Kolonia Boże Dary

Kolonia Boże Dary
Część Katowic
Ilustracja
Boże Dary widziane z pobliskiej hałdy
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Miasto

Katowice

Dzielnica

Kostuchna

Data założenia

początek XX wieku

W granicach Katowic

27 maja 1975

SIMC

0937646

Położenie na mapie Katowic
Mapa konturowa Katowic, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Kolonia Boże Dary”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kolonia Boże Dary”
Ziemia50°10′58″N 19°00′01″E/50,182667 19,000167
Portal Polska

Kolonia Boże Dary (niem. Kolonie Boerschächte lub Böerschächte) – osiedle patronackie kopalni Böer (Boże Dary) oraz historyczna część Katowic, położona w południowej części jednostki pomocniczej Kostuchna, wzdłuż ulicy Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Pierwsza zabudowa kolonii powstała w na początku XX wieku, a wraz z nią wybudowano obiekty użyteczności publicznej, w tym szkołę i gospodę, a także sporych rozmiarów dom noclegowy dla samotnych górników. Obszar kolonii zmieniał się z biegiem czasu, a także została ona częściowo wyburzona w latach 70. XX wieku pod nowe budownictwo mieszkaniowe. W 2005 roku w kopalni Boże Dary zakończono wydobycie węgla kamiennego.

Geografia

Hałda w Kostuchnie widziana od strony zachodniej

Boże Dary graniczą od północy z resztą Kostuchny, natomiast z pozostałych trzech stron jest otoczony przez lasy, z czego dalej na wschód od kolonii znajduje się osada Siągarnia oraz rezerwat przyrody Las Murckowski, na południe tyska dzielnica Czułów, zaś na zachód katowicka dzielnica Podlesie[1]. Kolonia położona jest w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), na obszarze Płaskowyżu Katowickiego[2] zbudowanego z utworów karbońskich. Pod utworami powierzchniowymi, znaczną część Bożych Darów stanowią utwory karbońskie, zaś wschodnią plejstoceńskie gliny zwałowe oraz utwory glacjalne i fluwioglacjalne[3].

Obszar Bożych Darów znajduje się w zlewni kilku rowów, z czego na wschód od zabudowy przepływa Rów Zofia i Rów Murckowski, zaś na północny zachód od osiedla Rów Malownik. Są to dopływy Mlecznej[4]. Do bardziej wartościowych obszarów leśnych w rejonie Bożych Darów należy buczyna pomiędzy Murckami a Kostuchną, stanowiące zbiorowisko leśne z wartościowym starodrzewem bukowym[5]. Na północ od likwidowanej kopalni Boże Dary znajduje się zwałowisko o powierzchni około 25 hektarów. Było ono przez kopalnię podjęte rekultywacji m.in. poprzez nasadzenia krzewów i zasianie trawy[6].

Historia

Kolonia Boże Dary około 1915 roku
(rejon dzisiejszego placu J. Filaka)

Początki kolonii Boże Dary związane są z powstałą w latach 1901–1903 kopalnią węgla kamiennego Böer (od 1937 roku Boże Dary[7]), powstałą na terenie zwanym Dudowym Gajem[8]. Przy kopalni powstało osiedle patronackie, a wraz z nim dom noclegowy oraz oddana do użytku 1 maja 1916 roku szkoła. W związku z powstaniem kolonii zmieniła się też struktura narodowościowa Kostuchny – pojawiła się ludność niemiecka, którą stanowił głównie dozór kopalni średniego i wyższego szczebla[9]. Dnia 11 sierpnia 1919 roku w kopalni Böer (Boże Dary) rozpoczął się strajk górników[10]. W 1922 roku tereny kolonii Boże Dary włączono do Polski. W tym czasie zmieniono nazwę kopalni i kolonii na Börea, a głównej ulicy z Friedrichstrasse na ulicę Pawią[11].

Kolonia ta podlegała bezpośredniej administracji księcia pszczyńskiego do 1923 roku, kiedy to Boże Dary o powierzchni 215 hektarów włączono do gminy Podlesie[7]. W maju 1939 roku obszar kolonii zamieszkiwały 1 103 osoby[12]. Na początku września 1939 roku teren kolonii Boże Dary został zajęty przez Niemcy, którzy rozpoczęli przemiany w administracji i szkolnictwie, a także zaczęto prześladować ludność polską[13]. W dniu 25 września 1939 roku zmieniono nazwę kopalni na Böerschachte[14]. Dnia 27 stycznia 1945 roku do Kostuchny wkroczyła Armia Czerwona – silniejszy punkt oporu Niemcy zorganizowali na przykopalnianej hałdzie[15].

W 1954 roku po utworzeniu w Bożych Darach Osiedlowej Rady Narodowej[16] kolonię włączono do Kostuchny[17], natomiast w dniu 27 maja 1975 roku Boże Dary włączono wraz z cała Kostuchną do Katowic[18]. Rok później, 1 stycznia 1976 roku połączono kopalnię Boże Dary z zakładem Murcki. Na początku lat 70. XX wieku w rejonie obecnego placu J. Filaka wyburzono osiedle domów z początku XX wieku, a w ich miejsce powstał kompleks składający się z czteropiętrowych bloków mieszkalnych[17]. Jednocześnie zasypano staw oraz ograniczono obszary terenów zielonych[19]. W 1980 roku w Bożych Darach mieszkało 2 610 osób[16]. Dnia 30 czerwca 2015 roku Spółka Restrukturyzacji Kopalń nabyła Ruch Boże Dary kopalni Murcki-Staszic i ze względu na brak opłacalności ekonomicznej przeznaczono go do likwidacji[20].

Architektura i urbanistyka

Kolonia Boże Dary powstała jako osiedle patronackie przy kopalni Böer (Boże Dary) dla jej pracowników[21]. Koncepcję osiedla zaprojektował główny inspektor budowlany księcia pszczyńskiego Alfred Malpricht. Do realizacji ostatecznie przeznaczono skromniejszy jej wariant, lecz zachowano spójny i funkcjonalny układ urbanistyczny w ramach w koncepcji miasta-ogrodu. Wybudowano bogate w detale architektoniczne budynki, a prócz domów mieszkalnych zapewniono dostęp do podstawowych usług, w tym do szkoły i gospody. Przy osiedlu wybudowano linię kolejową, a na wysokości osiedla stację kolejową z dworcem kolejowym, w którym ulokowano restaurację. Łącznie do 1928 roku na terenie kolonii Boże Dary na polecenie księcia pszczyńskiego wybudowano budynki mieszczące 39 mieszkań dla urzędników, 269 mieszkań robotniczych oraz dom noclegowy[19].

Dawny dom noclegowy dla samotnych górników przy ulicy T. Boya-Żeleńskiego 83 jest najbardziej okazałym budynkiem w Bożych Darach[21]. Obecnie stanowi on siedzibę Miejskiego Domu Kultury „Południe” w Katowicach[22], a także znajdują się lokale użytkowe oraz mieszkania[21]. Swoją siedzibę w tym gmachu ma też Rada i Zarząd Jednostki Pomocniczej nr 21 Kostuchna[23].

Zabudowa kolonii górniczej została objęta ochroną konserwatorską[24]; są to następujące budynki[25][26]:

  • willa mieszkalna (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 76); wzniesiona w 1904 roku;
  • willa mieszkalna (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 78); wzniesiona w 1904 roku;
  • dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 80); wzniesiony w 1914 roku;
  • dom mieszkalny z budynkami gospodarczymi (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 82); wzniesiony przed 1914 roku;
  • dom noclegowy (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 83); wzniesiony w 1909; przebudowany w latach 1913−1921;
  • dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 84); wzniesiony w 1910 roku;
  • dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 86); wzniesiony około 1910 roku;
  • dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 88); wzniesiony około 1910 roku.

Gospodarka i transport

Dawny dworzec kolejowy na stacji kolejowej Katowice Kostuchna

Po zakończeniu wydobycia węgla kamiennego w Ruchu Boże Dary w 2015 roku[20], na obszarze Bożych Darów pozostały jeszcze bądź powstały nowe zakłady prowadzące działalność w innych gałęziach gospodarki, znajdujące się głównie w rejonie likwidowanej kopalni. Wśród nich są: firma budowlana o specjalności instalacyjno-drogowej[27], zakład prowadzący roboty ziemne i wynajmujący sprzęt budowlany[28], oddział producenta systemów bezpieczeństwa w transporcie kolejowym[29], drukarnia[30], producent węży przemysłowych[31] czy laboratorium badań środowiskowych[32].

Głównym ciągiem komunikacyjnym Bożych Darów jest ulica Tadeusza Boya-Żeleńskiego, łącząca od północy Boże Dary z resztą dzielnicy Kostuchna, natomiast od południa z drogą krajową nr 86 i dalej z Tychami[1]. Jest to droga powiatowa o klasie drogi zbiorczej[33]. Drogą tą poruszają się autobusy transportu miejskiego kursującego na zlecenie Zarządu Transportu Metropolitalnego. W Bożych Darach znajdują się następujące przystanki: Kostuchna Osiedle, Kostuchna Kopalnia Murcki, Kostuchna Zakłady i Kostuchna Granica [nż]. Zatrzymuje się na niej pięć linii autobusowych, w tym jedna nocna i łączą one dzielnicę z pozostałymi częściami Katowic oraz sąsiednimi miastami[34].

Północną stroną Bożych Darów biegnie używana przez pociągi towarowe linia kolejowa nr 142, a na niej znajduje się m.in. stacja Katowice Kostuchna[35]. Powstanie linii związane jest za sprawą Towarzystwa Kolei Prawego Brzegu Odry, powstałego w 1868 roku. Linię kolejową łączącą Szopienice Północne i Dziedzice przez Murcki, Kostuchnę, Tychy i Pszczynę oddano do użytku 24 czerwca 1870 roku[36]. Była to wówczas część linii łączącej Wrocław z Dziedzicami przez Tarnowskie Góry, Bytom, Siemianowice Śląskie, Murcki i Pszczynę[37]. W latach 2018–2020 trwała przebudowa linii kolejowej nr 142 na całym odcinku Katowice Ligota – Tychy[38].

Społeczeństwo

Szkoła Podstawowa nr 29 im. Żwirki i Wigury przy ul. K. Lepszego 2

Działalność edukacyjną w kolonii Boże Dary zainaugurowano 1 maja 1916 roku w nowo wybudowanej szkole, której koszt budowy wyniósł 80 tysięcy marek. Była to szkoła trzyklasowa, do której uczęszczało 157 uczniów. Pierwszym nauczycielem był Boczek z Wartogłowca[10]. Dnia 1 października 1925 roku w kolonii utworzono szkołą dla mniejszości niemieckiej, w której rozpoczęło naukę 58 uczniów[39]. W latach międzywojennych założono też ochronkę dla dzieci przy szkole, którą otwarto 2 października 1933 roku[40]. Nową szkołę powszechną na terenie kolonii Boże Dary wybudowano w 1934 roku. W tym czasie do szkoły na terenie kolonii uczęszczało 316 dzieci[41]. Obecnie w Bożych Darach funkcjonuje Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 10, na który składa się Miejskie Przedszkole nr 41 z oddziałami integracyjnymi (ul. J. Koraszewskiego 6) oraz Szkoła Podstawowa nr 29 im. Żwirki i Wigury (ul. K. Lepszego 2)[42]. W 2021 roku do przedszkola uczęszczały 202 dzieci, zaś do szkoły podstawowej 226 uczniów[43].

W dniu 1 marca 1953 roku przy ulicy T. Boya-Żeleńskiego 96 otwarto budynek Zasadniczej Szkoły Górniczej[44]. Przy niej, 1 września 1958 roku zainaugurowano działalność Szkoły Dokształcającej Zawodowej Głównych Warsztatów Naukowych[45]. Dwa lata później otwarto przyzakładową Zasadniczą Szkołę Zawodową dla Pracujących, a w 1962 roku Technikum Górnicze[46]. Obecnie przy ulicy T. Boya-Żeleńskiego 96 funkcjonuje Technikum Nr 15 im. Tomasza Klenczara[47].

W 1922 roku przy kopalni Börea (Boże Dary) powstała licząca 18 osób orkiestra muzyczna[48], zaś dwa lata później, w 1924 roku Towarzystwo Czytelni Ludowych założył w kolonii wypożyczalnię książek[48]. Dnia 27 maja 1934 roku na boisku szkolnym odbył się zjazd chórów i szkolnych zespołów artystycznych[41]. W czerwcu 1977 roku w wyniku połączenia kopalń Murcki i Boże Dary powstał wspólny klub sportowy MK Górnik Katowice[49]. W 2012 roku powołano Uczniowski Klub Sportowy Murki Kostuchna Górnik Katowice, jako kontynuatora Klubu Sportowego MK Górnik Katowice[50]. W MK Górniku Katowice prowadzona jest drużyna seniorów w piłce nożnej, która w sezonie 2020/2021 rozgrywała swoje mecze ligowe w klasie okręgowej. Siedziba klubu znajduje się w Murckach, natomiast stadion z 900 miejscami jest na terenie Bożych Darów, przy ulicy T. Boya-Żeleńskiego 98[51].

Przypisy

  1. a b OpenStreetMap: Mapa Podstawowa. www.openstreetmap.org. [dostęp 2021-06-27].
  2. Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 8.
  3. Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 10.
  4. Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 15.
  5. Opracowanie... 2014 ↓, s. 185.
  6. Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 213.
  7. a b Szaraniec 1996 ↓, s. 71.
  8. Gierlotka 2005 ↓, s. 73.
  9. Uszok 2017b ↓, s. 13.
  10. a b Gierlotka 2005 ↓, s. 80.
  11. Gierlotka 2005 ↓, s. 100.
  12. SCHLESIEN vor 1945. Böerschächte. cybercity.de. [dostęp 2021-06-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-06-27)]. (niem.).
  13. Gierlotka 2005 ↓, s. 133.
  14. Gierlotka 2005 ↓, s. 132.
  15. Gierlotka 2005 ↓, s. 139.
  16. a b Szaraniec 1996 ↓, s. 72.
  17. a b Uszok 2017b ↓, s. 14.
  18. Dz.U. z 1975 r. nr 15, poz. 87
  19. a b Uszok 2017a ↓, s. 10.
  20. a b Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 211.
  21. a b c Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 214.
  22. MDK "Południe": Kontakt-Kostuchna. www.mdkpoludnie.com. [dostęp 2021-06-27].
  23. Urząd Miasta Katowice: Rada Jednostki Pomocniczej nr 21 Kostuchna. bip.katowice.eu. [dostęp 2021-07-27].
  24. Urząd Miasta Katowice: Protokół nr 47/10 z posiedzenia Komisji Górniczej Rady Miasta Katowice. (pol.) www.bip.um.katowice.pl [dostęp 2011-06-01]
  25. Urząd Miasta Katowice: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego południowych dzielnic miasta Katowice. www.bip.katowice.eu. [dostęp 2011-06-01].
  26. Urząd Miasta Katowice: Wartości dziedzictwa kulturowego (załącznik 1.9). www.bip.um.katowice.pl. [dostęp 2011-06-01].
  27. TKS Sp. z o.o.. tks.katowice.pl. [dostęp 2021-06-27].
  28. ZRB KAMIL. kamil-buduje.pl. [dostęp 2021-06-27].
  29. Monat. monat.pl. [dostęp 2021-06-27].
  30. Drukarnia Wydruk. www.drukarniawydruk.pl. [dostęp 2021-06-27].
  31. RONDO: Kontakt. przewody-techniczne.pl. [dostęp 2021-06-27].
  32. SBB LABORATORIUM BADAŃ I EKSPERTYZ: Kontakt. laboratorium-sbb.pl. [dostęp 2021-06-27].
  33. Rada Miasta Katowice, UCHWAŁA NR XL/925/13 RADY MIASTA KATOWICE z dnia 11 września 2013 r. w sprawie zaliczenia dróg na terenie miasta Katowice do kategorii dróg powiatowych oraz gminnych [dostęp 2021-06-27].
  34. Zarząd Transportu Metropolitalnego: Rozkład jazdy ZTM. rj.metropoliaztm.pl. [dostęp 2021-06-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-29)].
  35. Ogólnopolska Baza Kolejowa: Linia Katowice Ligota – Tychy (142). www.bazakolejowa.pl. [dostęp 2021-06-27].
  36. Wg Atlasu linii kolejowych Polski linię tą oddano do użytku 15 listopada 1868 roku
  37. Krzysztof Soida (red.), Dzieje katowickiego okręgu kolejowego, Katowice: Śląska Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, 1997, s. 48.
  38. Kasper Fiszer: Katowice: Pociągi wracają na odcinek Ligota – Ochojec. www.rynek-kolejowy.pl, 2020-03-31. [dostęp 2021-06-27].
  39. Gierlotka 2005 ↓, s. 111.
  40. Gierlotka 2005 ↓, s. 122.
  41. a b Gierlotka 2005 ↓, s. 123.
  42. Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 10 w Katowicach. zsp10katowice.pl. [dostęp 2021-06-27].
  43. Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 10 w Katowicach. Biuletyn Informacji Publicznej. sp29katowice.biposwiata.pl. [dostęp 2021-06-27].
  44. Gierlotka 2005 ↓, s. 150.
  45. Gierlotka 2005 ↓, s. 154.
  46. Gierlotka 2005 ↓, s. 155.
  47. Technikum Nr 15 im. Tomasza Klenczara. Biuletyn Informacji Publicznej. t15klenczar.biposwiata.pl. [dostęp 2021-06-27].
  48. a b Gierlotka 2005 ↓, s. 103.
  49. Gierlotka 2005 ↓, s. 165.
  50. UKS MK Górnik Katowice: Historia Klubu. mkgornik-katowice.futbolowo.pl. [dostęp 2021-06-27].
  51. Klub Sportowy Murcki-Kostuchna Górnik Katowice. www.90minut.pl. [dostęp 2021-06-27].

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Katowice location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mapa lokacyjna miasta Katowice. Punkty graniczne mapy:
  • N: 50.30 N
  • S: 50.125 N
  • W: 18.885 E
  • E: 19.125 E
Silesian Voivodeship location map2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of en:Silesian Voivodeship with counties (powiats) and municipalities (gminas). Geographic limits of the map:
  • N: 51.1617 N
  • S: 49.2956 N
  • W: 17.8872 E
  • E: 20.0559 E
2021-07 Katowice-Kostuchna (70).jpg
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice - Kostuchna. Hałda w Katowicach-Kostuchnie
Kopalnie Wegla Ksiecia Pszczynskiego na Gornym Slasku. 1929 i.e. 1930 (106980299).jpg
Adres wydawniczy: Katowice : [Kattowitzer Buchdr. und Verl.], 1929 [i.e. 1930]
Opis fizyczny: 102 s., 3 tabl. ; 19x23 cm + Analizy węgla : [6] s. jednostr
2021-07 Katowice-Kostuchna (4).jpg
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice - Kostuchna. Ulica Kazimierza Lepszego. Szkoła Podstawowa nr 29 im. Żwirki i Wigury
2021-07 Katowice-Kostuchna (75).jpg
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice - Kostuchna. Hałda w Katowicach-Kostuchnie. Widok na kolonię Boże Dary
Kopalnie Wegla Ksiecia Pszczynskiego na Gornym Slasku. 1929 i.e. 1930 (106980090).jpg
Adres wydawniczy: Katowice : [Kattowitzer Buchdr. und Verl.], 1929 [i.e. 1930]
Opis fizyczny: 102 s., 3 tabl. ; 19x23 cm + Analizy węgla : [6] s. jednostr
2021-07 Katowice-Kostuchna (9).jpg
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice - Kostuchna. Ulica Tadeusza Boya-Żeleńskiego 76
Kopalnie Wegla Ksiecia Pszczynskiego na Gornym Slasku. 1929 i.e. 1930 (106980231).jpg
Adres wydawniczy: Katowice : [Kattowitzer Buchdr. und Verl.], 1929 [i.e. 1930]
Opis fizyczny: 102 s., 3 tabl. ; 19x23 cm + Analizy węgla : [6] s. jednostr
Kopalnie Wegla Ksiecia Pszczynskiego na Gornym Slasku. 1929 i.e. 1930 (106980273).jpg
Adres wydawniczy: Katowice : [Kattowitzer Buchdr. und Verl.], 1929 [i.e. 1930]
Opis fizyczny: 102 s., 3 tabl. ; 19x23 cm + Analizy węgla : [6] s. jednostr
Kopalnie Wegla Ksiecia Pszczynskiego na Gornym Slasku. 1929 i.e. 1930 (106980055).jpg
Adres wydawniczy: Katowice : [Kattowitzer Buchdr. und Verl.], 1929 [i.e. 1930]
Opis fizyczny: 102 s., 3 tabl. ; 19x23 cm + Analizy węgla : [6] s. jednostr
2021-07 Katowice-Kostuchna (103).jpg
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice - Kostuchna. Ulica Jana Nikodema Jaronia. Stacja Katowice Kostuchna
Kolonie-Ansicht Böerschächte.jpg
Katowice - Kostuchna. Kolonia Boże Dary (niem. Böerschächte) około 1915 roku - rejon dzisiejszego placu Filaka
Kopalnie Wegla Ksiecia Pszczynskiego na Gornym Slasku. 1929 i.e. 1930 (106980222).jpg
Adres wydawniczy: Katowice : [Kattowitzer Buchdr. und Verl.], 1929 [i.e. 1930]
Opis fizyczny: 102 s., 3 tabl. ; 19x23 cm + Analizy węgla : [6] s. jednostr