Boophone


Boophone
Ilustracja
Boophone disticha
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządliliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rządszparagowce
Rodzinaamarylkowate
RodzajBoophone
Nazwa systematyczna
Boophone Herbert
Appendix: 18 (1821)[3]
Typ nomenklatoryczny

Boophone disticha (L.f.) Herb.[4]

Synonimy
  • Boophane Herb., orth. var.
  • Buphane Herb., orth. var.[3]

Boophone Herb. – rodzaj roślin z rodziny amarylkowatych, obejmujący dwa gatunki, występujące naturalnie w Afryce na obszarze od południowego Sudanu do Republiki Południowej Afryki[3]. Boophone disticha jest jedną z roślin cebulowych najczęściej stosowanych do celów leczniczych przez rdzenną ludność południowej Afryki. Rysunki tych roślin obecne są już w malowidłach skalnych[5][6]. Pod koniec XX wieku odkryto w Prowincji Przylądkowej Wschodniej szczątki człowieka z ludu Khoisan zmumifikowanego z łuskami cebul Boophone disticha[5][6]. Cebule są bardzo trujące, działają drażniąco na skórę. Napary z cebul przyjmowane doustnie powodują uspokojenie, znieczulenie, omamy wzrokowe, irracjonalne zachowanie, a w większych dawkach śpiączkę i śmierć[7]. Rośliny te są stosowane również w celach rytualnych i jako narkotyk[8]. Cieszą się szczególnie wysokim statusem u ludu Soto. W języku soto październik nazywa się mphalane-es-leshoma, co oznacza: okres kwitnienia Boophone disticha[8].

Zasięg geograficzny

Gatunek Boophone haemanthoides występuje w południowo-zachodniej Namibii i w Prowincji Przylądkowej Zachodniej w Południowej Afryce, na obszarze rozciągającym się od wybrzeża do gór Roggeveld w zachodnim Karru Wielkim[9]. Gatunek B. disticha jest szeroko rozpowszechniony w tropikalnej Afryce i występuje na obszarze od południowego Sudanu przez Sudan Południowy, Zair, Ugandę i Kenię do Republiki Południowej Afryki[3].

Morfologia

Budowa B. disticha
Liście B. disticha
Liście B. haemanthoides
Kwiatostan B. disticha
Kwiatostan B. haemanthoides
Kulisty owocostan B. disticha
Nasiona B. disticha
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne, niekiedy określane jako sukulenty[10], o wysokości do 30–40 cm (Boophone haemanthoides) lub do około 50 cm (B. disticha)[11].
Pęd
Jajowata do kulistawej, zasadniczo nadziemna cebula o średnicy do 18 cm (Boophone haemanthoides) lub do 30 cm (B. disticha), chroniona grubymi, brązowymi łuskami[10], w niektórych źródłach opisywanymi jako szarawe i pergaminowate[11] lub winnoczerwone do brązowawych, błoniasto-papierzaste i lśniące[12]. Cebula B. disticha osiąga wagę 1,4 kg[12]. Korzenie okrągłe na przekroju, mięsiste[10].
Liście
Ulistnienie dwuszeregowe[10]. Rośliny wypuszczają raz w roku od 12 do 20 liści[11], wpierw wzniesionych, następnie wachlarzowato rozpostartych[10]. Blaszki liściowe podługowate, lancetowate[11], mieczowate[10], kanalikowate[11], języczkowate[10], skórzaste, niekiedy pofalowane na brzegach, sinozielone do zielonych, o wymiarach 15–30 × 5–10 cm (B. haemanthoides) lub 30–45 × 2,5–3 cm (B. disticha)[10], zwężające się w kierunku wierzchołka[12]. Brzegi blaszek szkliste[11]. W czasie kwitnienia liście usychają[11], a według niektórych źródeł pojawiają się dopiero po przekwitnięciu rośliny[13].
Kwiaty
Około 50–100 (B. disticha) lub 100 i więcej (B. haemanthoides) wonnych kwiatów zebranych jest w gęsty, kulistawy baldach[11], o średnicy 15–30 cm[11], wyrastający na krótkim (do 30 cm[10]), wzniesionym[11], niekiedy spłaszczonym głąbiku[10]. Baldach wsparty dwiema trójkątnymi podsadkami, u B. disticha o długości 5–7 cm, u B. haemanthoides wzniesionymi, różowymi lub czerwonymi, o długości do 14 cm i szerokości do 8,5 cm[10]. Szypułki o długości 5–10 cm[10], wydłużające się w czasie owocowania[11] do długości 15–30 cm[12]. Okwiat promienisty, lejkowaty[11], w dolnej części rurkowaty, powyżej rozpostarty[10], sześciolistkowy[12]. U B. disticha jasnoczerwony, z rurką o długości 1–1,3 cm, niemal okrągłą na przekroju, powyżej wolny z równowąskimi łatkami o długości 2–2,5 cm[10]. U B. haemanthoides kremowo-żółty i czerwieniejący z wiekiem, z rurką o długości 5–7 mm, sześciokątną na przekroju z głębokimi bruzdami pomiędzy kątami, powyżej wolny z kapturkowato zakończonymi łatkami o długości 3,5 cm, zwężającymi się do nasady[10]. Listki okwiatu wąsko lancetowate[11]. Sześć[12] pręcików wolnych, osadzonych u gardzieli rurki okwiatu[11], u B. disticha długości listków okwiatu, u B. haemanthoides wystających na 1 cm ponad okwiat[10]. Nitki pręcików proste, nitkowate[10]. Główki dołączone grzbietowo, podługowate, bocznie położone, żółte[10] lub kremowe[11]. Zalążnia dolna, u B. disticha wartołkowata, u B. haemanthoides odwrotnie stożkowata i ostro kanciasta, trójkomorowa, zielona, zawierająca od jednego do kilku zalążków w każdej komorze[10]. Szyjka słupka nitkowata, prosta lub nieco zakrzywiona[11], nieco dłuższa od pręcików, trójwrębna, u B. disticha czerwona[10].
Owoce
Owocostan kulisty, o średnicy do 60 cm[12]. Owocami są suche[10], papierzaste[11] torebki, trójkanciaste, wartołkowate[10], krótko dziobate, o kątach wyraźnie prążkowanych[11], u B. disticha o średnicy około 2 × 1,3 cm, niepękające lub rozpadające się przegrodowo[10]. Nasiona kuliste[10], mięsiste, o średnicy 8–11 mm, bladozielone z cienką, korkową łupiną[11]. Zarodek zielony[11].
Gatunki podobne
Kwiaty Boophone są powierzchownie podobne do kwiatów roślin z rodzaju Crossyne, które różnią się mniejszym, nieregularnym kształtem, krótszymi rurkami okwiatu i łatkami, a dojrzały owocostan odrywa się u nasady, a nie wierzchołka głąbiku. Ponadto Crossyne ma cebule podziemne i paskowate, sterczące lub płożące liście, z owłosionymi brzegami[9].

Biologia i ekologia

Anatomia
Liście składają się z odosiowo i doosiowo równej lub prawie równej skórki z równomiernie rozłożonymi na obu powierzchniach anomocytycznymi aparatami szparkowymi, otoczonymi grubościennymi komórkami ze skrzydełkowatymi wyrostkami, dwóch stref miękiszu asymilacyjnego z kanalikami śluzowymi oraz środkowej strefy miękiszu szklistego (hialinowego), w którym w jednym rzędzie, na całej szerokości liścia, osadzone są wiązki przewodzące. Każda wiązka otoczona jest osłoną składającą się z jednej do trzech warstw, w większości hialinowego miękiszu. Między wiązkami przewodzącymi a skórką obecne są po obu stronach liścia pasma twardzicy[14]. Ziarna pyłku dwubruzdowe, wielkości około 47 μm. Egzyna z małymi kolcami[15].
Rozwój
Geofity cebulowe, przechodzące okres spoczynku[11]. U roślin z gatunku B. haemanthoides liście pojawiają się późną jesienią, szybko wydłużają się zimą i zamierają późną wiosną. Rośliny zakwitają po uschnięciu liści, od końca października do lutego lub nawet do końca lata[9]. Pojedyncze kwiaty są krótkotrwałe. Kwiatostany kwitną przez nie dłużej niż tydzień, po czym szypułki szybko się wydłużają i sztywnieją, tworząc kulisty owocostan. Mięsiste, okrągłe nasiona rozwijają się w torebkach, a gdy dojrzeją, ich powiększający się rozmiar rozrywa ściany owocu, a niektóre z nich spadają na ziemię. Biegacze, dojrzały owocostan odłamuje się na szczycie głąbika i jest przenoszony przez wiatr, zapewniając rozsiewanie pozostałych nasion. Ponieważ główki często zatrzymują się na płotach, często rośnie wzdłuż nich wiele tych roślin. Nasiona pokryte są cienką warstwą korka, która chroni je w okresie gorącym[9]. Rośliny z gatunku B. disticha kwitną od lipca do października, a te występujące na obszarach zimowych opadów deszczu od lutego do kwietnia[9]. Rozwój ich owoców i rozprzestrzenianie nasion są takie same jak u B. haemanthoides[11]. Biologia zapylania obu gatunków nie została dokładnie zbadana, ale kwiaty tych roślin odwiedzają pszczoły, muchówki i mrówki[9][16].
Siedlisko
B. disticha zasiedla skaliste zbocza i równiny[11], karru[17], miombo i sawanny[18], busz oraz lasy świetliste na wysokości do 2450 m n.p.m.[12], głównie w rejonach występowania letnich opadów deszczu[16].
B. haemanthoides występuje na glebach piaszczystych i na wychodniach piaskowcowych i diabazowe na nadbrzeżnych równinach lub wyżynnych skarpach[11]. Podgatunek haemanthoides stanowi element roślinności nadbrzeżnych formacji zaroślowych (strandveld). Podgatunek ernesti-ruschii ma znacznie szerszy, śródlądowy zasięg i występuje na stromych, skalistych zboczach górskich i wąwozach, skalistych wychodniach i równinach, w wielu formacjach roślinnych. W północnych częściach swojego zasięgu ten podgatunek występuje w wyjątkowo suchych warunkach, gdzie susze mogą trwać kilka lat, a rośliny często doświadczają w zimie ujemnych temperatur. Oba podgatunki są zwykle spotykane w koloniach, chociaż zdarzają się również pojedyncze, izolowane osobniki[9].
Cechy fitochemiczne
Cebule B. disticha zawierają w suchej masie 0,3% alkaloidów, z czego: 19,4% stanowi bufanidryna, 18,6% undulatyna, 16,9% bufanizyna, 14,1% bufanamina, 11,1% bufanityna, 7,2% krynina, 5,4% dystychamina, 1,2% krynamidyna, 0,6% acetylonerbowdyna, 0,4% likoryna i 0,3% bufacetyna[19][12]. Ponadto z cebul wyizolowano apocyninę, kwas chelidonowy, ipuranol, kwasy tłuszczowe i sterol[12]. Badania alkaloidów wykazały, że kilka z nich: bufanidryna (o działaniu zbliżonym do skopolaminy[12]), bufanizyna, bufanamina i dystychamina wykazuje powinowactwo do transportera serotoniny, co tłumaczy stosowanie tych roślin w medycynie tradycyjnej na zaburzenia lękowe i inne zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego[20]. Alkaloid izochinolinowy bufanidryna ma działanie halucynogenne[6]. Zarówno bufanidryna, jak i dystychamina wykazują również szerokie spektrum przeciwbakteryjne, działając przeciwko gronkowcowi złocistemu, pałeczce okrężnicy i pałeczce zapalenia płuc, co tłumaczy stosowanie roślin na rany i infekcje[21]. Krynina wykazuje działanie hamujące esterazy acetylocholinowe z wartością IC50 na poziomie 445 μM, jest również toksyczna dla komórek nerwiaka zarodkowego[22]. Likoryna ma działanie wymiotne silniejsze od emetyny oraz działanie obniżające ciśnienie tętnicze i depresyjne na ośrodkowy układ nerwowy[12].
Rośliny te są trujące dla bydła i owiec, które mogą zgryzać liście w czasie wypasu[7]. U zwierząt po zatruciu B. disticha zaobserwowano szaleńcze i zdezorientowane zachowanie, przypominające ostre upojenie alkoholowe[10]. Cebule są bardzo trujące, kontakt z nimi powodują podrażnienie skóry[7]. Są silnie halucynogenne, a ich spożycie może prowadzić do śmierci. W wyniku stosowania rośliny odnotowano wiele zgonów[23]. Zatrucie objawia się silnymi wymiotami, osłabieniem, śpiączką i śmiercią[24]. Roślina powoduje aberracje chromosomowe w ludzkich limfocytach[24]. Zatrucie B. disticha przypomina ostre zatrucie skopolaminą i może być mylone z silnym upojeniem alkoholowym, zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych i ostrą malarią[12]. Wąchanie kwiatów i wdychanie pyłku może spowodować silny ból głowy, senność i ból oczu[25].
Właściwości Boophane disticha znane były już w starożytności. Na stanowisku archeologicznym Boomplaas w Południowej Afryce odkryto, że liście tej rośliny służyły do wykładania dołów do przechowywania bogatych w oleje nasion Pappea capensis. W Melkhoutboom odkryto narzędzia kamienne sprzed 6000 lat oraz zmumifikowane szczątki kobiety sprzed 2000 lat owinięte w łuski cebul B. disticha[26].
W roślinach z gatunku B. haemanthoides obecne są alkaloidy β-krynanowe, dystychamina, bufanidryna, bufanizyna i krynina[27]. Badania przeprowadzone w 2013 roku udowodniły, że obecne w tych roślinach alkaloidy likoryna i dystychamina wykazują silne działanie przeciwko komórkom ostrej białaczki limfoblastycznej, gruczolakoraka piersi i gruczolakoraka szyjki macicy, z wartościami IC50S w zakresie od 1,8 do 9,2 μM[28].
Interakcje międzygatunkowe
Rośliny są zjadane przez sępy i inne ptaki padlinożerne. Sugeruje się, że ma to na celu zapobieganie uszkodzeniom spowodowanym połknięciem zgniłego mięsa lub wyostrzenie wzroku[5].
Rozwijające się pąki kwiatowe B. haemanthoides są zjadane przez szarańczaki z gatunku Dictyophorus spumans[9].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 22[13].

Systematyka

Pozycja systematyczna
Rodzaj z podplemienia Boophoninae, plemienia Amaryllideae, podrodziny amarylkowych Amaryllidoideae z rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae[29].
W Europie najwcześniejszą pisemną wzmianką o roślinach z rodzaju Boophone jest ilustracja holenderskiego ogrodnika, Emanuela Sweertsa, żyjącego w latach 1552–1612, który wykonał rysunek rośliny z gatunku Boophone haemanthoides, przedstawiający dojrzałą cebulę z liśćmi, w pracy Florilegium amplissimum et selectissimum, opublikowanej we Frankfurcie w 1612 roku, ponad 300 lat przed formalnym opisaniem tego gatunku[9].
Wykaz gatunków[3]
  • Boophone disticha (L.f.) Herb.
  • Boophone haemanthoides F.M.Leight.

Nazewnictwo

Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów βους (bous – wół, bydło) i φόνος (phonos – zabójstwo), z uwagi na toksyczność tych roślin dla bydła[10].
Nazwy zwyczajowe
W języku xhosa roślina nazywana jest incwadi, co oznacza „książka” i odnosi się do wachlarzowato rozpościerającego się ulistnienia[11]. W języku sotho roślina nazywa się leshoma lub motlatsia, w suazi incumbe, w taabwa lunteunteu[12], w shona muwandwe, w tswana leshona, w ndebele incoto, w zuluskim incotha, w nguni ibadi, natomiast w języku afrykanerskim gifbol, boesmangifbol, malkopgif, gifui, seeroogblom, kopseerblom, iperdespook, które odnoszą się zasadniczo do trujących właściwości tych roślin[30].

Zagrożenie

Boophone haemanthoides ujęty jest na Czerwonej Liście Roślin Południowej Afryki jako gatunek najmniejszej troski[9].

Zastosowanie

B. disticha w naturalnym siedlisku w Afryce Południowej
B. haemanthoides w naturalnym siedlisku w Afryce Południowej
Rośliny lecznicze
Boophone disticha jest jedną z roślin cebulowych najczęściej stosowanych przez rdzenną ludność Afryki do celów leczniczych, wykorzystywaną do leczenia wielu dolegliwości[21].
W tradycyjnej medycynie afrykańskiej świeże liście B. disticha używane są do zatrzymywania krwawienia z ran[7]. Suszone liście są też żute w leczeniu uzależnienia od alkoholu[5]. Okładami z suszonych liści, zwilżonych mlekiem lub olejem leczy się w Mozambiku zapalenie żył[12]. Napary kwiatowe z owsianką spożywane są na zawroty głowy w Malawi[12].
Najszersze zastosowanie mają jednak cebule, używane przez większość plemion środkowej i południowej Afryki (a także przez pierwszych osadników europejskich) na problemy skórne i rany, w tym wysypki, podbiegnięcia krwawe, oparzenia, skaleczenia i czyraki[7].
Łuski cebul stosowane są jako opatrunek po obrzezaniu, a także po przekłuciu uszu[5] oraz na wszelkiego rodzaju rany, od skaleczeń po oparzenia, pokrzywki, ropnie i czyraki[12]. Uważa się, że łuski posiadają działanie przeciwbólowe, ściągające i wyciągające ropę[12]. Łuski cebul są także używane w astmie i duszności[5], stosowane są jako wypełnienie poduszki pod głowę[12].
Ekstrakty z cebul stosowane są doustnie lub w postaci lewatywy na ból głowy, klatki piersiowej, brzucha, na osłabienie i choroby oczu[12]. Mleko, w którym macerowane były łuski cebul, stosowane jest na owrzodzenia i stany zapalne[12]. Ponadto ekstrakty z cebul są stosowane w leczeniu raka, malarii i gruźlicy[5].
Napar z cebul używany jest zewnętrzne do leczenia różnych chorób skóry i stanów zapalnych[7], w tym reumatyzmu[5]. Cebule są także stosowane do leczenia dawnej histerii i innych zaburzeń lękowych, bezsenności, depresji, a także wielu innych dolegliwości układu nerwowego[5]. Osadnicy z Cape-Dutch sypiali na materacach wypełnionych łuskami z cebul w celu leczenia bezsenności[5].
W Zimbabwe Szona używają pulpy ze zmiażdżonych cebul na opuchlizny i zawroty głowy. Wywary z cebul są spożywane wewnętrznie lub stosowane w postaci lewatywy w przypadku dolegliwości żołądkowo-jelitowych i ogólnego osłabienia[12]. W Mozambiku macerat z cebul stosowany jest do zwiększenia potencji seksualnej. Proszek uzyskiwany ze spalonych cebul wcierany jest w zadrapania na skórze w obszarze objętym paraliżem[12]. W dystrykcie Bethlehem w Wolnym Państwie sok lub ekstrakt z cebul tej rośliny jest stosowany w postaci lewatywy do popełniania samobójstw[12].
W medycynie weterynaryjnej rośliny stosowane przez Xhosa są do leczenia bakteryjnej hemoglobinurii u bydła[7].
Badania na ciężarnych myszach wykazały, że liofilizowany wodny ekstrakt etanolowy z tej rośliny zmniejsza ciśnienie tętnicze po stresie poporodowym silniej niż diazepam[31].
Drugi gatunek z tego rodzaju, Boophone haemanthoides, o ograniczonym zasięgu geograficznym, również jest wykorzystywany w tradycyjnej medycynie ludów Khoisan[5].
Rośliny psychoaktywne
Ludy Soto w Afryce Południowej używają naparów z cebul tej rośliny w celach narkotycznych[12]. Wysuszony proszek z cebuli służy również rytualne kadzidło psychoaktywne[8][12]. Psychoaktywne właściwości cebul stosowane są do wywołania transu i używane w różnych rytuałach wróżbiarskich, takich jak przywoływanie duchów przodków i leczenie opętania[8].
Rośliny magiczne
Szona sadzą rośliny z gatunku B. disticha na zewnątrz swoich chat jako zaklęcie odpędzające złe sny, przynoszące szczęście i deszcz, a także utrzymujące z dala od chaty „mudzimu” (ducha wędrownego) po śmierci. Rośliny te są również stosowane w samobójstwach rytualnych oraz podczas tajnych ceremonii inicjacyjnych w Lesotho. Młodzi chłopcy spożywają zgniecioną cebulę zmieszaną z innymi składnikami w celu umożliwienia nawiązania kontaktu z przodkami. Pierwsze oznaki stanu oszołomienia są oznaką, że w dzieci wstąpił duch dorosłości[8].
Aby zapewnić wygraną przed meczem piłki nożnej w Malawi, członkowie drużyny piłkarskiej posypywani są popiołem pochodzącym ze spalenia kawałka cebuli B. disticha, korzeni Acacia karoo i kawałka skóry z piłki do gry[12].
Wróżbici Xhosa podają napar z cebul w przypadku ifufunyana, histerii wskazującej na opętanie przez złe duchy[32].
W przeciwieństwie do Boophone disticha gatunek B. haemanthoides nie ma zastosowania magicznego[9].
Rośliny ozdobne
Ze względu na efektowne kwiatostany oraz niezwykłe, pofalowane liście oba gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne[33].
Inne zastosowania
Cebule B. disticha są używane przez Sanów i Khoisanów do wytwarzania trucizny do strzał. Buszmeni używają ich jako trucizny myśliwskiej[5]. W Zairze trucizna do strzał sporządzana jest z samego soku z cebul lub z soku zmieszanego z sokiem mlecznym z wilczomlecza[12]. Z kolei w Zimbabwe trucizna sporządzana jest z soku z cebul wymieszanego z jadem węży i Acokanthera oppositifolia[12]. W Botswanie glina zmieszana z tłuczoną cebulą B. disticha służy do naprawiania glinianych garnków, a w Ghanzi do naprawiania rur wydechowych[23]. Kobiety Zulusów zwijają tabakę na kawałku suszonej cebulki, aby poprawić jej skuteczność[5]. Zewnętrzna warstwa cebul używana jest też do wykonania pierścienia na głowę wodza Suazi, a liście służą do robienia frędzli noszonych jako ozdoby[5].

Uprawa

Historia uprawy
Rośliny znane w Polsce co najmniej od XIX wieku. W tomie IV wydanej w 1825 roku pracy Stanisława Wodzickiego O hodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu drzew, krzewów, roślin i ziół celniejszych ku ozdobie ogrodów, przy zastosowaniu do naszej strefy wskazane jest, że rośliny te „potrzebuią gliny lekkiey, z białym piaskiem zmięszaney, dla tego, że Cebule z łatwością gniią. W jesieni pędzą, a spoczywaią latem; w którym to czasie, potrzeba ie, nie bardzo gorąco trzymać”[34].
Wymagania
Rośliny nie są mrozoodporne. W ciepłym klimacie, nadają się do sadzenia w ogrodzie, na obszarach chłodniejszych mogą być uprawiane w głębokich pojemnikach i zimowane w pomieszczeniu. Cebule należy sadzić płytko, do połowy wysokości. Potrzebują stanowiska słonecznego. Rodzaj gleby nie ma większego znaczenia[25], ale według niektórych autorów wymagają żyznego, dobrze przepuszczalnego podłoża[33], a nawet piaszczystego (B. disticha)[16] lub piaszczysto-żwirowego na warstwie kompostu (B. haemanthoides)[9].
Rozmnażanie
Mogą być rozmnażane z nasion lub przez cebulki przybyszowe, które jednak pojawiają się w niewielkiej liczbie i rzadko obok cebuli macierzystej[25]. Nasiona należy wysiać niezwłocznie po pęknięciu torebek w głębokich doniczkach, na piaszczystym podłożu, przykrywając je lekko na około 3 mm piaskiem. Niektóre nasiona mogą kiełkować natychmiast lub kiełkowanie może być opóźnione. Raz w roku należy zaprzestać podlewania i wprowadzić sadzonki w okres spoczynku[9]. Uprawa tych roślin z nasion wymaga cierpliwości, ponieważ zakwitają dopiero 12 lat od wysiania[11].
Pielęgnacja
W okresie uśpienia są bardzo wrażliwe na nadmiar wilgoci i wymagają całkowitego przesuszenia[9][16]. W uprawie kwitną nieregularnie i dopiero z odpowiednio wyrośniętej cebuli[9][16]. Nie powinny być przesadzane częściej niż co 5–6 lat[11]. Niewystarczająco przepuszczalne podłoże prowadzi do grzybiczego gnicia cebul[9].

Nawiązania w kulturze

Wątek uprawy Boophone disticha oraz właściwości medycznych i używkowych tej rośliny pojawia się w powieści niemiecko-południowoafrykańskiej pisarki Stefanie Gercke z 2019 roku pod tytułem Ort der Zuflucht[35]. Ryzyko śmierci związane z zażywaniem B. disticha jako środka halucynogennego jest poruszone w powieści kryminalnej z 2011 roku autorstwa Michaela Searsa i Stanleya Trollipa, wydanej pod pseudonimem Michael Stanley, pod tytułem Death of the Mantis[36].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-18] (ang.).
  3. ↑ a b c d e Plants of the World Online (ang.). The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-18].
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum) (ang.). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-02-18].
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Jerald J. Nair, Johannes Van Staden. Traditional usage, phytochemistry and pharmacology of the South African medicinal plant Boophone disticha (L.f.) Herb. (Amaryllidaceae). „Journal of Ethnopharmacology”. 151 (1), s. 12–26, 2014. Elsevier BV. DOI: 10.1016/j.jep.2013.10.053. ISSN 0378-8741 (ang.). 
  6. ↑ a b c Elizabeth A. Dauncey: Plants that kill: a natural history of the world’s most poisonous plants. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2018, s. 84. ISBN 978-0-691-17876-9.
  7. ↑ a b c d e f g Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. CRC, Taylor & Francis Group, 2012, s. 624. ISBN 978-1-4200-8044-5. OCLC 774639599. (ang.)
  8. ↑ a b c d e Christian Rätsch: The encyclopedia of psychoactive plants: ethnopharmacology and its applications. Park Street Press, 2005, s. 1665–1666. ISBN 978-1-59477-662-5. OCLC 883127124. (ang.)
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Colleen Rust: PlantZAfrica: Boophone haemanthoides. South African National Biodiversity Institute. [dostęp 2021-09-06].
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Van Jaarsveld E.: Boophone. W: Eggli U., Nyffeler R.: Illustrated Handbook of Succulent Plants: Monocotyledons. Springer, 2020, s. 429–430.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa John Manning, Peter Goldblatt, Dee Snijman: The color encyclopedia of cape bulbs. Portland: Timber Press, 2002, s. 94–95. ISBN 0-88192-547-0.
  12. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac Hans Dieter Neuwinger: African ethnobotany: poisons and drugs. Chemistry, pharmacology, toxicology. London: Chapman & Hall, 1996, s. 10–16. ISBN 978-3-8261-0077-2.
  13. ↑ a b A.W. Meerow, D.A. Snijman: Amaryllidaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 83–97. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.)
  14. ↑ Vorster P. i Spreeth A.D.: Leaf anatomy and generic delimitations in South African Amaryllidaceae. W: The biodiversity of African plants: proceedings XIV AETFAT Congress 22-27 August 1994, Wageningen, the Netherlands. Dordrecht: Springer Netherlands, 1994, s. 514–516. ISBN 978-94-009-0285-5.
  15. ↑ Gunnar Erdtman: Pollen morphology and plant taxonomy. Leiden: E.J. Brill, s. 43–44. ISBN 978-90-04-08122-2.
  16. ↑ a b c d e Eliot Lithudzha: PlantZAfrica: Boophone disticha. South African National Biodiversity Institute. [dostęp 2021-09-06].
  17. ↑ Nicky Allsopp (et al.): Fynbos: ecology, evolution, and conservation of a megadiverse region. Oxford: Oxford University Press, 2014, s. 19. ISBN 0-19-967958-4.
  18. ↑ Françis Malaisse: Copper-cobalt flora of Upper Katanga and Copperbelt. Field guide. Gembloux: Les Presses Agronomiques de Gembloux, 2016, s. 296. ISBN 978-2-87016-080-0.
  19. ↑ R. Hänsel, S. Greiner: Drogen A-D. Wyd. 5. Berlin, Heidelberg: Springer Verlag, 2013, s. 527. ISBN 978-3-642-58087-1.
  20. ↑ J.S. Neergaard, J. Andersen, M.E. Pedersen, G.I. Stafford i inni. Alkaloids from Boophone disticha with affinity to the serotonin transporter. „South African Journal of Botany”. 75 (2), s. 371–374, 2009. Elsevier BV. DOI: 10.1016/j.sajb.2009.02.173. ISSN 0254-6299 (ang.). 
  21. ↑ a b Lee Cheesman, Jerald J. Nair, Johannes van Staden. Antibacterial activity of crinane alkaloids from Boophone disticha (Amaryllidaceae). „Journal of Ethnopharmacology”. 140 (2), s. 405–408, 2012. Elsevier BV. DOI: 10.1016/j.jep.2012.01.037. ISSN 0378-8741 (ang.). 
  22. ↑ Ashton Q. Acton: Cholinesterases – Advances in Research and Application: 2013 Edition. Scholarly Editions, 2013. ISBN 978-1-4816-9879-5.
  23. ↑ a b Gwithie Kirby: Wild Flowers of Southeast Botswana. Penguin Random House SA, 2013, s. 237. ISBN 978-1-77584-135-7.
  24. ↑ a b Victor Kuete: Toxicological survey of African medicinal plants. Wyd. First. London: Elsevier, 2014. ISBN 978-0-12-800475-3.
  25. ↑ a b c John E. Bryan: Bulbs. Portland, Oregon: Timber Press, s. 135. ISBN 0-88192-529-2.
  26. ↑ Philip Wexler: Toxicology in antiquity. Wyd. Second. London: Academic Press, 2018. ISBN 978-0-12-815340-6.
  27. ↑ J.J. Nair, J.C. Manning, J. Van Staden. Distichamine, a chemotaxonomic marker for the genus Boophone Herb. (Amaryllidaceae). „South African Journal of Botany”. 83, s. 89–91, 2012. Elsevier BV. DOI: 10.1016/j.sajb.2012.07.024. ISSN 0254-6299 (ang.). 
  28. ↑ Jerald J. Nair, Lucie Rárová, Miroslav Strnad, Jaume Bastida i inni. Alkaloids from Boophone haemanthoides (Amaryllidaceae). „Natural Product Communications”. 8 (12), s. 1934578X1300801, 2013. SAGE Publications. DOI: 10.1177/1934578x1300801211. ISSN 1934-578X (ang.). 
  29. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) (ang.). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-18].
  30. ↑ Umberto Quattrocchi: CRC world dictionary of plant names. Common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. Boca Raton: CRC Press, 1999, s. 325. ISBN 978-0-8493-2673-8.
  31. ↑ William Pote, Dexter Tagwireyi, Herbert M. Chinyanga, Collin Musara i inni. Cardiovascular effects of Boophone disticha aqueous ethanolic extract on early maternally separated BALB/C mice. „Journal of Ethnopharmacology”. 148 (2), s. 379–385, 2013. Elsevier BV. DOI: 10.1016/j.jep.2013.03.001. ISSN 0378-8741 (ang.). 
  32. ↑ Tony Dold: Voices from the forest: celebrating nature and culture in Xhosaland. Auckland Park, South Africa: Jacana Media, 2012, s. 200. ISBN 978-1-4314-0299-1.
  33. ↑ a b Robert M. Hays, Janet Marinelli: Bulbs for indoors: year-round windowsill splendor. Brooklyn, NY: Brooklyn Botanic Garden, 1996, s. 68. ISBN 0-945352-94-8.
  34. ↑ Wodzicki Stanisław: O chodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu drzew, krzewow i ziół celnieyszych: ku ozdobie ogrodów, przy zastósowaniu do naszey strefy. T. IV. Kraków: Drukarnia Józefa Mateckiego, 1825, s. 278. (pol.)
  35. ↑ Stefanie Gercke: Ort der Zuflucht. München: Heyne Verlag, 2019. ISBN 978-3-641-21916-1.
  36. ↑ Michael Stanley: Death of the Mantis. UK: Hachette, 2011. ISBN 978-0-7553-8119-7.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Boophone disticha 1DS-II 6060.jpg
Autor: SAplants, Licencja: CC BY-SA 4.0
Boophone disticha, plant in flower; relict grassland, Pretoria National Botanical Garden, Pretoria, Gauteng, South Africa
Boophone disticha08.jpg
Autor: Paul venter, Licencja: CC BY-SA 3.0
Boophone disticha seeds - from Hamerkop nr Sparkling Waters, Magaliesberg, South Africa
Boophane haemanthoides.jpg
Autor: mmmavocado, Licencja: CC BY 2.0
Boophane haemanthoides (or Boophone h.) SE of Hondeklipbaai, South Africa
Boophone disticha 1DS-II 4-5749.jpg
Autor: SAplants, Licencja: CC BY-SA 4.0
Boophone disticha, plant in flower; between Krugersdorp and Hekpoort, near Tarlton, recently burned grassland on dolomite. Gauteng, South Africa
Boophone haemanthoides 15978056.jpg
Autor: Nick Helme, Licencja: CC BY-SA 4.0
Brush Oxbane (Boophone haemanthoides)
Boophone disticha 50D 0361.jpg
Autor: SAplants, Licencja: CC BY-SA 4.0
Boophone disticha, developing infructescence; recently burned grassland on dolomite, Doornkloof, Irene, Gauteng, South Africa
Boophone disticha, habitus, Skeerpoort, a.jpg
Autor: JMK, Licencja: CC BY-SA 3.0
Habit of Century plant near Dewetsnek on the crest of the Magaliesberg, near Skeerpoort, North West. It exhibits distichous phyllotaxis.
Boophone haemanthoides01.jpg
Autor: Hendrik van Zijl, Licencja: CC BY-SA 3.0
Boophone haemanthoides F.M.Leight. - Northern Cape, South Africa
Boophone disticha 20D 3591.jpg
Autor: SAplants, Licencja: CC BY-SA 4.0
Boophone disticha, plant with flowers, in habitat; recently burned grassland, Umtamvuna Nature Reserve, Port Edward, South Africa