Bitwa pod Żelazną Rządową

Bitwa pod Żelazną Rządową
powstanie styczniowe
Czas

6 listopada 1863

Miejsce

Żelazna Rządowa, Rzodkiewnica

Terytorium

Puszcza Zielona, Północne Mazowsze

Przyczyna

dążenia niepodległościowe Polaków

Wynik

konflikt nierozstrzygnięty

Strony konfliktu
powstańcy styczniowiImperium Rosyjskie
Dowódcy
major Konstanty Rynarzewski, kapitan Lenartowicz, kapitan Ostaszewski, kapitan Kurowski, Ziembińskikapitan baron Arnshofen, podpułkownik Dewel
Siły
900 powstańców w tym kosynierzy, strzelcy, jeźdźcy2 kolumny wojsk rosyjskich, sotnia kozaków i 100 objeszczyków z Wincenty
Straty
15 zabitych, w tym major Konstanty Rynarzewski, 17 rannych50 zabitych i rannych, w tym 4 oficerów
brak współrzędnych
Pomnik powstańca styczniowego – Kurpia biorącego udział w bitwie pod Żelazną Rządową
Pomnik powstańca styczniowego i tablica informacyjna w Żelaznej Rządowej

Bitwa pod Żelazną Rządową – bitwa stoczona 6 listopada 1863 w czasie powstania styczniowego.

Bitwa

Po wygranej bitwie pod Czarnią 29 października 1863 oddział powstańczy majora Konstantego Rynarzewskiego, złożony praktycznie z samych strzelców kurpiowskich, szkolił się w Wolkowych. Przeciwko nim ruszyły dwie kolumny carskiego wojska dowodzone przez kapitana barona Arnshofena i podpułkownika Dewela. Rynarzewski postanowił wycofać oddział w kierunku Czarnotrzewia. Ostatecznie dotarł pod Żelazną, gdzie spotkał się z oddziałem kapitana Lenartowicza[1].

6 listopada 1863 pod Żelazną Rządową doszło do bitwy między powstańcami a przeważającymi siłami carskimi[2]. Po stronie polskiej walczyło kilka oddziałów powstańczych, m.in:

  • oddział majora Rynarzewskiego: 250 strzelców, 160 kosynierów, 30 jeźdźców;
  • oddział kapitana Lenartowicza: 200 strzelców, 120 kosynierów, 26 jeźdźców;
  • oddział Ziembińskiego: 20 strzelców konnych, 78 jeźdźców[1].

Łącznie siły powstańcze liczyły około 900 osób[3].

Rankiem ludzie Lenartowicza zostali zaatakowani przez szpicę objeszczyków. Major Rynarzewski ruszył im z pomocą. Oddział Lenartowicza zajął Rzodkiewnicę i podprowadził wroga pod ostrzał powstańczy. Ci, mimo że słabiej wyszkoleni od carskiego wojska, przez kilka godzin prowadzili skuteczny opór. Około południa sytuacja zaczęła się zmieniać na niekorzyść powstańców: Rosjanie otaczali wieś Rzodkiewnicę. Major Rynarzewski został ciężko ranny i musiał wycofać się z pola bitwy[1], ale zrobił to dopiero po kilku godzinach. Ranni zostali adiutanci Józef Bogucki i Nieciewkiewicz[4]. Dowodzenie objął kapitan Ostaszewski, który zdecydował o wycofaniu się do wsi Długie. Kapitan Lenartowicz na czele jazdy przasnyskiej zaatakował północne skrzydło Rosjan, uprzednio zostawiając w Rzodkiewnicy piechotę pod dowództwem kapitana Kurowskiego. To spowodowało oskrzydlenie piechoty rosyjskiej. W kontrataku jazda rosyjska zepchnęła powstańców do Krukowa, odcinając jazdę od piechoty. Major Rynarzewski zdołał wycofać oddziały z pola walki, chroniąc je przed całkowitym rozbiciem. Powstańcy przeprawili się przez rzekę Omulew i udali się na nocleg do Zdunka, po drodze mijając wsie Długie i Surowe[1].

Bitwa uznana została za nierozstrzygniętą. W oczach powstańców była wygrana, na co wskazuje fragment listu uczestnika walk, który pisał o zwycięzkiem spotkaniu się we wsi Żelazna na pograniczu powiatu przasnyskiego[4].

Straty

Obie strony poniosły znaczne straty. Po stronie rosyjskiej było to ponad 50 rannych i zabitych, w tym 4 oficerów[3]. Powstańcy zdobyli na wrogu m.in. 3 konie z kulbakami, 1 dubeltówkę oraz 5 pistoletów. Strona polska zakończyła starcie z 15 zabitymi, spośród których znani z imienia i nazwiska są m.in. Antoni Łozowski, który był studentem Szkoły Głównej, oraz przybyły z Poznańskiego Oskar Wolski[1]. Wśród powstańców było 17 rannych[5]. Mieszkańcy okolicy pośpieszyli im z pomocą[3], ponieważ w oddziale nie było lekarzy ani nawet felczerów, którzy mogliby udzielić fachowego wsparcia potrzebującym[4].

Podczas bitwy ciężkie rany odniósł i w ich następstwie zmarł major Konstanty Rynarzewski. Jego śmierć była największą stratą bitwy[3]. Zbigniew Chądzyński pisał: Gdyby nie śmierć Rynarzewskiego walka na Kurpiach długi czas byłaby jeszcze prowadzona...[5].

W rezultacie zryw niepodległościowy na Kurpiach wygasał. Po bitwie pod Żelazną Rządową nie prowadzono poważniejszych starć z wojskami carskimi. Do potyczek doszło pod Chorzelami oraz Łączkami. Były to ostatnie starcia w województwie płockim[1].

Uczestnicy zrywu zapłacili za udział w walkach wysoką cenę. Była to: utrata życia, wieloletnie więzienie, zsyłka na Syberię lub konfiskata majątku[6].

Upamiętnienie

Tablica informacyjna o bitwie pod Żelazną zainstalowana obok pomnika powstańca styczniowego

W roku 150. rocznicy powstania styczniowego, 10 listopada 2013, obok remizy OSP w Żelaznej Rządowej odsłonięto pomnik będący hołdem dla powstańców styczniowych poległych 6 listopada 1863 w bitwie pod Żelazną. Z inicjatywą budowy pomnika wyszedł historyk Zbigniew Lorenc, członek Stowarzyszenia „Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej”. Ostateczna decyzja zapadła w 2012 w trakcie zebrania zarządu OSP w Żelaznej Rządowej. Na uroczystość przybyli przedstawiciele władz wojewódzkich i powiatowych oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych, a poczty sztandarowe wystawiły: Ochotnicza Straż Pożarna w Żelaznej Rządowej, Publiczna Szkoła Podstawowa w Żelaznej Rządowej i Grupa Rekonstrukcji Historycznej 14. Pułk Strzelców Syberyjskich z Przasnysza w strojach z epoki. Wydarzenie zostało objęte honorowym patronatem Adama Struzika, marszałka województwa mazowieckiego. Proboszcz parafii Parciaki, ks. Dariusz Narewski, poświęcił pomnik. Delegacje złożyły kwiaty, a Zbigniew Lorenc wygłosił prelekcję historyczną pt. Powstanie Styczniowe na Ziemi Kurpiowskiej. Uroczystość zakończono w budynku remizy OSP w Żelaznej Rządowej. Uczniowie i uczennice szkoły podstawowej przedstawili akademię słowno-muzyczną na temat wydarzeń sprzed 150 lat, a kobiety z Koła Gospodyń Wiejskich z Żelaznej Rządowej zaśpiewały kilka pieśni patriotycznych[7].

Pomnik powstańca został wyrzeźbiony przez Piotra Grabowskiego, artystę pochodzącego z Małowidza. Autorem koncepcji rzeźby jest historyk Wojciech Łukaszewski. Tablica informacyjna obok pomnika została opracowana przez Zbigniewa Lorenca i Rafała Szewczaka[7].

Bitwa pod Żelazną została upamiętniona w wierszu Mateusza Lorenca Bitwa pod Żelazną:

Szukając wsparcia, by zwyciężyć Moskwę,

major Rynarzewski aż do Puszczy poszedł.

Kurpie, to lud bitny, wolność miłujący,

w walce za ojczyznę krwi nie żałujący.

Gdy pod Czarnią z Kurpikami wroga zwyciężyli,

dwie kolumny wojsk carskich za nimi ruszyły.

Spod Myszyńca, przez Wydmusy, a potem Czarnotrzew,

do Żelaznej dzielny major ze swą partią doszedł.

Tam powstańczy wsparł ich oddział, męstwem obdarzony,

z kosynierów, jeźdźców i strzelców został połączony.

Partia dobrze wyszkolona, chociaż ochotnicza,

dowodzona przez kapitana imć Lenartowicza.

Pierwsze strzały padły, gdy świtało, z rana,

szpica objeszczyków dopadła kapitana.

Chociaż wróg wciąż napiera, nie straszna mu trwoga,

gdyż walczył z powstańcami za Polskę, za Boga.

Dopiero gdy Rosjanie ranili majora,

na odwrót pod ostrzałem nastała mu pora.

Widząc to, zawezwał Lenartowicz i jazdę przasnyską,

i w północne skrzydło wroga z całą siłą cisnął.

Oskrzydlił Moskali zadając im straty,

wielu z nich wysyłając w piekielne zaświaty.

Lecz jakby grom z jasnego nieba! Niczym błyskawica

pojawia się, zadając cios ostateczny, moskiewska konnica.

Jednak manewr kapitana powiódł się na tyle,

że powstańcy wycofali się za rzekę Omulew.

Piętnastu życie oddało – ojców, synów, braci.

Pamięci o tych bohaterach nie wolno nam zatracić!

Jeszcze kilku od ran zmarło, co w boju odnieśli,

a wśród nich nasz dowódca – Konstanty Rynarzewski.

Zapłacili cenę najwyższą za swój patriotyzm.

Niech będzie wzorem dla potomnych ogromny ich heroizm![8].

Przypisy

  1. a b c d e f Zbigniew Lorenc, Powstanie styczniowe na Ziemi Jednorożeckiej, Jednorożec 2016.
  2. Janusz Żmudziński, Województwo ostrołęckie. Vademecum turystyczne, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1984.
  3. a b c d Iwona Choroszewska-Zyśk (red.), Encyklopedia kurpiowska. Fakty i ciekawostki, Ostrołęka: Związek Kurpiów, 2021, ISBN 978-83-963465-0-6, OCLC 1334037878 [dostęp 2022-07-26].
  4. a b c Warszawa, 17 listopada, „Czas” (268), 1863, s. 2.
  5. a b Zbigniew Chądzyński, Wspomnienia powstańca z lat 1861, 1862 i 1863, opracował i wstępem opatrzył Emanuel Halicz, Warszawa 1963.
  6. Bernard Kielak, Powiat przasnyski. Przewodnik subiektywny, Warszawa: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, 2011, ISBN 978-83-60623-82-4, OCLC 803392675 [dostęp 2022-07-26].
  7. a b Aneta Karbowska, W hołdzie powstańcom, „Głos Gminy Jednorożec” (4 (32)), 2013, s. 14–15.
  8. Mateusz Lorenc, Bitwa pod Żelazną. Wiersz, „Rocznik Przasnyski”, 1, 2014, s. 157–158.

Media użyte na tej stronie

Pomnik powstańca styczniowego - bitwa pod Żelazną Rządową 02.jpg
Autor: Małgorzata Makowska, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik wyrzeźbiony przez Piotra Grabowskiego, przedstawiający Kurpia opartego o kosę, po stoczonej bitwie pod Żelazną Rządową z dnia 6.11.1863 r. z wojskami rosyjskimi.
Pomnik powstańca styczniowego - bitwa pod Żelazną Rządową 09.jpg
Autor: Małgorzata Makowska, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik wyrzeźbiony przez Piotra Grabowskiego przedstawiający Kurpia opartego o kosę, po stoczonej bitwie pod Żelazną Rządową z dnia 6.11.1863 r. z wojskami rosyjskimi. Po prawej stronie tablica informacyjna dotycząca przebiegu bitwy, po lewej remiza OSP w Żelaznej Rządowej.
Plansza bitwa.jpg
Autor: Małgorzata Makowska, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica informacyjna z opisem bitwy pod Żelazną z 6.11.1863 r. ustawiona obok pomnika powstańca styczniowego - Kurpia zmęczonego po walkach, opartego na kosie w miejscowości Żelazna Rządowa obok remizy OSP.