Bobowate
 Różne gatunki bobowatych | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | bobowate | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Fabaceae Lindl. Edwards's Bot. Reg. 22: ad t. 1845. 1 Apr 1836, nom. cons. | |||
| Synonimy | |||
| |||
Bobowate, motylkowate (Fabaceae Lindl., Papilionaceae Giseke[3]) – rodzina roślin należąca do rzędu bobowców (Fabales Bromhead). Obejmuje 766 rodzajów i ok. 19,6 tys. gatunków[2]. Obejmuje w tropikach często rośliny drzewiaste, w klimacie umiarkowanym – głównie rośliny zielne. Występują w rozmaitych siedliskach, z wyjątkiem wodnych[4]. Symbioza z bakteriami brodawkowymi wielu przedstawicieli umożliwia wykorzystanie azotu atmosferycznego. Mimo wielkiego zróżnicowania taksonomicznego cechują się zbliżoną budową kwiatów (zwanych motylkowymi), jednym typem owocu – strąkiem, liśćmi złożonymi wspartymi przylistkami.
Ogromna liczba gatunków ma duże znaczenie ekonomiczne dostarczając drewna, pożywienia i paszy, wykorzystywane są także jako m.in. rośliny lecznicze, kosmetyczne, włókniste, miododajne[5]. Jako rośliny jadalne dla człowieka ustępują znaczeniem tylko trawom. Jadalnych jest co najmniej 4800 gatunków z tej rodziny[6].
Rozmieszczenie geograficzne
Zasięg rodziny obejmuje wszystkie kontynenty poza Antarktydą[2][5]. Rośliny drzewiaste występują niemal wyłącznie w strefie międzyzwrotnikowej, poza tym na cieplejszych obszarach w strefie umiarkowanej, zwłaszcza na półkuli południowej. Rośliny zielne występują głównie w strefach umiarkowanych i najbardziej zróżnicowane są w obszarach o klimacie śródziemnomorskim – z łagodnymi zimami i suchymi latami[7][5]. Najszerszy zasięg, pokrywający się z zasięgiem rodziny, ma podrodzina Faboideae. Brezylkowe Caesalpinioideae występują w całej strefie międzyzwrotnikowej, umiarkowanej na półkuli południowej (bez południowych krańców Ameryki Południowej) oraz w cieplejszym klimacie umiarkowanym na półkuli północnej (brak ich w północnej części Ameryki Północnej i Azji oraz w Europie). Pozostałe, bardziej bazalne podrodziny występują tylko w strefie tropikalnej i subtropikalnej, rzadko (Cercidoideae) z przedstawicielami w cieplejszym klimacie umiarkowanym[2].
Do polskiej flory należy ok. 100 gatunków z tej rodziny[4].
- Rodzaje we florze Polski (dziko rosnące, dziczejące i częściej uprawiane)
- Amorpha – amorfa
- Antyllis – przelot
- Astragalus – traganek
- Caragana – karagana
- Chamaecytisus – szczodrzeniec
- Cicer – ciecierzyca
- Colutea – moszenki, truszczelina
- Coronilla – cieciorka
- Cytisus – w tym: żarnowiec Sarothamnus, szczodrzyk Lembotropis
- Dorycnium – szyplin
- Galega – rutwica
- Genista – janowiec, w tym janowczyk Genistella
- Gleditschia – glediczja
- Glycyrrhiza – lukrecja
- Glycine – soja
- Gymnocladus – kłęk
- Hedysarum – siekiernica
- Hippocrepis – konikleca
- Laburnum – złotokap
- Lathyrus – groszek
- Lens – soczewica
- Lotus – komonica, w tym: komonicznik Tetragonolobus
- Lupinus – łubin
- Medicago – lucerna
- Melilotus – nostrzyk
- Onobrychis – sparceta
- Ononis – wilżyna
- Ornithopus – seradela
- Oxytropis – ostrołódka
- Phaseolus – fasola
- Pisum – groch
- Robinia – robinia
- Securigera – topornica
- Trifolium – koniczyna
- Trigonella – kozieradka
- Ulex – kolcolist
- Vicia – wyka
- Wisteria – glicynia, słodlin
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny drzewiaste (drzewa i krzewy) oraz rośliny zielne (byliny i roczne), często pnącza. Pędy prosto wzniesione lub podpierające się, w tym także za pomocą cierni, lub wspinające się za pomocą wąsów czepnych[5].
- Liście
- Osadzone na skrętolegle, są nieparzystopierzaście pojedynczo złożone (np. robinia akacjowa), parzystopierzaście złożone (np. karagana), dłoniaste (np. łubin) lub trójlistkowe (np. koniczyna); występują też liście pojedyncze, ale wówczas w wyniku redukcji liczby listków liścia złożonego[6]. U motylkowatych występują przylistki, które mogą być częścią asymilacyjną przy redukcji blaszki liściowej (np. groszek). Częścią asymilacyjną mogą być również osie pędów (np. żarnowiec i janowiec). Z przekształconych części liścia mogą tworzyć się wąsy czepne (np. groszek, groch lub wyka). Ciernie pochodzenia przylistkowego występują np. u robinii akacjowej, pochodzenia liściowego np. u traganka, pędowego np. u wilżyny.
- Kwiaty
- Są to tzw. kwiaty motylkowe o specyficznej budowie. Są grzbieciste, zebrane w grona. Działek kielicha jest 5, zrośniętych ze sobą. Płatki korony ustawione w układzie zstępującym (tzn. płatek górny nachodzi na boczne, a te z kolei na dwa dolne) nadają „motylkowaty” pokrój kwiatu. Płatki różnią się od siebie – płatek górny jest największy i jest nazywany żagielkiem, dwa boczne płatki ze względu na ich kształt są nazywane wiosełkami lub skrzydełkami a dwa dolne tworzą łódeczkę. Ewolucja kwiatu motylkowatych idzie w kierunku zrastania się płatków. U większości gatunków płatki są wolne z wyjątkiem dwóch tworzących łódeczkę, które są na brzegu zrośnięte ze sobą na pewnym odcinku. U wyki zrośnięte są łódeczka i skrzydełka w środkowym odcinku tych płatków, natomiast ich nasady są wolne. Koniczyna ma wszystkie płatki zrośnięte ze sobą. Pręcików jest 10, ich nitki się ze sobą zrastają i tworzą rynienkę, do której ścieka nektar. Mogą być w ten sposób zrośnięte wszystkie pręciki, lub tylko 9, a jeden, górny jest wolny (np. u grochu). W rynience z nitek położony jest słupek o charakterystycznym kształcie – posiada długą, wąską zalążnię i zakrzywioną szyjkę słupka. Słupek zrasta się z jednego owocolistka. Drugi kierunek ewolucji prowadzi do silnej redukcji czterech płatków, pozostaje jedynie silnie rozrośnięty żagielek. Gatunków reprezentujących tę tendencję we florze środkowoeuropejskiej nie ma.
- Owoce
- Strąk, suchy, wielonasienny, pękający dwoma szwami. Odmianą tego owocu jest strąk przewęzisty rozpadający się na jednonasienne fragmenty (np. seradela) lub jednonasienny niepękający owoc – orzeszek (np. koniczyna). Zabiegi hodowlane pozwalają na wyselekcjonowanie strąków o zmięśniałej owocni (np. u odmian szparagowych fasoli zwykłej). Groch i łubin są samopylne (samoczynnie w pąku następuje samozapylenie), koniczyna natomiast jest samosterylna (własny pyłek nie kiełkuje na znamieniu).
Systematyka
Rodzina bywała w przeszłości wąsko ujmowana (jako bobowate Fabaceae sensu stricto) z odrębnie wyróżnianymi spokrewnionymi rodzinami mimozowych (Mimosaceae) i brezylkowych (Caesalpiniaceae). Taki podział obecny był jeszcze w systemie Reveala z lat 1993–1999. Czasem wymienione rodziny traktowano jako podrodziny. W miarę poznawania złożonej filogenezy tej grupy roślin okazało się że bobowate (Fabaceae sensu lato) dzielą się na siedem-osiem głównych linii rozwojowych i dlatego rodzina obecnie definiowana jest szeroko, a poszczególne klady mają rangę taksonomiczną podrodzin, plemion lub określane są po prostu mianem grupy.
- Pozycja rodziny według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)
| bobowce |
| ||||||||||||||||||
- Podział rodziny
W obrębie rodziny tradycyjnie wyróżniano trzy grupy w randze podrodzin lub nawet wynoszone do rangi osobnych rodzin: brezylkowe Caesalpinioideae, mimozowe Mimosoideae i motylkowe (bobowate właściwe) Faboideae (=Papilionoideae)[8][5]. Analizy molekularne ujawniły, że brezylkowate stanowią w tradycyjnym ujęciu takson polifiletyczny[5]. Na początku XXI wieku potwierdzono, że należące do podrodziny brezylkowych plemiona Cercideae (4–12 rodzajów) i Detarieae (ok. 81 rodzajów) stanowią klady bazalne rodziny[9]. Izolowaną pozycję systematyczną zajmuje monotypowy rodzaj Duparquetia z pochodzącym z zachodniej Afryki gatunkiem D. orchidacea[2]. W 2017 roku ustalono klasyfikację rodziny wyodrębniając 6 podrodzin, podnosząc do tej rangi część plemion brezylkowych i umieszczono z kolei w tej podrodzinie zagnieżdżone w niej mimozowe. Klasyfikacja uwzględniająca znane relacje filogenetyczne w obrębie rodziny przedstawia się następująco[10][2]:
| bobowate |
| ||||||||||||||||||||||||||||||
Zastosowanie
Rodzina o bardzo dużym znaczeniu użytkowym dla człowieka.
- Rośliny pastewne – np. koniczyna, lucerna, seradela.
- Rośliny spożywcze – nasiona roślin strączkowych są źródłem cennego białka (fasola, groch, soczewica, soja).
- Nawozy zielone – po przyoraniu wzbogacają glebę w azot.
- Rośliny oleiste – np. soja, orzacha podziemna.
- Rośliny ozdobne – np. złotokap, glicynia, karagana, glediczja.
- Dostarczają cennego drewna, gum i garbników np. robinia.
- Rośliny lecznicze – np. lukrecja, nostrzyk.
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b c d e f Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-05-02] (ang.).
- ↑ Nazwy naukowe alternatywne zgodnie z art. 18 Kodeksu Nomenklatury Botanicznej Division II. Rules and Recommendations. Chapter III. Nomenclature of taxa according to their rank. Section 2. Names of families and subfamilies, tribes and subtribes
- ↑ a b Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 539-540. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d e f Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 249-259. ISBN 978-1-84246-634-6.
- ↑ a b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 200-202. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ Fabaceae. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-11-26].
- ↑ David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 512. ISBN 978-1-107-11502-6.
- ↑ Wojciechowski, M. F.; Lavin, M.; Sanderson, M. J.. A phylogeny of legumes (Leguminosae) based on analysis of the plastid matK gene resolves many well-supported subclades within the family. „American Journal of Botany”. 91, 1846, 2004. DOI: 10.3732/ajb.91.11.1846.
- ↑ Legume Phylogeny Working Group. A new subfamily classification of the Leguminosae based on a taxonomically comprehensive phylogeny. „Taxon”. 66, 1, s. 44–77, 2017.
Linki zewnętrzne
- Leguminosae-Papilionoideae DC. [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
- Leguminosae-Mimosoideae Kunth [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
- Leguminosae-Caesalpinioideae Kunth [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
- Leguminosae Juss. [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
Media użyte na tej stronie
Peas in pod
(c) I, Selso, CC-BY-SA-3.0
Hedysarum heydysaroides (West Tatra Mountains, Hala Upłaz)
Autor: Aelwyn, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Descrizione di un fiore di Wisteria sinensis (glicine). Non so usare grafica SVG e non mi è riuscito di schiarire bene lo sfondo. Un aiutino sarebbe gradito, se volete scrivete pure sulla mia pagina utente di en.wikipedia
Illustration from «Naturgeschichte des Pflanzenreichs», plate XXXVII. See key below.