Bohdan Paczyński

Bohdan Paczyński
Ilustracja
Bohdan Paczyński (1990)
Data i miejsce urodzenia

8 lutego 1940
Wilno

Data i miejsce śmierci

19 kwietnia 2007
Princeton

profesor zwyczajny
Specjalność: astrofizyka
Alma Mater

Uniwersytet Warszawski

Doktorat

1964 – astronomia
Uniwersytet Warszawski

Habilitacja

1974 – astronomia
Uniwersytet Warszawski

Profesura

1979 (profesor zwyczajny)

Praca naukowa
Instytucja

Polska Akademia Nauk

Instytut

Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika

Okres zatrudn.

1962–1982

Uczelnia

Uniwersytet Princeton

Okres zatrudn.

1982–2007

Dyrektor
Instytut

Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk

Okres spraw.

1974–1975

Poprzednik

Stefan Piotrowski

Następca

Józef Smak

Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski

Bohdan Paczyński (ur. 8 lutego 1940 w Wilnie, zm. 19 kwietnia 2007 w Princeton) – polski astronom i astrofizyk. W swoich badaniach zajmował się głównie teorią ewolucji gwiazd, dysków akrecyjnych, mikrosoczewkowania grawitacyjnego oraz rozbłyskami gamma. Laureat wielu nagród, w tym Nagrody FNP zwanej „polskim noblem” (1996) oraz Medalu Mariana Smoluchowskiego – najwyższego wyróżnienia przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne (2000). W 2021 roku pozostaje jednym z tylko sześciu laureatów obu wyróżnień.

Badania naukowe i życiorys

Urodził się w Wilnie. Ojciec był prawnikiem, matka nauczycielem literatury polskiej. W czasie okupacji niemieckiej (1941–1944) rodzina przebywała na Litwie. W latach 1945–1947 mieszkali w Krakowie, następnie przenieśli się do Moskwy, a od 1949 mieszkali w Warszawie. Pierwszy artykuł naukowy dotyczący minimów gwiazd podwójnych opublikował w „Acta Astronomica” mając 18 lat. W latach 1959–1962 był studentem Uniwersytetu Warszawskiego, tytuł magistra uzyskał w 1962. Doktoryzował się na Uniwersytecie Warszawskim z astronomii w 1964; jego promotorem był Stefan Piotrowski, który wcześnie odkrył niezwykły talent Paczyńskiego.

W 1964 ożenił się z Hanną Adamską.

Jego nauczycielami w Warszawie byli m.in. Stefan Piotrowski i Włodzimierz Zonn. Od 1962 do 1982 pracował w Zakładzie Astronomii PAN (w 1975 przemianowanym na CAMK); doktor habilitowany 1974, profesor 1979. Jego pierwszym doktorantem był Janusz Ziółkowski, z którym m.in. napisał pracę „On the Origin of Planetary Nebulae and Mira Variables”[1]. Jesienią 1968 Paczyński pracował w instytucie JILA w Boulder, Kolorado. Opublikował wtedy serię artykułów „Evolution of Single Stars”.

W 1971 opublikował przeglądowy artykuł Evolutionary Processes in Close Binary Systems w „Annual Review of Astronomy and Astrophysics[2] (ok. 1100 cytowań zindeksowanych w bazie Web of Science do 2022 r.[3][4]). W 1972 Józef Smak i Paczyński wspólnie z astronomem Robertem O’Dellem z Uniwersytetu Chicagowskiego zaproponowali powstanie centrum zajmującego się teoretyczną astronomią, dzięki tej inicjatywie powstało Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN.

W 1974 został dyrektorem Centrum (był nim przez okres około jednego roku) i był odpowiedzialny m.in. za zakup komputera PDP-11/45. Mając 36 lat został najmłodszym w historii członkiem PAN[5]. W 1974 opublikował pierwszą pracę na temat soczewkowania grawitacyjnego. Nad zagadnieniem tym pracował z Michałem Jaroszyńskim i Markiem Abramowiczem[6]. W tym czasie wyjeżdżał do Stanów i współpracował z młodymi naukowcami amerykańskimi, którzy odbywali staże w CAMK-u.

W czasie stanu wojennego przebywał w Caltechu i postanowił zostać w Stanach Zjednoczonych. Dostał ofertę pracy m.in. na Wydziale Astrofizyki Uniwersytetu w Princeton, gdzie pracował do końca swojego życia; w latach 1982–1989 był profesorem, a od 1989 prowadził katedrę astrofizyki imienia Lymana Spitzera Jr. W tym czasie był obywatelem polskim i amerykańskim.

Trzy odznaki z debaty nad rozbłyskami gamma w 1995. Osoby na widowni poproszono po debacie o głosowanie i przyczepienie odpowiedniego znaczka – rozbłyski gamma są (a) pochodzenia galaktycznego, (b) kosmologicznego lub (c) pochodzą z innego miejsca.

W połowie lat 80. rozpoczął prace nad projektami, które przyniosły największe sukcesy w jego życiu. Wysunął hipotezę o kosmologicznym pochodzeniu rozbłysków gamma. W 1986 opublikował artykuł w ApJL, w którym zaproponował, że rozbłyski przychodzą z odległości kosmologicznych (poza nasza galaktyką). Astronom Stanisław Bajtlik tak opisuje przyczynki Paczyńskiego: „W swej opinii przez długi czas był osamotniony. W 1995, w 75. rocznicę wielkiej debaty pomiędzy Heberem Curtisem i Harlowem Shapleyem na temat natury obiektów mgławicowych w tej samej, historycznej sali Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Waszyngtonie odbyła się debata między Bohdanem Paczyńskim a Donaldem Lambem na temat natury błysków gamma i odległości do nich. Lamb był czołowym zwolennikiem hipotezy o bliskim pochodzeniu błysków. Debatę moderował brytyjski astronom królewski Martin Rees. Choć wynik debaty relacjonowano jako remis, już wkrótce wyniki nowych obserwacji w pełni przyznały rację Paczyńskiemu. Był to jego wielki tryumf”[7].

Raporty w pokoju Bohdana Paczyńskiego na Uniwersytecie w Princeton

Razem z Grzegorzem Pojmańskim prowadził projekt All Sky Automated Survey (ASAS).

W 2005 był wśród odkrywców planety OGLE-2005-BLG-390L b.

W ostatnich czterech latach życia był chory na glejaka mózgu (lewa strona mózgu). Zachował jednak wielką umiejętność asymilowania idei oraz wysuwania nowych pomysłów, mimo że miał kłopoty z problemami rachunkowymi. Opublikował w tym czasie szereg artykułów, między innymi „Astronomy with Small Telescopes” (astronomia za pomocą małych teleskopów) w „Publications of the Astronomical Society of the Pacific”[8]. Uważał, że astronomowie mają obowiązek znaleźć metodę wczesnego ostrzegania przed kometami lub planetoidami mogącymi uderzyć w Ziemię. Zaproponował zorganizowanie sieci małych teleskopów na Ziemi. Uważał, że należy umieścić teleskop w punkcie libracyjnym L1, co pozwoliłoby także na obserwację planetoid (tzw. killer asteroids), nadchodzących z kierunku Słońca.

Opublikował ponad 200 recenzowanych prac naukowych,, które do 2022 r. były cytowane ponad 30 tys. razy[9]. Najczęściej cytowana (ponad 3000 razy do 2022 r.) jego publikacja jest z 2004 r. i ma tytuł „The Swift gamma-ray burst mission”[10]. Druga pod względem liczby cytowań (ponad 1300 razy do 2022 r.) jest jednoautorska praca z 1986 r. pt. „Gravitational Microlensing by the Galactic Halo”[11].

Tablica i plakat z projektu OGLE w pokoju Bohdana Paczyńskiego w Princeton University

Mikrosoczewkowanie grawitacyjne

W latach 80. zaproponował metodę mikrosoczewkowania grawitacyjnego poszukiwania słabo świecących (lub nieświecących wcale) obiektów. W publikacji z 1986 r. twierdził, że nawet jeśli mikrosoczewkowania grawitacyjnego nie uda się odkryć, to zebrane w ten sposób dane posłużą do odkrycia wielu gwiazd zmiennych[11]. Dało to początek współczesnym przeglądom nieba z wykorzystaniem kamer CCD.

Zainicjował też projekt Optical Gravitational Lensing Experiment (OGLE) we współpracy pomiędzy Warszawą, Princeton i Carnegie, prowadzony przez Andrzeja Udalskiego.

W lutym 2008 w czasopiśmie „Science” ukazał się pośmiertnie artykuł pt. „Discovery of a Jupiter/Saturn analog with gravitational microlensing”, którego współautorem był Paczyński. Poinformowano w nim o odkryciu wokół OGLE-2006-BLG-109 układu planetarnego o budowie przypominającej Układ Słoneczny. Była to piąta i szósta planeta odkryta tą metodą[12].

Staże naukowe

  • 1962–1963: Astronomical Assistant, Obserwatorium Licka, University of California
  • 1964 (dwa miesiące): obserwator, Obserwatorium Astronomiczne w Belgradzie, Jugosławia
  • 1965 (dwa miesiące): obserwator, Observatoire de Haute-Provence, Francja
  • 1966 (jeden miesiąc): naukowiec wizytujący, Obserwatorium Paryskie, Francja
  • 1968–1969: naukowiec wizytujący, JILA, Uniwersytet Kolorado w Boulder
  • 1970 (dwa miesiące): naukowiec wizytujący, Institute of Theoretical Astronomy, Uniwersytet w Cambridge, Anglia
  • 1973 (jeden miesiąc): naukowiec wizytujący, International Center for Theoretical Physics, Triest, Włochy
  • 1973 (trzy miesiące): naukowiec wizytujący, California Institute of Technology
  • 1974 (jeden miesiąc): naukowiec wizytujący, Obserwatorium Uniwersytetu w Princeton oraz Institute for Advanced Studies at Princeton
  • 1975–1976: Sherman Fairchild Distinguished Scholar, California Institute of Technology
  • 1977 (jeden miesiąc): naukowiec wizytujący, Institute of Theoretical Astronomy, Cambridge, Anglia
  • 1976, 1977, 1978 (jeden miesiąc) naukowiec wizytujący, Princeton University Observatory oraz w Institute for Advanced Studies at Princeton
  • 1979 (trzy miesiące): naukowiec wizytujący, Department of Astronomy, Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley
  • 1980, 1981 (dwa miesiące): naukowiec wizytujący, w Princeton University Observatory oraz w Institute for Advanced Studies at Princeton
  • 1981–1982: Sherman Fairchild Distinguished Scholar, California Institute of Technology
  • 1989 (4 miesiące): naukowiec wizytujący w Center for Astrophysics, Uniwersytet Harvarda
  • 1994 (3 miesiące): naukowiec wizytujący w Institut d'Astrophysique (CNRS) w Paryżu, Francja
  • 1995 (3 miesiące): naukowiec wizytujący w National Observatory w Tokio, Japonia
  • 1967–1980: 10 krótkich wizyt w Radzie Astronomii Akademii Nauk ZSRR w Moskwie (Астрономический совет АН СССР)

Odznaczenia i nagrody

Jego imię nosi planetoida (11755) Paczynski.

Odznaczenia i nagrody:

Stowarzyszenia

Medal Bohdana Paczyńskiego

Podczas 35 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Astronomicznego w Gdańsku (11–14 września 2011) ustanowiono Medal Bohdana Paczyńskiego jako wyróżnienie dla wybitnych naukowców związanych z polską astronomią. Medale te otrzymali: Martin Rees (2013), George W. Preston (2015), Aleksander Wolszczan (2017), Wojciech Dziembowski (2019) oraz Romuald Tylenda (2021)[16].

Wybrane publikacje

Przypisy

  1. B. Paczyński, J. Ziółkowski, On the Origin of Planetary Nebulae and Mira Variables, „Acta Astronomica”, 18 (2), 1968, s. 255–266, Bibcode1968AcA....18..255P (ang.).
  2. B. Paczynski, Evolutionary Processes in Close Binary Systems, „Annual Review of Astronomy and Astrophysics”, 9 (1), 1971, s. 183–208, DOI10.1146/annurev.aa.09.090171.001151, Bibcode1971ARA&A...9..183P [dostęp 2021-12-19] (ang.).
  3. Evolutionary Processes in Close Binary Systems, Web of Science [dostęp 2022-09-19] (ang.).
  4. Evolutionary Processes in Close Binary Systems. Article Metrics and Citation Information, Annual Reviews [dostęp 2022-09-20] (ang.).
  5. Bohdan Paczyński. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. 2007-10-30. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-01)].
  6. W.A. Dziembowski, Bohdan Paczyński (1940–2007), „Publications of the Astronomical Society of the Pacific”, 119 (858), 2007, s. 836–841, DOI10.1086/521711, ISSN 1538-3873 (ang.).
  7. Stanisław Bajtlik, Tygodnik Powszechny.
  8. Bohdan Paczyński, Astronomy with Small Telescopes, „Publications of the Astronomical Society of the Pacific”, 118 (850), 2006, s. 1621–1625, DOI10.1086/510260, JSTOR10.1086/510260 [dostęp 2021-12-19] (ang.).
  9. NASA/ADS, ui.adsabs.harvard.edu [dostęp 2022-09-18].
  10. N. Gehrels i inni, The Swift Gamma-Ray Burst Mission, „The Astrophysical Journal”, 611, 2004, s. 1005–1020, DOI10.1086/422091, ISSN 0004-637X [dostęp 2022-09-18].
  11. a b B. Paczynski, Gravitational Microlensing by the Galactic Halo, „The Astrophysical Journal”, 304, 1986, s. 1, DOI10.1086/164140, ISSN 0004-637X [dostęp 2022-09-18].
  12. B.S. Gaudi i inni, Discovery of a Jupiter/Saturn Analog with Gravitational Microlensing, „Science”, 319 (5865), 2008, s. 927–930, DOI10.1126/science.1151947 [dostęp 2021-12-20] (ang.).
  13. Dziennik Polski, r. XXXVI, nr 156 (11212), s. 2.
  14. Doktorzy honoris causa UMK. umk.pl. [dostęp 2011-02-25].
  15. Prezydent RP odznaczył pośmiertnie Bohdana Krzysztofa Paczyńskiego. [w:] Prezydent.pl [on-line]. 2007-07-09. [dostęp 2017-03-07].
  16. Medal Bohdana Paczyńskiego, www.pta.edu.pl, 2 listopada 2014 [dostęp 2022-08-03].

Wspomnienia

  • Bruce T. Draine, Jeremiah P. Ostriker, Obituary: Bohdan Paczyński (1940–2007), „Nature”, 447 (7148), 2007, s. 1064, DOI10.1038/4471064a (ang.).
  • W.A. Dziembowski, Bohdan Paczyński (1940–2007), „Publications of the Astronomical Society of the Pacific”, 119 (858), 2007, s. 836–841, DOI10.1086/521711, ISSN 1538-3873 (ang.).

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Medal Mariana Smoluchowskiego.jpg
Commemorative medal for Polish physicist Marian Smoluchowski - Polish Physical Society 1967
Gold Medal Royal Astronomical Society.png
This is the actual Gold Medal of the Royal Astronomical Society that was awarded to Asaph Hall in 1879.
Bohdan Paczyński.jpg
Autor: Happa, Licencja: CC BY 3.0
Pohdan Paczyński
Paczynskioffice1web.jpg
(c) I, Pflatau, CC-BY-SA-3.0
Tablica i plakat z projektu OGLE w pokoju Bohdana Paczyńskiego w Princeton University.
Nikolaus Kopernikus.jpg
Mikołaj Kopernik (portret z Sali Mieszczańskiej w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu - 1580 r.)
Paczynskibooks1.jpg
(c) I, Pflatau, CC-BY-SA-3.0
Books and reports in B. Paczynski office.
Paczynski bottons.gif
(c) I, Pflatau, CC-BY-SA-3.0
Buttons from Bohdan Paczynski 1995 debate about origins of the GRB (gamma ray bursts). These were found in plastic bag in his office in 2007 after he died. The debate was public and the audience voted after the debate and were asked to choose and wear a button.