Bożena Stelmachowska

Bożena Stelmachowska

Data i miejsce urodzenia	5 grudnia 1889 Września
Data i miejsce śmierci	21 listopada 1955 Toruń
Miejsce spoczynku	cmentarz Górczyński w Poznaniu
Zawód, zajęcie	etnograf
Alma Mater	Uniwersytet Poznański
Uczelnia	Uniwersytet Poznański, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Zachodni, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Stanowisko	docent Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Partnerka	Wanda Brzeska
Odznaczenia
Polonia Restituta

Bożena Stelmachowska (ur. 5 grudnia 1889 we Wrześni, zm. 21 listopada 1956 w Toruniu^[1]) – etnografka, działaczka społeczna, badaczka tradycyjnej kultury Słowińców i Kaszub.

Rodzina

Jej ojciec – Ksawery (zm. 1908) był architektem. Matka – Ludwika z Hundtów pochodziła z rodziny emigrantów szkockich osiadłych na Pałukach, w miejscowości Ośno^[2]. Była najmłodsza z sześciorga rodzeństwa. Brat Bronisław (ur. 1883, zm. 1940 w Katyniu) był prawnikiem i profesorem Uniwersytetu Poznańskiego oraz Sędzią Sądu Najwyższego. Brat Metody (ur. 1885, zm. 1927) w latach 1919–1927 był starostą rawickim^[3].

Wykształcenie i praca

W 1908 roku skończyła pensję żeńską. W latach 1911–1918 pracowała jako nauczycielka języka polskiego w tajnej szkole polskiej przy parafii Św. Łazarza w Poznaniu. W tym czasie uczyła się historii i literatury polskiej na kursach organizowanych przez tajne Towarzystwo Tomasza Zana i Towarzystwo Pomocy Rodzicielskiej oraz na wyższych kursach dla dziewcząt im. Królowej Jadwigi. W latach 1919–1925 studiowała na Uniwersytecie Poznańskim archeologię pod kierunkiem Prof. Józefa Kostrzewskiego i etnografię pod kierunkiem Jana Stanisława Bystronia. W 1925 roku uzyskała tytuł doktora na podstawie rozprawy System trzech epok w prehistorii polskiej. W latach 1920–1928 pracowała jako asystentka bibliotekarza w Katedrze Etnografii. W latach 1934–1939 pracowała jako kustosz w Muzeum Miejskim w Poznaniu, pełniąc funkcję kierowniczą. W 1939 uzyskała stopień doktora habilitowanego na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie dwóch publikacji: Rok obrzędowy na Pomorzu (Toruń 1933) oraz Podkoziołek w obrzędowości zapustnej Polski zachodniej, (Poznań 1933)^[4]. W okresie II wojny światowej wykładała etnografię na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Od maja 1945 do stycznia 1946 pracowała na stanowisku nieetatowego docenta na Uniwersytecie Poznańskim. W 1945 roku została zatrudniona w Katedrze Etnologii i Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, od 1946 na stanowisku profesora nadzwyczajnego^[4]. Współpracowała z Instytutem Bałtyckim w Gdańsku, Instytutem Zachodniosłowiańskim w Poznaniu, Szkołą Morską w Gdyni (dla której zbierała eksponaty etnograficzne). Pomagała w organizacji wystaw w Muzeum w Kartuzach i Muzeum w Kwidzynie.

Kamienica przy ul. Niegolewskich 16 w Poznaniu

Działalność naukowa

Redagowała wydawane przez Instytut Zachodnio-Słowiański Uniwersytetu Poznańskiego zeszyty "Archiwum Etnograficzne". Współpracowała z Komisją Etnograficzną Polskiej Akademii Umiejętności. Od 1945 roku była członkinią Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego (w latach 1945–1947 oraz 1953–1956 będąc członkinią Zarządu Głównego). Współpracowała z CPLiA oraz zespołami folklorystycznymi.

Była autorką publikacji książkowych, z których dwie ukazały się już po jej śmierci. Jej dorobek naukowy obejmuje kilkadziesiąt artykułów opublikowanych w czasopismach naukowych o profilu archeologicznym: „Z Otchłani wieków: pismo poświęcone pradziejom Polski", „Przegląd archeologiczny”, etnograficznym: „Lud” i „Polska sztuka ludowa” oraz pozostałych: „Przegląd Zachodni”, „Teka Pomorska”, „Ziemia”, „Slavia Occidentalis”, „Kronika Miasta Poznania”, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, „Głos Uczelni”. Oprócz tego artykuły o charakterze popularnonaukowym publikowane były na łamach gazet: „Jantar”, „Kurier poznański”, „Głos Wielkopolski”, „Życie Warszawy”, „Rzeczpospolita”, „Dziennik Bałtycki”, „Rejsy” (dodatek do „Dziennika Bałtyckiego”).

Wykształciła wielu uczniów, którzy brali wraz z nią udział w terenowych badaniach etnograficznych Pomorza Gdańskiego i Zachodniego.

Działalność społeczna

Działaczka Narodowej Demokracji^[5], była kierowniczką działu "Ruch kobiecy" organu Narodowej Organizacji Kobiet Stronnictwa Narodowego. Została za to odznaczona w 1938 roku orderem Polonia Restituta.

Śmierć i spuścizna

Zmarła 21 listopada 1956 roku w Toruniu. Staraniem jej długoletniej towarzyszki życia Wandy Brzeskiej została pochowana na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu^[6]. W 1963 roku archiwum naukowe i prywatne zostało przekazane w akcie darowizny do Archiwum PAN Oddział w Poznaniu^[7]. W 2020 roku zrekonstruowano nagrobek, na którym umieszczono rzeźbę autorstwa kaszubskiego artysty Piotra Golli oraz kapliczkę autorstwa Piotra Perzyńskiego^[8].

Nagrobek Prof. Bożeny Stelmachowskiej

Wybrane publikacje

• Z przeszłości Słowian północno-zachodnich 1930
• Stosunek Kaszub do Polski 1932
• Rok obrzędowy na Pomorzu, Toruń 1933
• Podkoziołek w obrzędowości zapustnej Polski zachodniej, Poznań 1933
• Regionalizm etnograficzny na tle przykładów z współczesnej twórczości Polski zachodniej 1936
• Etnografia Pomorza i Prus Wschodnich 1937
• Sztuka ludowa na Kaszubach 1937
• Kultura kontynentalna i literalna ludu 1946
• Zdobnictwo ludowe ziemi pyrzyckiej 1946
• Etnografia Wielkopolski w planowaniu niemieckim, "Lud", 1946, t. 37, s. 236-276. cyfrowaetnografia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-09)].
• Polska kultura ludowa czynnikiem zespalającym Ziemie Odzyskane 1946
• Na drodze do teorii sztuki ludowej, "Lud", 1946, t. 36, s. 163-184. cyfrowaetnografia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-09)].
• Współczesna ceramika ludowa na Kaszubach, "Polska Sztuka Ludowa – Konteksty", 1950, t. 4, z. 7-12, s. 100-106.. cyfrowaetnografia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-09)].
• Ceramika Kaszubów 1951
• Strój kaszubski 1959. cyfrowaetnografia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-09)].

Przypisy

Bibliografia

• Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Kultura ludowa i jej badacze. Mit i rzeczywistość, Warszawa 1977.
• Dorota Krystyna Rembiszewska, Etnografka o etnografce. Bożena Stelmachowska we wspomnieniach Wandy Brzeskiej, w: G. Kubica, K. Majbroda (red.), Obserwatorki z wyobraźnią. Etnograficzne i socjologiczne pisarstwo kobiet. Wrocław 2014, s. 287-295.