Bogatka zwyczajna

Bogatka zwyczajna
Parus major[1]
Linnaeus, 1758
Ilustracja
Samiec
Ilustracja
Samica
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

sikory

Rodzaj

Parus

Gatunek

bogatka zwyczajna

Podgatunki

zobacz opis w tekście

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
Status iucn3.1 LC pl.svg
Zasięg występowania
Mapa występowania
Występowanie bogatki (kolor czerwony) i blisko spokrewnionych gatunków lub podgatunków (HBW i IUCN uznają wszystkie te taksony za podgatunki bogatki)

Bogatka zwyczajna[3], bogatka[3], sikora bogatka (Parus major) – gatunek niewielkiego, częściowo wędrownego ptaka z rodziny sikor (Paridae).

Morfologia[4]

Największa z europejskich sikor i w wielu miejscach najliczniejsza. Wierzch ciała oliwkowy, a pokrywy skrzydłowe szaroniebieskie z białym prążkiem. Spód żółty z czarną, podłużną pręgą. Skrzydła i ogon są czarnoszare, a na lotkach widać poprzeczną białą pręgę. Czarny dziób, ciemnobrązowe tęczówki oczu i szaroniebieskie dość długie i silne nogi, dzięki którym porusza się zręcznie pomiędzy gałązkami. Samiec wyróżnia się szerszym i dłuższym (nieprzerwanym od gardła po podogonie) czarnym paskiem na żółtej piersi i brzuchu. U samic czarny pasek na spodzie ciała jest węższy i często przerwany. Obie płci są zbliżonej wielkości. Młode mają bledsze odcienie upierzenia – czerń zastąpioną brązem, policzki żółtawe, spód matowożółty i niekompletny czarny pasek oddzielający jasny policzek od żółtego brzucha[4], ale poza tymi cechami są podobne do ptaków dorosłych.

Długość ciała 14–16 cm, z czego 28–32 mm przypada na czaszkę, w tym 10–13 mm na dziób[5]. Rozpiętość skrzydeł 22 cm. Okres pierzenia trwa od połowy maja do połowy października[5].

Masa ciała ok. 20–30 g.

Zasięg występowania i systematyka

Zamieszkuje od Atlantyku po Pacyfik rozległe obszary Europy, północno-zachodniej Afryki i umiarkowaną oraz cieplejszą strefę Azji prócz najwyższych gór. Nie zalatuje do północnej tundry. Na większości swojego areału to ptaki prowadzące osiadły tryb życia lub częściowo wędrowne. W porównaniu z ubiegłym wiekiem liczebność sikory bogatki znacznie wzrasta z racji zimowania w pobliżu dogodnych osiedli ludzkich.

W Polsce rozpowszechniony w całym kraju, bardzo liczny ptak lęgowy[6]. Występuje tu podgatunek nominatywny (P. m. major). Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 krajowa populacja bogatki liczyła 4 487 000 – 5 113 000 par lęgowych, jest to zatem piąty pod względem liczebności (po skowronku, wróblu, ziębie i kapturce) ptak lęgowy polskiej awifauny[7]. Trend liczebności populacji jest wzrostowy[7][8][9]. Najwięcej bogatek występuje w Karpatach i na Śląsku[8]. Zimuje w kraju i wtedy trzyma się blisko ludzkich zabudowań. Osobniki, które decydują się na odlot, robią to we wrześniu i październiku. Bardzo licznie widuje się je na wybrzeżu, a w górach występują do wyższych pięter lasu, do ok. 1200 m n.p.m. Można ją spotkać w małych stadach składających się z innych gatunków sikor, raniuszków i pełzaczy. Pisklęta, które obrączkowano latem w Polsce, odnajdywano zimą za południowo-zachodnią granicą. Jesienią dokonują się dość liczne przeloty populacji skandynawskich wzdłuż wybrzeża Bałtyku, zatem ptaki widywane zimą i latem w kraju mogą mieć różne pochodzenie.

Systematyka

Podgatunek P. m. bokharensis

Systematyka tego gatunku jest kwestią sporną, w zależności od ujęcia systematycznego wyróżnia się od kilkunastu do ponad czterdziestu podgatunków. Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) wyróżnia 16 podgatunków[10]:

  • Parus major newtoni Pražák, 1894Wyspy Brytyjskie;
  • Parus major major Linnaeus, 1758bogatka zwyczajna, bogatka[3] – cała Europa, północno-zachodnia Afryka, Azja Mniejsza, Iran, Kaukaz i południowa Syberia. Północne populacje przemieszczają się zimą nieco na południe (z Polski do Francji, Holandii i Niemiec).
  • Parus major kapustini Portenko, 1954 – południowo-wschodni Kazachstan i północno-zachodnie Chiny do Mongolii i wschodniej Syberii; obejmuje proponowany, lecz nieuznawany przez IOC podgatunek bargaensis;
  • Parus major corsus O. Kleinschmidt, 1903Portugalia, południowa Hiszpania i Korsyka;
  • Parus major mallorcae von Jordans, 1913Baleary;
  • Parus major excelsus Buvry, 1857 – północno-zachodnia Afryka;
  • Parus major ecki von Jordans, 1970Sardynia;
  • Parus major aphrodite Madarász, 1901 – południowe Włochy, południowa Grecja, Wyspy Egejskie i Cypr;
  • Parus major niethammeri von Jordans, 1970Kreta;
  • Parus major terraesanctae Hartert, 1910Syria do północno-wschodniego Egiptu;
  • Parus major karelini Zarudny, 1910 – południowo-wschodni Azerbejdżan i północno-zachodni Iran;
  • Parus major blanfordi Pražák, 1894 – północny Irak, północno-środkowy i południowo-zachodni Iran;
  • Parus major bokharensis M. H. C. Lichtenstein, 1823bogatka siwa[3]Turkmenistan i północny Afganistan po południowo-środkowy Kazachstan i Uzbekistan;
  • Parus major turkestanicus Zarudny & Loudon, 1905 – południowo-wschodni Kazachstan do południowo-zachodniej Mongolii;
  • Parus major ferghanensis Buturlin, 1912Tadżykistan i Kirgistan do zachodnich Chin;
  • Parus major intermedius Zarudny, 1890 – północno-wschodni Iran i południowo-zachodni Turkmenistan.

Takson bokharensis jest przez niektórych autorów uznawany za osobny gatunek[3]. Autorzy HBW (a tym samym IUCN) do gatunku Parus major zaliczają także bogatkę orientalną (Parus cinereus) i wszystkie jej podgatunki; w tym ujęciu systematycznym bogatka zwyczajna liczy łącznie aż 43 podgatunki[11].

Biotop

Różnorodne lasy, zadrzewienia polne, często w sąsiedztwie człowieka – w parkach, ogrodach, zieleni miejskiej, wiejskiej i sadach, małe grupy krzewów, w miastach wewnątrz osiedli mieszkaniowych. Zamieszkuje także tereny, gdzie jest wiele zagajników, zawsze na drzewach. Najliczniej gnieździ się jednak w starych, widnych lasach liściastych i mieszanych. Toleruje obecność człowieka, a zimą wręcz do jego zabudowań się zbliża – spotkać ją można wtedy w karmnikach jedzącą nasiona różnych roślin oleistych. Zasiedlić może nawet obszary bezdrzewne, ale musi mieć miejsce do gnieżdżenia się, np. budkę lęgową. Stałe dokarmianie sprawia, że głównie z tego powodu zamieszkuje ogrody. To najmniej związana ze zwartymi kompleksami leśnymi, a najbardziej związana z ludźmi europejska sikora. Zasięg występowania sikory bogatki jest dużo większy niż innych sikor.

Głos

U bogatki zarejestrowanych zostało ponad 200 rodzajów głosów[12]. Śpiew samca zwraca na siebie uwagę prostotą, dużym repertuarem głosów i donośnym brzmieniem – to „cicibej cicibej” lub „si si trn”, powtarzane wielokrotnie dwu- i trzysylabowe motywy. Czasem mogą brzmieć podobnie do zięb – „pink” lub warczeć „czerrr”. Melodie wykonywane przez samce rozlegają się już w czasie przedwiośnia. Śpiew tego ptaka słyszy się najczęściej wiosną, ale także w czasie słonecznych jesiennych i zimowych dni. Bogatka potrafi naśladować głosy kontaktowe innych gatunków np. dzwońca, sikory ubogiej czy pierwiosnka[13].

Okres lęgowy

Bogatka w trakcie karmienia młodych
Jaja bogatki

Sezon lęgowy trwa od końca kwietnia do początku lipca. Tworzone pary są monogamiczne. Łączenie się w pary ma miejsce w marcu. W lasach liściastych zagęszczenie par wynosi ok. jednej pary na 1 hektar, w borach iglastych około jednej pary na 2–5 ha. W porównaniu do lat 70. XX wieku bogatki wyprowadzają lęgi wcześniej, gdyż wcześniej rośnie temperatura wiosną, co prowadzi do rozwoju roślin i organizmów służących za pożywienie dla młodych[14].

Gniazdo

W dziuplach, budkach lęgowych, opuszczonych gniazdach oraz innych, antropogenicznych miejscach – wywietrznikach, żywopłotach, nawet w pozostawionym czajniku lub skrzynce na listy. Czynnikiem, który silnie ogranicza lokalną liczebność sikory jest brak odpowiednich miejsc do gnieżdżenia się. Jeśli niektóre pary nie mogą znaleźć odpowiedniego drzewa na założenie gniazda na cały sezon są wyłączone z procesu reprodukcyjnego. Ptaki jednak próbują szukać różnych lokalizacji i zasiedlają ziemne nory, żelazne lub kamionkowe rury, w których potem wychowują swe potomstwo. Istotna jest jednak wielkość otworu wlotowego. Zbyt szerokie nie zabezpiecza odpowiednio gniazda i nie nadaje się do złożenia jaj, które byłyby łatwym łupem. Konstrukcja lęgowa składa się z włosia, sierści, mchu i puchu, a wyścielona jest mchem, delikatnym sianem, sierścią i pierzem.

Jaja

Dwa lęgi w roku, jaja składane od końca kwietnia do początku lipca w liczbie od 6 do 14. Tak duża liczba jaj ma zrekompensować straty spowodowane zimowaniem na terenie lęgowym. Jaja są koloru białego, pokrywają je rdzawe plamki. Ich średnie wymiary (n=124) wynoszą 17,2 × 13,4 mm[15].

Wysiadywanie i odchów młodych

Jaja wysiadywane są przez okres 13–14 dni przez samicę. W szczytowym okresie sezonu rodzice mogą odbyć ponad 1000 lotów do gniazda w trakcie 16-godzinnego dnia[14]. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 15–21 dniach. Przez 3 tygodnie przebywania potomstwa w gnieździe samiec pomaga partnerce w jego dokarmianiu. Rodzina przebywa ze sobą jeszcze przez 3 kolejne tygodnie.

Najdłużej żyjąca bogatka, której wiek oznaczył człowiek, miała 15 lat[16].

Pożywienie

Zdjęcie. Dwie Bogatki naprzeciwlegle zawieszone na słoninie w trakcie żerowania.
Sikora bogatka, choć chętnie odwiedza karmniki, musi uzupełniać dietę w pokarm pochodzenia zwierzęcego

Pożywienie bogatki stanowią owady (od jaja, larwy po poczwarki i postaci dorosłe), pająki i inne bezkręgowce, zimą pokarm roślinny – nasiona (szczególnie chętnie nasiona roślin oleistych, np. słonecznika), owoce, często jest także dokarmiana przez ludzi, np. słoniną. Poszukuje też jajeczek i larw owadów ukrytych w szczelinach gałęzi. Potrafi zjeść w ciągu minuty 24 owady lub ich jaja i odwiedzić w ciągu doby około tysiąc drzew[17]. Może też sięgać po padlinę większych zwierząt. Najchętniej jednak zjada owady (np. chrząszcze).

W każdym środowisku, w którym występuje, zachowuje się jak ptak leśny, co oznacza, że przesiaduje najczęściej na drzewach, gdzie łapie owady. W razie potrzeby jednak żeruje także na poziomie gruntu. Zimą w karmnikach jest jednym z najczęstszych gości, nie dlatego, że nie jest w stanie znaleźć innego pokarmu, lecz dlatego, że ten podany przez człowieka nie wymaga trudu przy jego zdobywaniu. Pożywienie pozostawiane w karmnikach – słonina i nasiona – nie wystarcza ptakowi do pełnego zaspokojenia potrzeb żywieniowych, dlatego dokarmianie nie zawsze dobrze służy bogatce. By dotrwać do kolejnej wiosny wymaga ona zimą również pokarmu zwierzęcego, który zdobywa i tak bez pomocy człowieka.

Największą ilość owadów sikory zabijają w okresie wykarmiania piskląt. Są okresy, kiedy zjada w ciągu dnia tyle, ile sama waży, czyli około 20 g przekładających się na 130 do 200 owadów w zależności od ich masy. W ten sposób jedna rodzina w ciągu lata zjada ok. 75 kg, co przekłada się na 3 miliony owadów[17]. Silny dziób pozwala na chwytanie gąsienic, rozłupywanie złóż owadzich jaj, odrywanie kawałków kory, a jesienią i zimą na rozłupywanie nasion.

Przy niedoborze pokarmu bogatki potrafią upolować i zjeść drobne kręgowce, takie jak małe nietoperze i inne ptaki śpiewające. Potwierdzono pojedyncze przypadki (w tym również w Polsce) zjadania martwych nietoperzy oraz systematyczne polowania tych sikor na hibernujące karliki malutkie[18]. W lecie obserwowano bogatki, które zabijały inne ptaki śpiewające w rywalizacji o miejsca lęgowe, a zimą dla pożywienia. Te obserwacje wskazują na tendencję występującą u ptaków niemigrujących, takich jak bogatki, polegającą na innowacyjnych zachowaniach żywieniowych w zimie niż w innych porach roku[18][19].

Status, zagrożenia i ochrona

IUCN uznaje bogatkę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Według szacunków organizacji BirdLife International, w 2015 roku liczebność europejskiej populacji (wraz z Turcją) zawierała się w przedziale 130–211 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy[2].

Na terenie Polski bogatka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową[20]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)[9].

Liczebności sikory bogatki sprzyja wywieszanie nisko (na wysokości ok. 1,30–1,50 m) budek lęgowych na danym terenie, jak i ochrona starych drzew dziuplastych. Zagrażają im naturalne drapieżniki, a wiele z nich poluje na sikory. Populacje może zmniejszyć też zimą głód i mróz.

Zobacz też

Przypisy

  1. Parus major, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b Parus major, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
  3. a b c d e Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Paridae Vigors, 1825 - sikory - Tits, chickadees (wersja: 2020-07-21). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-19].
  4. a b Lars Svensson, Killian Mullarney, Dan Zetterstrom, Collins Bird Guide, 2009.
  5. a b Roy Brown, John Ferguson, Michael Lawrence & David Lees: Tropy i ślady ptaków. Warszawa: Muza SA, 2006, s. 279 i 160. ISBN 83-7319-860-1.
  6. Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 691. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego bardzo liczny oznacza zagęszczenie 1000–10 000 par na 100 km².
  7. a b Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019. 
  8. a b Zawadzka D.. Zimowe sikory. „Przyroda Polska”. 2 (945), s. 12, 2017. 
  9. a b Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
  10. F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Waxwings and allies, tits, penduline tits. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
  11. Gosler, A., Clement, P. & Christie, D.A.: Great Tit (Parus major). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-21].
  12. Bogatka, [w:] Tomasz Ogrodowczyk, Jaki to ptak (płyty CD).
  13. Raül Aymí, Xavier Riera, Mimicry by Great Tit Parus major of Western Bonelli’s Warbler Phylloscopus bonelli, 2019.
  14. a b Christopher M. Perrins: Sikory. Paridae. W: Ptaki. Wszystkie rodziny świata. Warszawa: 2012, s. 554–555. ISBN 978-83-7670-263-6.
  15. Francis C.R. Jourdain: The eggs of European birds. 1906, s. 191–192.
  16. Piotr Adamiok: Prawda o krukach. Echa Barlinka. [dostęp 2010-09-12].
  17. a b Henryk Szarski: Historia zwierząt kręgowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.
  18. a b Estók et al. Great tits search for, capture, kill and eat hibernating bats. „Biology Letters”. 6 (1), s. 59–62, 2009. DOI: 10.1098/rsbl.2009.0611. (ang.). 
  19. Sol et al. Brain size, innovative propensity and migratory behaviour in temperate Palaearctic birds. „Proceedings of the Royal Society B”. 272 (1571), s. 1433–1441, 2005. DOI: 10.1098/rspb.2005.3099. (ang.). 
  20. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

  • Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
  • Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Female Great tit.jpg
Autor: Evas-naturfotografie, Licencja: CC BY-SA 4.0
Female Great tit (Parus major) on a bench in Botanical Garden Berlin
Great Tit (Parus major) (W1CDR0001393 BD1).ogg
Autor: unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0

An example of one of the song types of the male Great Tit, recorded in the UK

Turkestan Tit, Uzbekistan S4E6559.jpg
Autor: Francesco Veronesi from Italy, Licencja: CC BY-SA 2.0
Turkestan Tit Parus major bokharensis, Uzbekistan
ParusMajorMap.svg
Map of the distributions of the Parus major complex based on Eck & Martens (2006) http://www.zoologischemededelingen.nl/80/nr05/a03
Eggs of Parus major.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Parus major, Germany 2009.ogv
Autor: Hockewanzel, Licencja: CC BY-SA 3.0
Great Tit (Parus major) feeding their chicks and removing faecal packets
Parus major.ogg
A Great Tit (Parus major) singing in a birch tree in Southern Finland.
Gnome-mime-sound-openclipart.svg
An audio speaker emitting sound waves, in the Gnome style