Bitwa pod Rząbcem

Bitwa pod Rząbcem

II wojna światowa, front wschodni
Dawny pomnik zabitych przez NSZ partyzantów Armii Ludowej i spadochroniarzy radzieckich
Czas	8 września 1944
Miejsce	Rząbiec
Terytorium	Polska pod okupacją III Rzeszy (Generalne Gubernatorstwo)
Przyczyna	atak Brygady Świętokrzyskiej celem odbicia żołnierzy NSZ
Wynik	zwycięstwo brygady NSZ
Strony konfliktu
Armia Ludowa  ZSRR Narodowe Siły Zbrojne
Dowódcy
kpt. Tadeusz Grochal mjr Iwan Karawajew płk Antoni Szacki
Siły
oddział Armii Ludowej i oddział radzieckich skoczków spadochronowych oddziały Brygady Świętokrzyskiej
Straty
34 zabitych, 30 rannych, 68 zabitych radzieckich skoczków spadochronowych[1] wg starszych źródeł 4 zabitych i 8 rannych partyzantów NSZ, wg nowszych – 1 zabity i 1 ranny
brak współrzędnych

Bitwa pod Rząbcem – bitwa partyzancka stoczona 8 września 1944 w lesie pod Rząbcem między oddziałami Narodowych Sił Zbrojnych a oddziałem Armii Ludowej i grupą radzieckich skoczków spadochronowych.

Przebieg starcia

8 września 1944 12-osobowy patrol Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych dowodzony przez ppor. Franciszka Bajcera ps. „Sanowski”, został pojmany przez oddział Armii Ludowej i partyzantów sowieckich. Oddziałem tym dowodzili kapitan Tadeusz Grochal ps. „Tadek Biały” z ramienia AL i major Iwan Karawajew ps. „Iwan Iwanowicz” z ramienia NKGB^[2]. Tadeusz Grochal znany był z pospolitych napadów rabunkowych, grabieży i morderstw. Dopuścił się m.in. morderstwa na działacz PPR z Częstochowy. Zwalczał także ugrupowania niepodległościowe. Pierwszy raz jego oddział został rozbity 28 października 1943 roku pod Karczowicami przez oddział AK dowodzony przez por. Tadeusza Kozłowskiego „Piotra” za zbrodnie popełnione przeciw miejscowej ludności^[3].

Jeńcy z NSZ byli bici i torturowani, stali nad wykopanymi dla siebie grobami^[1]. Jeden z jeńców zdołał zbiec i powiadomić dowództwo Brygady^[2]. W celu odbicia więźniów pododdziały Brygady Świętokrzyskiej dowodzonej przez pułkownika Antoniego Szackiego uderzyły na kwaterujący w lesie pod Rząbcem^[4][5] oddział Armii Ludowej i grupę radzieckich skoczków spadochronowych. Według niektórych historyków z okresu PRL (Józefa Garasa^[6], Ryszarda Nazarewicza^[7]), w bitwie miały wziąć udział oddziały niemieckie. Nazarewicz potwierdził doniesienia z okresu PRL w 2000 r. Powołując się na dokumenty pochodzące z archiwów Gestapo, stwierdził, że w akcji przeciwko komunistom współuczestniczyli hitlerowcy, którym NSZ-owcy mieli przekazać kilku schwytanych oficerów radzieckich. Ten sam autor wskazał na raport Sipo, w którym znalazły się zeznania jeńców schwytanych przez Brygadę Świętokrzyską^[8]. Zresztą przed akcją NSZ-owcy działający w tym regionie, gdy zatrzymywali ich Niemcy, wprost powoływali się na to, że współpracują z Sipo w zwalczaniu komunistów i Żydów, więc należy ich puścić wolno. Komendat Sipo i SD w Krakowie potwierdził takie działania^[9].

Zgrupowanie AL^[10] kwaterowało w lesie przy gajówce położonej około 2 km od wsi. Uderzenie oddziałów NSZ (202. pułk piechoty Ziemi Sandomierskiej i I. batalion 204. pułku piechoty Ziemi Kieleckiej^[1]) liczących około 1200 ludzi^[11] nastąpiło jednocześnie. Od północnego zachodu uderzył II. batalion 202. pułku majora Henryka Karpowicza ps. „Rusin”, od południa uderzała kompania z I. batalionu 202. pułku ppor. Henryka Figuro-Podhorskiego ps. „Step”, a od północnego wschodu flankę zabezpieczał II. batalion 204. pułku kapitana Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik”^[1]. Walka trwała niewiele ponad godzinę^[12].

Kiedy dowodzący oddziałem AL kapitan Tadeusz Grochal dowiedział się, że Sowieci poddali się, zarządził odwrót, jednak wydostanie się poza pierścień okrążenia zostało okupione dużymi stratami^[7]. Wydostał się tylko Grochal, Karawajew i 10 ludzi.

W oddziale AL i grupie radzieckiej, wg nowszych źródeł, było 34 zabitych i 30 rannych^[2], natomiast w oddziale NSZ był jeden poległy i jeden ranny^[1]. Według wcześniejszych źródeł, w walce zginęło 55 partyzantów AL i żołnierzy radzieckich^[11] lub 20 partyzantów, a 28 odniosło rany (w oddziale AL i grupie radzieckiej miało być 16 zabitych i 20 rannych, natomiast w oddziale NSZ miało być 4 zabitych i 8 rannych^[7][12]). Według Bogdana Hillebrandta, historyka z czasów PRL, 32 alowców i 73 radzieckich skoczków spadochronowych dostało się do niewoli. 5 oficerów radzieckich zostało przekazanych Niemcom, a reszta została rozstrzelana^[5]. Według dokumentów NSZ pojmano 40 członków AL i 67 partyzantów radzieckich. Członków AL puszczono wolno, po czym doszło do buntu sowieckich jeńców. W wyniku walki podczas jego tłumienia zginęło 67 Sowietów, a czterech członków NSZ zostało rannych (dwóch z nich zmarło od ran)^[4]. Na miejscu stacjonowania oddziału komunistycznego znaleziono listy proskrypcyjne miejscowej ludności i polecenia likwidacji członków polskiego podziemia niepodległościowego^[13]. Według dowódcy Brygady Świętokrzyskiej część jeńców uciekła, a pozostali zostali zabici podczas próby ucieczki. Nadmienia też, że kilku Polaków z Armii Ludowej wstąpiło do dowodzonej przez niego Brygady Świętokrzyskiej^[10]. Do Brygady Świętokrzyskiej wstąpiło 13 byłych partyzantów AL, wśród nich był późniejszy pisarz komunistyczny Władysław Machejek, który przez kilka dni (zanim zdezerterował) był ordynansem ppłk Szackiego^[14]. Brygada zdobyła dużo broni, m.in. 2 ciężkie karabiny maszynowe, 1 granatnik, 50 pistoletów maszynowych i 120 karabinów^[12].

Według Ryszarda Nazarewicza wymordowanie całego oddziału – 71 partyzantów radzieckich – oraz trzech żołnierzy AL (w tym kobiety) pod Rząbcem 8 września 1944 r. tak uzasadniano w Księdze Pamiątkowej Brygady Świętokrzyskiej NSZ W marszu i w boju (wydanej w Monachium w 1948 roku): „...w nocy Moskale już rozbrojeni próbowali buntu i ucieczki, rychło w czas. Już Polski nie opuszczą”^[15].

Abwehra po bitwie informowała, że m.in. wydarzenia spod Rząbca przyczyniły się do tego, że „bandy NSZ nie mogły powiększyć swej bazy” i miały marginalne poparcie w regionie^[16]. Sami Niemcy znali dokładny przebieg bitwy. Wyższy Dowódca SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie raportował we wrześniu 1944 r. o szczegółach starcia i poinformował władze Rzeszy, że większość jeńców schwytanych przez NSZ zostało zlikwidowanych^[16].

Upamiętnienie

W 1952 w Rząbcu zbudowano pomnik upamiętniający poległych jeńców, na którym umieszczono napis: „W tych lasach 8 IX 1944 roku oddziały Armii Ludowej i partyzantów radzieckich zostały podstępnie napadnięte przez wysługujących się hitlerowskiemu okupantowi zbirów NSZ-kich »Bohuna«. Cześć i sława 74 bohaterom poległym w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne ludu polskiego w 10. rocznicę powstania Polskiej Partii Robotniczej”.

W styczniu 2014 pomnik został zdewastowany. Lokalne władze usunęły zniszczenia monumentu^[17]. W nocy z 11 na 12 września 2016 pomnik zdewastowano po raz kolejny^[18]. Tablice na pomniku oblano czarną farbą, wyrwano krzyż i sprofanowano orła białego. Sprawcy narysowali również na pomniku litery NSZ oraz jaszczurkę^[19]. Troje sprawców zniszczenia pomnika zostało uniewinnionych przez Sąd Rejonowy we Włoszczowie^[20]. W obronie oskarżonych o wandalizm wystąpił m.in. Adam Słomka^[21], oraz Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris^[22].

W 2014 roku sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, dr hab. Andrzej Kunert uznał istnienie pomnika za niedopuszczalne i zakłamujące historię Polski^[23]

W marcu 2018 roku dotychczasowe tablice zastąpiono nową inskrypcją, na której widniał napis: „Pamięć nie umiera. Zabiła ich nienawiść. Pamięci 74 partyzantów-jeńców rozstrzelanych 8 września 1944 r. Pokój ich duszy”^[24]. W kwietniu 2018 pomnik został zdemontowany przez jego dotychczasowych opiekunów^[25].

Bitwie pod Rząbcem został poświęcony film fabularno-dokumentalny Bitwa pod Rząbcem – historia prawdziwa, zrealizowany przez Fundację Odzyskajmy Naszą Historię^[26][27]. W filmie wypowiadają się świadkowie i weterani Brygady Świętokrzyskiej (kpt. Stanisław Turski), a także historycy i badacze^[28].

11 września 2022 w Henrykowie w gminie Małogoszcz w faktycznym miejscu bitwy powstał pomnik^[29].

Przypisy

Bibliografia

• Marek Jan Chodakiewicz: Ząb przeciw dwu wrogom. Warszawa: Fronda, 2005.
• Kamil Detka: Militarne i polityczne aspekty funkcjonowania Brygady Świętokrzyskiej NSZ w latach 1944–1945 i powojenne losy jej żołnierzy. T. Zeszyt 5. Biuro Komunikacji Społecznej Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego, 2018, seria: Zeszyty Historyczne - Kombatanci Ziemi Świętokrzyskiej. ISBN 978-83-65626-80-6.
• Józef Bolesław Garas: Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942-1945. Warszawa: MON, 1963.
• Bogdan Hillebrandt: Partyzantka na Kielecczyźnie 1939-1945. Warszawa: MON, 1967.
• Janusz Kucharski: Brygada Świętokrzyska Narodowych Sił Zbrojnych. Kielce: Agencja JP s.c., 2010.
• Antoni Szacki: Byłem dowódcą Brygady Świętokrzyskiej NSZ. Warszawa, Kraków: Mireki, 2014.