Bolesław Kontrym

Ten artykuł od 2022-03 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Bolesław Kontrym

Żmudzin

komisarz
Data i miejsce urodzenia	27 sierpnia 1898 Zaturce, gubernia wołyńska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	2 stycznia 1953 Warszawa, Polska
Przebieg służby
Lata służby	1915–1917 (armia carska) 1918–1922 (Armia Czerwona) 1922–1924 (Wojsko Polskie) 1924–1939 (PP) 1939–1947 (PSZ i AK)
Siły zbrojne	Armia Imperium Rosyjskiego Armia Czerwona Straż Graniczna Polskie Siły Zbrojne Armia Krajowa
Stanowiska	dowódca: 82 pp, 28 półbrygady 10 DP, zastępca komendanta pow. PP, naczelnik Urzędu Śledczego KW PP, kierownik Wydziału Śledczego KW PP, dowódca kompanii w: Oddziale Zapasowym 2 DSP, III bat. Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich, 8 Bryg. Kadrowej Strzelców, szef Centrali Służby Śledczej, zastępca Komendanta Głównego PKB, zastępca dowódcy IX Batalionu Strzelców Flandryjskich
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa II wojna światowa: kampania wrześniowa, bitwa o Narwik, powstanie warszawskie
Odznaczenia

Bolesław Kontrym, ps. „Żmudzin”, „Biały”, „Bielski”, „Cichocki” (ur. 27 sierpnia 1898 w Zaturcach, zm. 2 stycznia 1953 w Warszawie) – oficer Armii Czerwonej (1918–1922), oficer Policji Państwowej w II Rzeczypospolitej, major piechoty Wojska Polskiego, szef agendy dochodzeniowej i agendy likwidacyjnej Komórki Bezpieczeństwa Wydziału Bezpieczeństwa Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj w 1943 r.^[1], cichociemny, żołnierz Armii Krajowej.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Urodził się 27 sierpnia 1898 r. w Zaturcach, pow. Łuck na Wołyniu jako syn Władysława Kontryma – pułkownika armii rosyjskiej i Aldony Cichockiej. Pradziadek i dziadek walczyli w obu polskich powstaniach niepodległościowych. W domu rodzinnym był wychowywany w atmosferze patriotycznej i w kulcie walk niepodległościowych. Od 1909 r. uczył się w Korpusie Kadetów w Jarosławiu nad Wołgą w Rosji. Naukę przerwał w marcu 1915 r., wstępując na ochotnika do armii rosyjskiej.

Początkowo służył w 106 pułku piechoty, a po ukończeniu przyspieszonego kursu szkoły chorążych w Saratowie (sierpień – grudzień 1915 r.) objął dowództwo plutonu w składzie 250 pp. Od czerwca 1916 r. służył jako adiutant III batalionu w 127 pp, a od sierpnia 1917 r. był dowódcą oddziału konnych zwiadowców w 660 pp. Otrzymał wówczas stopień porucznika. Następnie przeszedł do oddziałów polskich formujących się w Rosji.

Od stycznia 1918 r. służył w 5 pułku ułanów II Korpusu Polskiego. Po rozbrojeniu korpusu pod Kaniowem w maju 1918 r. dostał się do niewoli niemieckiej, z której zbiegł w czerwcu tego roku i przez Wiatkę, gdzie przebywała rodzina, usiłował przedostać się do polskich wojsk do Murmańska. W październiku 1918 r. został przez bolszewików wcielony do Armii Czerwonej.

Dowodził 82 pp i 28 półbrygadą 10 DP Armii Czerwonej, w wojnie polsko-bolszewickiej walczył po stronie bolszewików. Za swoje zasługi został trzykrotnie odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru.

W lutym 1921 r. otrzymał przydział na studia do Akademii Sztabu Generalnego w Moskwie jako dowódca brygady (kombrig)^[2]. Jednocześnie od lutego 1922 r. nawiązał kontakt z attaché wojskowym przy Poselstwie RP, płk. Romualdem Wolikowskim, dostarczając mu liczne informacje o charakterze wywiadowczym^[3]. Wobec zagrożenia ze strony GPU nielegalnie przekroczył granicę z Polską.

Służba w Straży Granicznej i Policji Państwowej

Po powrocie do Polski w grudniu 1922 r. został zweryfikowany w stopniu porucznika. Powołany do pełnienia służby w Straży Granicznej dnia 26 kwietnia 1923 r. Główna Komenda SG przydzieliła go do służby w 2 batalionie SG Nowy Świerżeń na stanowisko młodszego oficera w 2 kompanii, które objął 14 maja 1923 r. Podczas jego służby w miejscowości Rubieżewicze w powiecie stołpeckim jeden z jego podwładnych został uprowadzony za granicę ZSRR i uwięziony w Mińsku. W odwecie Kontrym porwał całą załogę sowieckiego posterunku granicznego i zadzwonił do sowieckiego dowództwa w Mińsku oferując wymianę, która wkrótce nastąpiła^[3].

Bolesław Kontrym widnieje na liście oficerów z dnia 9 czerwca 1923 r., którzy zgłosili chęć wstąpienia do służby w Policji Państwowej. Dnia 13 lipca 1923 r. odszedł do XV Okręgowej Komendy Policji Państwowej w Nowogródku, gdzie został przyjęty w stopniu aspiranta. Od 1925 r. sprawował stanowisko kierownika Ekspozytury Okręgowego Urzędu Śledczego Policji Politycznej w Stołpcach, a następnie w Baranowiczach.

Po ukończeniu 6-miesięcznego kursu oficerów PP w Poznaniu (1926–1927) był kolejno zastępcą komendanta powiatowego PP w Słonimie, od roku 1929 komendantem posterunku, a następnie zastępcą komendanta powiatowego kolejno w Szczuczynie, Nowogródku i od 1932 r. w Brześciu nad Bugiem już w stopniu podkomisarza. W 1934 r. został zastępcą naczelnika Urzędu Śledczego Komendy Wojewódzkiej PP w Lublinie, a w roku 1935 – naczelnikiem Urzędu Śledczego PP w Białymstoku (z przerwą od sierpnia do września 1937 r., kiedy odbywał kurs w Centrum Wyszkolenia Żandarmerii w Grudziądzu). Od początku roku 1939 sprawował funkcję kierownika Wydziału Śledczego Komendy Wojewódzkiej PP w Wilnie w stopniu komisarza. Jego działalność polegała m.in. na rozpracowywaniu antypaństwowych organizacji, przede wszystkim komunistycznej agentury, która była na tych terenach szczególnie rozbudowana i niebezpieczna.

Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie

W czasie kampanii wrześniowej został wysłany jako kurier z Wilna do Zaleszczyk z pakietem poczty dyplomatycznej ze Sztokholmu dla rządu RP, po czym powrócił do Wilna. 19 września został internowany po przekroczeniu granicy litewskiej i osadzony w obozie w Kołatowie pod Kownem. W październiku zbiegł z obozu i przez Rygę oraz Tallinn przybył do Sztokholmu. Następnie przez Bergen w Norwegii i Wielką Brytanię dotarł do odtworzonego Wojska Polskiego we Francji.

Od grudnia 1939 dowodził kompanią w Oddziale Zapasowym 2 Dywizji Strzelców Pieszych, a od marca 1940 kompanią w III batalionie Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich. W składzie Brygady uczestniczył w walkach pod Narwikiem (maj-czerwiec 1940). Po ewakuacji do Francji kierował działem paszportowo-wizowym placówki ewakuacyjnej żołnierzy polskich w Marsylii, podległej Wydziałowi Wojskowemu Konsulatu RP w Tuluzie.

W październiku 1940 przedostał się przez Portugalię do Wielkiej Brytanii. Od grudnia tego roku sprawował tam funkcję dowódcy kompanii w 8 Brygadzie Kadrowej Strzelców. 29 stycznia 1941 roku został przeniesiony z 7 Brygady Kadrowej Strzelców do 1 Brygady Strzelców^[4]. Od stycznia 1941 – dowódcy plutonu i p.o. dowódcy kompanii w 1 Brygadzie Strzelców. We wrześniu tego roku został przydzielony do III batalionu w 1 Samodzielnej Brygadzie Spadochronowej.

Służba w Armii Krajowej

W ramach tej jednostki zgłosił się do zrzutu do kraju. Został zaprzysiężony w kwietniu 1942 r. na rotę Armii Krajowej i przeszedł przeszkolenie cichociemnych. Zrzucono go do kraju w nocy z 1 na 2 września 1942 r. w ramach operacji lotniczej „Smallpox”. W końcu września został przydzielony do organizacji sabotażowo-dywersyjnej pod kryptonimem „Wachlarz”.

Po aresztowaniu przez Niemców kpt. Alfreda Paczkowskiego ps. „Wania” 20 listopada 1942 r. objął w grudniu dowodzenie III odcinkiem. Wspólnie z por. Janem Piwnikiem ps. „Ponury” zorganizował 18 stycznia 1943 r. słynną akcję odbicia więźniów z więzienia niemieckiego w Pińsku. Po przekazaniu w lutym 1943 r. do Kedywu aktywów III odcinka w następnym miesiącu został na krótko szefem Kedywu Okręgu Brześć AK. Oddelegowany do dyspozycji Delegatury Rządu RP na Kraj z przydziałem do Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa był szefem Centrali Służby Śledczej i zastępcą Komendanta (inspektora) Głównego PKB, ppłk. Mariana Kozielewskiego, a następnie Stanisława Tabisza. Jednocześnie od czerwca 1943 r. pełnił funkcję dowódcy oddziału dyspozycyjnego pod kryptonimem „Podkowa” – „Sztafeta”, którego zadaniem była ochrona lokali i aparatu Delegatury Rządu. Na jego czele wykonał 25 akcji likwidacyjnych na agentach i konfidentach.

Udział w powstaniu warszawskim

Tablica upamiętniająca Bolesława Kontryma przy ul. Kredytowej w Warszawie, gdzie w czasie powstania warszawskiego mieściło się jego stanowisko dowodzenia

Po wybuchu powstania warszawskiego został dowódcą 4 kompanii w Zgrupowaniu AK pod dowództwem mjr. Włodzimierza Zawadzkiego ps. „Bartkiewicz” i dowódcą odcinka taktycznego w podobwodzie Śródmieście-Północ: Królewska – Kredytowa – pl. Małachowskiego. Podczas walk został czterokrotnie ranny: 1 lub 2 sierpnia na pl. Dąbrowskiego, 4 sierpnia w czasie szturmu, którym dowodził, na budynek PAST-y przy ul. Zielnej 37/39, 5 września podczas walk o gmach Gimnazjum im. Mikołaja Reja i 27 września w czasie bombardowania przez Niemców ul. Królewskiej.

Z chwilą utworzenia 20 września 1944 Warszawskiego Korpusu AK został mianowany dowódcą III batalionu 36 pułku piechoty Legii Akademickiej AK. Za zasługi w walkach otrzymał awans do stopnia majora.

Służba wojskowa na Zachodzie

Po kapitulacji oddziałów powstańczych 2 października 1944 r. przebywał w obozach jenieckich kolejno: w Lamsdorf (Łambinowice k. Opola), Fallingbostel, Bergen-Belsen, Gross-Born i Sandbostel, skąd zbiegł w końcu kwietnia 1945 r. Przedostał się do Polskich Sił Zbrojnych. Od maja 1945 r. był dowódcą 1 kompanii, a od września zastępcą dowódcy 9 batalionu strzelców flandryjskich w składzie 1 Dywizji Pancernej pod dowództwem gen. Stanisława Maczka. 11 czerwca 1946 r. został zweryfikowany w stopniu majora ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1945 r. w korpusie oficerów piechoty.

Powrót do kraju, areszt, proces, stracenie

Grób mjr Bolesława Kontryma ps. „Żmudzin” w Panteonie – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Na decyzję powrotu Bolesława Kontryma do kraju miało zapewne wpływ także nieoczekiwane odnalezienie się starszego brata – Konstantego Kontryma, o którym rodzina nie miała żadnych informacji od czasu swojej ucieczki z ZSRR do Polski w grudniu 1922 r. Konstanty Kontrym znalazł się w Warszawie jako generał Wojska Polskiego (armii gen. Zygmunta Berlinga), skierowany tam z Armii Czerwonej. Konstanty gwarantował Bolesławowi bezpieczeństwo po powrocie do Polski. W zaświadczeniu Ośrodka Demobilizacyjnego nr 2 w Niemczech podano, iż major Bolesław Kontrym został skreślony ze stanu ewidencyjnego Polskich Sił Zbrojnych poza krajem w dniu 16 maja 1947 r., celem repatriacji do Polski.

Do Polski wrócił 17 maja 1947 r.^[5] W sierpniu komisja rehabilitacyjno-kwalifikacyjna dla byłych funkcjonariuszy Policji Państwowej wystawiła mu zaświadczenie zezwalające na pracę w służbie państwowej. Został szefem działu administracyjno-gospodarczego w Centralnym Zarządzie Państwowego Przemysłu Fermentacyjnego.

Przez cały czas Bolesław Kontrym był śledzony przez Informację Wojskową. Jego inwigilację zlecił sam szef IW – płk Dmitrij Wozniesienski. Teczkę założono mu już 15 marca 1947 r. Inwigilacja skończyła się aresztowaniem. 13 października 1948 r. „Żmudzin” został wywołany z pracy pod pretekstem spotkania służbowego i wywieziony pod Warszawę do tajnej willi MBP „Spacer” w Miedzeszynie (sam Kontrym w pismach kierowanych do sądu podawał datę aresztu na 30 października. Postanowienie o aresztowaniu Naczelna Prokuratura Wojskowa wydała 15 października 1948 r^[6].

Poufną informację, że Bolesław został aresztowany, przekazał rodzinie brat Konstanty, który kilka dni później dostał polecenie bezzwłocznego stawienia się w Moskwie. Razem z Konstantym Kontrymem z Polski musiała wyjechać jego żona i adoptowany syn. Po latach do rodziny w Polsce dotarła wiadomość, że gen. Konstanty Kontrym zmarł w szpitalu w Moskwie przy skomplikowanym zabiegu chirurgicznym.

W Miedzeszynie przez prawie rok, do 8 września 1949 r., major Kontrym poddawany był wyrafinowanym torturom. Przeprowadzał je Edmund Kwasek, który jest podpisany pod 23 protokołowanymi przesłuchaniami. Domagano się przede wszystkim ujawnienia polskich wywiadowców działających przed wojną w KPP^[7].

Rodzina o jego losie dowiedziała się oficjalnie w 1952 r., gdy dostała pierwsze kartki z więzienia na Rakowieckiej^[7].

Po prawie 4-letnim ciężkim śledztwie (tortury) mjr Bolesław Kontrym wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy z 26 czerwca 1952 r., zatwierdzonym przez Sąd Najwyższy 9 października, został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano prawdopodobnie 2 lub 20 stycznia^[8] 1953 r. Do 2014 r. miejsce pochówku nie było znane, skutkiem czego nie można było odtworzyć ostatecznych losów Kontryma. Jego syn, Władysław, utrzymywał, że prawdopodobne było przekazanie ojca władzom ZSRR. Jego zdaniem świadczyć o tym mogły aluzje w listach do rodziny oraz niewyjaśnione uchybienia proceduralne związane z rzekomym wykonaniem wyroku. Na uwagę zasługiwała również notatka w archiwach radzieckich, w której stwierdza się poddanie Bolesława Kontryma represjom w ZSRR w latach 1948–1953.

28 września 2014 r. IPN poinformował, że szczątki Bolesława Kontryma zostały odkryte i zidentyfikowane podczas prac ekshumacyjnych przeprowadzonych w Kwaterze „na Łączce” na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie^[9], gdzie dotychczas istniał symboliczny grób „Żmudzina”.

Tablica upamiętniająca oficerów i podoficerów policji państwowej II RP – cichociemnych żołnierzy AK na Pałacu Mostowskich w Warszawie

Skwer mjr. Bolesława Kontryma „Żmudzina” w Warszawie

Tablica w kościele św. Jacka w Warszawie, upamiętniająca poległych cichociemnych, w tym Bolesława Kontryma

Pośmiertnie został uniewinniony i zrehabilitowany wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy z 3 grudnia 1957 r. Ten sam Sąd Wojewódzki m.st. Warszawy, który pięć lat wcześniej skazał „Żmudzina” na śmierć, tym razem stwierdził, że: do roku 1939 wykonując swoje obowiązki służbowe nie popełnił przestępstw, które mu przypisał poprzedni wyrok. Jeśli chodzi o drugi zarzut dotyczący działalności w okresie okupacji niemieckiej, to część świadków obciążających go w czasie procesu w 1952 r., obecnie zeznała, że byli wówczas terroryzowani przez pracowników UB. Przed sądem odwołali swoje zeznania i w swoich procesach rehabilitacyjnych także zostali uniewinnieni. W uzasadnieniu wyroku sąd stwierdził, że Bolesław Kontrym dzielnie, mężnie walczył z okupantem i był jednym z najodważniejszych członków Armii Krajowej. Uniewinnienie stanowi Dlań akt pełnej rehabilitacji i przywraca mu honor i cześć, a Jego Rodzinie moralną satysfakcję.

Upamiętnienie

W maju 2005 r. jego imieniem nazwano w Warszawie skwer przy zbiegu ulic Świętokrzyskiej i Zielnej, niedaleko budynku PASTy. Pamiątkowa tablica ku czci Bolesława Kontryma znajduje się również na fasadzie Pałacu Mostowskich, kiedyś siedziby warszawskiej milicji, dziś Komendy Stołecznej Policji. W rocznicę śmierci mjr. Bolesława Kontryma – 2 stycznia – odbywają się tu poświęcone mu uroczystości.

W 2011 roku spektakl Teatru TV „Kontrym” według scenariusza Marka Pruchniewskiego, którego premiera miała miejsce 7 listopada 2011 r., otrzymał Grand Prix na festiwalu Dwa Teatry w Sopocie. W rolę Bolesława Kontryma wcielił się Jan Frycz.

W lewej nawie kościoła św. Jacka przy ul. Freta w Warszawie odsłonięto w 1980 roku tablicę Pamięci żołnierzy Armii Krajowej, cichociemnych – spadochroniarzy z Anglii i Włoch, poległych za niepodległość Polski. Wśród wymienionych 110 poległych cichociemnych jest Bolesław Kontrym.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 11495 (19 października 1944)^[10]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 2 sierpnia 2009)^[11]
• Krzyż Walecznych (trzykrotnie)
• Srebrny Krzyż Zasługi (19 marca 1937)^[12]
• Order Czerwonego Sztandaru (trzykrotnie, ZSRR)
• Krzyż Wojenny (Francja) (1945, Francja)
• Gwiazda za Wojnę 1939–1945 (Wielka Brytania)
• Gwiazda za Francję i Niemcy (24 lipca 1946, Wielka Brytania)
• Medal Wojny 1939–1945 (9 października 1946, Wielka Brytania)

Przypisy

Bibliografia

• Rozkazy dzienne 7 Brygady Kadrowej Strzelców, sygn. R.16. [dostęp 2016-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-05)].
• Z. Cydzikowa, I. Makowska, Mjr Bolesław Kontrym „Żmudzin”, „Biały”, 1898–1953, Warszawa 1995.
• J.R. Kubiak, Tajemnice więzienia mokotowskiego...
• A.K. Kunert, Mjr Bolesław Kontrym „Żmudzin” 1898–1953, „Polska Zbrojna” 1990, nr 13.
• T. Swat, Niewinnie Straceni 1945–56, Fundacja Ochrony Zabytków, Warszawa 1991.
• M. Szejnert, Śród żywych duchów, ANEKS, Londyn 1990.
• Teczki więźniów 1953, Kontrym Bolesław, AIPN.
• J. Tucholski, Cichociemni..., według indeksu.
• Tragedia „Żmudzina”. Bolesław Kontrym (1898–1953), [w:] Czarne plamy, Warszawa 1989, s. 80–91.
• Straceni w Więzieniu mokotowskim.
• Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1945 T.2. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1987, s. 93–95. ISBN 83-211-0758-3.
• Łukasz Bojko. Proces Bolesława Kontryma. Sądownictwo Polski Ludowej w latach 1944−1955: zarys problemu. „Czasopismo Prawno-Historyczne”. 70 (2), 2019.