfliktu
III Rzesza  Rumunia  ZSRR  Czechosłowacja
Dowódcy
Erich von Manstein Ewald von Kleist Günther von Kluge Romano Eroscú Gieorgij Żukow Aleksandr Wasilewski Nikołaj Watutin Iwan Koniew Rodion Malinowski Fiodor Tołbuchin Konstanty Rokossowski
Siły
1 250 000 żołnierzy 12 600 dział 2100 czołgów 2000 samolotów 2 650 000 żołnierzy 51 000 dział 2400 czołgów 2850 samolotów
Straty
400 000 – 1 000 000 zabitych, rannych, pojmanych lub zaginionych 1 500 000 żołnierzy, w tym 550 000 zabitych
brak współrzędnych

Przekraczanie Dniepru na zaimprowizowanych tratwach

Niemieckie oddziały na pozycjach obronnych nad Dnieprem

(c) Bundesarchiv, Bild 101I-732-0123-23 / Broenner / CC-BY-SA 3.0

Żołnierze niemieccy z dywizji „Großdeutschland” podczas walk o Dniepr

Armia Czerwona w natarciu, październik 1943

(c) Bundesarchiv, Bild 101I-732-0132-09A / CC-BY-SA 3.0

Żołnierze z dywizji „Großdeutschland” podczas walk w okolicach Połtawy w 1943

Bitwa o Dniepr – bitwa stoczona pomiędzy sierpniem a grudniem 1943 roku, jedna z największych operacji militarnych II wojny światowej. Zaangażowano w nią po obu stronach około 4 miliony żołnierzy. W jej wyniku na odcinku frontu 1500 kilometrów Armia Czerwona zdołała przełamać defensywę niemiecko-rumuńską i zdobyła zachodni brzeg Dniepru. W konsekwencji ofensywa ta doprowadziła do wyzwolenia Kijowa.

Sytuacja przed operacją

W efekcie bitwy na łuku kurskim Niemcy planowali powstrzymać radziecką ofensywę na linii Dniepru. Adolf Hitler planował nawet ustabilizowanie frontu na tzw. Wale Wschodnim, który miał zostać wzniesiony wzdłuż rzeki. Dowództwo radzieckie zdawało sobie sprawę, że Niemcy są w odwrocie, lecz nadal (jak w roku 1941) byli oni zgrupowani w trzech Grupach Armii – „Północ”, „Środek” i „Południe” i komunikacja między wszystkimi trzema grupami była nienaruszona. Wobec tego plany Sowietów skupiły się wokół trzech punktów na froncie wschodnim: zakończenie oblężenia Leningradu na północy, wykorzystanie pełnej zamętu sytuacji spowodowanej przegraną Niemców pod Kurskiem na południu oraz stworzenie największego ośrodka koncentracji sił w centrum jako przygotowanie do wiosennej ofensywy w 1944. W tym stadium działań celem sowieckich planistów było przepędzenie wszystkich wojsk niemieckich z całego terytorium Związku Radzieckiego.

W połowie sierpnia 1943 Hitler zdał sobie sprawę, że Wehrmacht może nie powstrzymać Armii Czerwonej, w związku z czym wydał instrukcje dotyczące ufortyfikowania się na linii Dniepru i maksymalne opóźnianie pochodu wojsk radzieckich na zachód. Józef Stalin był jednak zdeterminowany do jak najszybszego odbicia terytoriów Ukrainy, na których znajdowało się wiele ważnych ośrodków przemysłowych oraz baz surowcowych.

Plany

Wehrmacht

Rozkaz wznoszenia kompleksu obronnego wzdłuż Dniepru został wydany 11 sierpnia 1943 i został od razu wprowadzany w życie, mimo iż nie było realnych szans na utrzymanie pozycji przez okres budowy. Po pewnym czasie porzucono plan budowy umocnień na całej długości i zamiast tego przygotowywano się w miejscach spodziewanego ataku sowieckiego.

Armia Czerwona

Do operacji przekroczenia Dniepru przeznaczono wojska aż pięciu frontów: Centralnego, Woroneskiego, Stepowego, Południowo-Zachodniego i Południowego. Łącznie w operacji wzięło udział 36 armii, cztery armie pancerne i cztery armie lotnicze.

Bitwa

Początek

Pomimo ogromnej przewagi wojsk radzieckich rozwinięcie ofensywy nie było łatwe. Niemcy stawiali zacięty opór broniąc zaciekle każdego miasta i każdej wsi. Taktyka maksymalnego opóźniania pochodu Armii Czerwonej okazała się częściowo skuteczna, co nie doprowadziło do załamania się obrony.

Rozwój ofensywy

Trzy tygodnie po rozpoczęciu ofensywy, pomimo ciężkich strat po stronie sowieckiej stało się jasne, że Wehrmacht nie jest w stanie powstrzymać Armii Czerwonej na płaskim, otwartym terenie, gdzie liczebna przewaga Sowietów była decydująca. Erich von Manstein próbował sprowadzić kilkanaście nowych dywizji w nadziei na powstrzymanie sowieckiej ofensywy, lecz rezerwy niemieckie były w tym czasie na pograniczu wykończenia. Po latach Manstein opisał to w tych słowach:

Decydujący moment

15 września 1943 Hitler wydał Grupie Armii „Południe” rozkaz wycofania się na linię rzeki Dniepr. Bitwa o Połtawę zakończyła się porażką Niemców. Miasto było silnie ufortyfikowane i posiadało silny garnizon obronny. Po kilku nie rozstrzygających dniach, skutecznie spowalniających marsz Armii Czerwonej, marszałek Iwan Koniew postanowił zdobyć miasto i ruszyć na Dniepr. Po dwóch dniach zaciętych walk ulicznych Połtawa została zdobyta. Pod koniec września 1943 siły radzieckie objęły w posiadanie dolne partie Dniepru.

Forsowanie rzeki

Dniepr jest trzecią co do wielkości rzeką w Europie, ustępując jedynie Wołdze i Dunajowi, co z natury czyniło ją jedną z najtrudniejszych do przebycia przeszkód. Ponadto, oprócz naturalnych przeszkód Niemcy wznieśli szereg umocnień, które dodatkowo utrudniały forsowanie rzeki. W tej sytuacji sowieckie dowództwo rozpatrywało dwie opcje ataku. Pierwsza zakładała danie Armii Czerwonej czasu niezbędnego na przegrupowanie sił, znalezienie jednego lub dwóch słabych punktów w obronie niemieckiej i wykorzystanie ich do przełamania defensywy i otoczenia wroga (w sposób podobny do niemieckiego zdobycia Linii Maginota w 1940). Ta opcja dawała jednak możliwość Niemcom na sprowadzenie rezerw, a ponadto mogła przyczynić się do wystawienia sowieckich flanek na pancerne ataki, jak to się działo od początku wojny.

Druga możliwość zakładała natychmiastowe rozpoczęcie zmasowanego ataku bez oczekiwania na przegrupowanie. Niemcy nie mogliby w tym czasie uzupełnić braków, lecz zaistniała groźba poniesienia dotkliwszych strat przez wojska atakujące. Ze względów politycznych (Stalin niecierpliwie oczekiwał na odbicie Kijowa) wybrana została opcja druga. Atak rozpoczął się jednocześnie na 300-kilometrowym odcinku frontu. Wszystkie dostępne środki transportu zostały wykorzystane do desantu na drugi brzeg, włączając w to małe łodzie rybackie, improwizowane tratwy, czy nawet kłody drzew. Największy problem był z przetransportowaniem ciężkiego sprzętu, bez którego atakujący na drugim brzegu nie mogli utrzymać się zbyt długo. Pierwsze punkty na drugim brzegu zostały zabezpieczone i utrwalone 22 września 1943 w ujściu Prypeci do Dniepru na północnym odcinku frontu. 24 września inny punkt został ustabilizowany niedaleko Dnieprodzierżyńska, następnie 25 września w pobliżu Dniepropietrowska oraz 28 września niedaleko Krzemieńczuka. Pod koniec miesiąca utworzono 23 przyczółki na prawym brzegu Dniepru.

Zabezpieczenie brzegu

Niemieckie oddziały podjęły natychmiastową próbę kontrataku w nadziei na zepchnięcie Sowietów przed pojawieniem się dostaw ciężkiego sprzętu. Wojska radzieckie cierpiały z powodu braku dostatecznego wsparcia z powietrza i naziemnej artylerii. Sytuację zmieniło dopiero pojawienie się zorganizowanych formacji lotniczych oraz dostarczenie Katiusz. Wszystkie utworzone przyczółki zostały utrzymane, jednak odbyło się to z udziałem ogromnych strat, które w październiku sięgały od 25%-50% wszystkich dywizji.

Dalsza ofensywa

W połowie października radzieckie siły były wystarczająco silne do podjęcia zmasowanego ataku w celu ostatecznego zabezpieczenia dotychczasowych zdobyczy. Ostatecznie Niemcy zostali odrzuceni od rzeki i plany powstrzymania Armii Czerwonej na Dnieprze zostały porzucone. Pod koniec ofensywy wojska radzieckie kontrolowały już teren za Dnieprem o szerokości około 300 kilometrów oraz o głębokości dochodzącej do 80 kilometrów w głąb linii wroga.

Kontrowersje

Stalin nalegał na odbicie Kijowa z rąk niemieckich przed 7 listopada (rocznica rewolucji październikowej). Mogło to przyczynić się do pośpiechu w przygotowaniu ofensywy, przez co słabo zaopatrzone wojska na przyczółkach narażone były na ogromne straty.

Spór o liczbę ofiar

Liczba ofiar walk o Dniepr w 1943 jest nadal przedmiotem sporu. Niektóre źródła mówią o względnie niskiej liczbie całkowitej ofiar (od 200 do 300 tysięcy – o wiele mniej niż np. w bitwie na łuku kurskim). Jednak ze względu na czas trwania walk i ogromny obszar nimi objęty bardzo wiarygodny jest pogląd, iż całkowita liczba ofiar bitwy o Dniepr może być zbliżona do bilansu bitwy stalingradzkiej, a nawet ją przekraczać, lecz jest to ciężkie do wyliczenia ze względu na ogromny zasięg terytorialny operacji. Liczba zgonów może zależeć również od przedziału czasowego, który weźmie się pod uwagę. Można również uznać operację smoleńską z 1943, jako akcję mającą na celu odwrócenie uwagi od głównej ofensywy, a co za tym idzie należy liczbę ofiar tej operacji wliczyć do bilansu całkowitego bitwy o Dniepr.

Zobacz też

• operacja dnieprowsko-karpacka

Bibliografia

• David M. Glantz, Jonathan M. House: When Titans Clashed:how the Red Army stopped Hitler. University Press of Kansas, 1995.
• Erich von Manstein: Lost Victories. Moskwa: 1957.
• History of Great Patriotic War, 1941 – 1945. Moskwa: 1963.
• Iwan Koniew: Notes of a front commander. Moskwa: Science, 1972.
• John Erickson: Barbarossa: The Axis and the Allies. Edinburgh University Press, 1994.
• Nikolai Shefov: Russian fights. Moskwa: Lib. Military History, 2002.