Blok wschodni

Blok wschodni na świecie (tzw. Drugi Świat)
zaznaczony kolorem czerwonym
Blok wschodni w Europie
zaznaczony kolorem czerwonym / różowym

Blok wschodni (blok komunistyczny, blok sowiecki, blok socjalistyczny, państwa socjalistyczne, kraje komunistyczne, Ostblok, demoludy) – potoczne określenie grupy komunistycznych państw Europy Środkowej i Wschodniej, Azji Wschodniej i Azji Południowo-Wschodniej pod dominacją Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w okresie zimnej wojny (1947–1991).

W Europie termin „blok wschodni” obejmował ZSRR i jego państwa satelickie w Układzie Warszawskim i Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG); w Azji obejmował Socjalistyczną Republikę Wietnamu, Laotańską Republikę Ludowo-Demokratyczną i Ludową Republikę Kampuczy, Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną, Chińską Republikę Ludową (przed chińsko-sowieckim rozłamem w 1961 roku), od 1961 roku blok komunistyczny obejmował również Republikę Kuby[1][2][3][4][5][6].

Władzę w bloku wschodnim obejmowali komuniści w wyniku interwencji z zewnątrz, sfałszowania wyborów i zamachu stanu[1]. Ustrój polityczny krajów bloku wschodniego był zazwyczaj przez nie oficjalnie określany jako: „socjalizm” („państwo socjalistyczne”), „demokracja ludowa”, później też jako „realny socjalizm”.

Historia

Pierwszym państwem, w którym ideologia komunistyczna była oficjalną ideologią państwową, a sposobem sprawowania władzy dyktatura proletariatu, była powstała w wyniku przewrotu bolszewickiego (rewolucji październikowej), po krwawej wojnie domowej lat 1918–1921, Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka (Rosyjska FSRR). 30 grudnia 1922 Rosyjska FSRR i utworzone przez bolszewików w czasie wojny domowej marionetkowe: Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka oraz Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka (w skład której wchodziły Gruzińska SRR, Armeńska SRR, Azerbejdżańska SRR) połączone zostały w Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. W 1936 rozwiązano Zakaukaską FSRR, z której wydzielono Armeńską SRR, Azerbejdżańską SRR, i Gruzińską SRR[7].

W 1924 roku powstała Mołdawska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka[8].

W 1918 roku Turkiestan Zachodni przekształcono w Turkiestańską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką. W 1924 Turkiestańską ASRR przekształcono w republiki: Turkmeńską SRR, Uzbecką SRR, Tadżycką ASRR[8]. W 1936 roku status republiki otrzymała Kazachska oraz Kirgiska SRR[8].

W marcu 1940 ZSRR po agresji na Finlandię uzyskał Karelię. Karelię przekształcono w Karelo-Fińską SRR, która istniała do 1956 roku[9]. W czerwcu 1940 ZSRR okupował, a następnie w sierpniu 1940 anektował kraje bałtyckie, tworząc z nich kolejne republiki radzieckie: Litewską SRR, Łotewską SRR i Estońską SRR. Po dwudziestoczterogodzinnym ultimatum wystosowanym (w konsekwencji ustaleń paktu Ribbentrop-Mołotow) 26 czerwca 1940 wobec rządu Rumunii z żądaniem natychmiastowego opuszczenia terytorium północnej Bukowiny i Besarabii przez wojsko i władze rumuńskie, opuszczone terytorium okupowała po przeprowadzonej w dniach 28 czerwca-3 lipca 1940 ewakuacji rumuńskiej Armia Czerwona, a następnie 2 sierpnia anektował je ZSRR w formie Mołdawskiej SRR ze stolicą w Kiszyniowie. W konsekwencji II wojny światowej ZSRR zdobył też wschodnią część terytorium Polski, czechosłowacką Ruś Zakarpacką (uzyskaną traktatem z Czechosłowacją w 1945)[10] i północną część Prus Wschodnich, przekształconą w obwód kaliningradzkieksklawę Rosyjskiej Federacyjnej SRR.

Stempel w dowodzie osobistym zezwalający na przekraczanie granicy PRL i pobyt w części europejskich państw tzw. „demokracji ludowej

Podczas II wojny światowej Armia Czerwona zajęła szereg państw Europy Środkowej i Wschodniej, co usankcjonowała konferencja jałtańska. W tych państwach przy zachowaniu fasady demokracji parlamentarnej i systemu wielopartyjnego faktyczną władzę oddano partiom komunistycznym i dokonały się w nich następnie podobne jak w ZSRR przekształcenia ustrojowe. Państwa satelickie takie jak NRD, PRL, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria i Rumunia, znajdowały się pod kontrolą ZSRR, ich armie były podporządkowane Moskwie (od 1955 za pośrednictwem struktury Układu Warszawskiego), ZSRR decydował o ich polityce zagranicznej i zasadniczych kierunkach polityki gospodarczej (scentralizowana państwowa gospodarka nakazowo-rozdzielcza z kluczową rolą przemysłu ciężkiego-zbrojeniowego, kolektywizacja rolnictwa). W większości z nich stacjonowała Armia Radziecka, a granice z Europą Zachodnią były pilnie strzeżone. Zewnętrzne granice terenów kontrolowanych przez ZSRR nazwano „żelazną kurtyną”. Termin ten pochodzi z przemówienia Winstona Churchilla wygłoszono w Fulton w marcu 1946 roku[11]. Przemówienie Churchilla, wzywające Stany Zjednoczone do przeciwstawienia się polityce Józefa Stalina jest uznawane za początek zimnej wojny[11]. Niezależność od Moskwy zachowała Jugosławia i Albania – w tych krajach komuniści doszli do władzy bez pomocy Armii Czerwonej.

„Rewolucja ludowo-demokratyczna” została wyeksportowana także w inne części świata. Już od 1924 istniała podporządkowana ZSRR Mongolska Republika Ludowa. W 1949 proklamowano Chińską Republikę Ludową. Inne azjatyckie państwa socjalistyczne to Korea Północna (od 1948) i Wietnam Północny (od 1945). Na półkuli zachodniej rewolucja kubańska w 1959 zaprowadziła na Kubie komunizm.

Koniec lat 80. to rozpad bloku socjalistycznego. Byłe państwa realnego socjalizmu zerwały z dawnym ustrojem i przeprowadziły reformy zmierzające do demokratyzacji i zmiany gospodarki centralnie-planowanej na wolnorynkową (zob. Jesień Ludów). W latach 90. ZSRR, Czechosłowacja i Jugosławia rozpadły się, zaś Niemiecka Republika Demokratyczna i Republika Federalna Niemiec połączyły. Większość państw europejskich skierowała swoją politykę na współpracę z UE i NATO. Władza komunistyczna utrzymała się w Chinach, Wietnamie, Laosie, Korei Północnej oraz na Kubie.

Demoludy

Potoczne określenie państw bloku wschodniego. Zazwyczaj nie zaliczano do tej grupy Jugosławii, która pod rządami Josipa Broz-Tity nie współpracowała z ZSRR (kryzys jugosłowiański). Niekiedy wyłączano z tej grupy także Chińską Republikę Ludową i Albanię, skonfliktowane z breżniewowskim ZSRR i przywódcami KPZR (rozłam radziecko-chiński, rozłam radziecko-albański).

Pojęcie „demoludy” odnosiło się do krajów satelickich wobec ZSRR – „wypaczone demokracje”. Nie jest zasadne używanie tego pojęcia w stosunku do byłych republik radzieckich, gdyż wtedy stanowiły one część ZSRR.

Zobacz też

Przypisy

  1. a b Łukasz Kluza: Rozpad bloku komunistycznego. Upadek ZSRR i zjednoczenie Niemiec. 2010-05-32.
  2. Wilfried Loth, The Division of the World, 1941–1955, London: Routledge, 1988, s. 297, ISBN 0-415-00365-2, OCLC 20759440.
  3. Haggett, Peter, Encyclopedia of World Geography, Marshall Cavendish, 2001, ISBN 0-7614-7289-4, s. 1,850.
  4. International Politics in Europe: The New Agenda, G. Wyn Rees, London: Routledge, 1993, s. 6, ISBN 0-415-08282-X, OCLC 252792047.
  5. Zdzisław Zblewski: Leksykon PRL-u. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2001, s. 37. ISBN 83-240-0010-0.
  6. Dzieje pl: blok sowiecki.
  7. Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-07-04].
  8. a b c Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-07-04].
  9. Karelia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-07-04].
  10. Wstęp. rok1989.pl. [dostęp 2017-07-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-01)].
  11. a b żelazna kurtyna, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-07-04].

Media użyte na tej stronie

Flag of Laos.svg
Flag of Laos
Flag of SFR Yugoslavia.svg
Flag of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia (1946-1992).
The design (blazon) is defined in Article 4 of the Constitution for the Republic of Yugoslavia (1946). [1]
Flag of Yugoslavia (1946-1992).svg
Flag of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia (1946-1992).
The design (blazon) is defined in Article 4 of the Constitution for the Republic of Yugoslavia (1946). [1]
Flag of Poland (1928–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Poland (1927–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Bulgaria (1948–1967).svg
Autor: Scroch, Licencja: CC BY-SA 4.0
National Flag of the People's Republic of Bulgaria (1948-1967). Tha flag has got the coat-of-arms from 1948
Red star.svg
A red star. 1922-1943. Used as a symbol of communism in some occasions. The symbol can also represent socialism. Also seen on Soviet aircraft.
Flag of Ethiopia (1987-1991).svg
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape ., Licencja: CC BY-SA 3.0
Flag of Ethiopia, used from 1987 to 1991
Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1930; variant).svg
Autor: Oryginalnym przesyłającym był NuclearVacuum z projektu Wikimedia Commons
modified by User:Tcfc2349, Licencja: CC BY-SA 4.0
Varient flag of the People's Republic of Mongolia at 1924-1930. There seems to be a dispute whether this flag was actually in use. The Mongolian government gives a different sequence of flags for the period in a recent exhibition.
Flag of Hungary (1949-1956).svg
Flag of Hungary from 20 August 1949 to 12 November 1956.
Flag of Romania (1948-1952).svg

Flag of Romania (28 March 1948 - 24 September 1952)

Flag of Romania (1965-1989) (construction).png

Construction sheet of the Flag of Romania as depicted in Decree nr. 972 from 5 November 1968.

  • l = 2/3 × L
  • C = 1/3 × L
  • S = 2/5 × l
Flag of Bulgaria (1948-1967).svg
Autor: Scroch, Licencja: CC BY-SA 4.0
National Flag of the People's Republic of Bulgaria (1948-1967). Tha flag has got the coat-of-arms from 1948
Blok wschodni-stara wiza PRL.jpg
Stempel w dowodzie osobistym z czasów PRL, uprawniający do wyjazdu do demoludów. Tego rodzaju stemple zastąpiły w II połowie lat 70. inne, które w pierwszej połowie dekady 70. upoważniały do wyjazdu do NRD.
Europe-blocs-49-89x4.svg
Cold War map of Eastern and Western Blocs in Europe. Map based on File:EU27-further_enlargement_map.svg
First second third worlds map.svg
Map of the "First", "Second" and "Third" world during the Cold War.