Borowik szlachetny

Borowik szlachetny

Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	grzyby
Gromada	podstawczaki
Klasa	pieczarniaki
Rząd	borowikowce
Rodzina	borowikowate
Rodzaj	borowik
Gatunek	borowik szlachetny
Nazwa systematyczna
Boletus edulis Bull. Herb. Fr. 2: tab. 60 (1782)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[1]
najmniejszej troski

Dwa borowiki szlachetne w bieszczadzkim lesie

Młody owocnik borowika szlachetnego

Stary owocnik borowika szlachetnego

Borowik szlachetny z lasu sosnowego na obrzeżach Pustyni Błędowskiej

Borowik szlachetny w Borach Tucholskich

Borowik szlachetny (Boletus edulis Bull.) – gatunek grzybów z rodziny borowikowatych (Boletaceae)^[2], potocznie nazywany prawdziwkiem. Występuje w Ameryce Północnej (głównie na zachód od Gór Skalistych, rzadziej w części centralnej i wschodniej kontynentu) i w Europie^[3]. Ponadto został zawleczony do Nowej Zelandii^[4] i południowej Afryki^[5]. W Polsce często spotykany zwłaszcza w górach, rzadziej na niżu, zwykle rzadki w okolicach wielkich miast.

Aromatyczny grzyb jadalny o szerokich zastosowaniach w kuchniach europejskich. Nadaje się do bezpośredniego spożycia, marynowania, suszenia i do wszelkich innych rodzajów przerobu. Jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym.

Systematyka i nazewnictwo

Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Boletaceae, Boletales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi^[2].

Niektóre synonimy naukowe

Ma ok. 60 synonimów naukowych. Niektóre z nich^[6]:

Nazwy zwyczajowe

Występujące w nazwie naukowej łacińskie słowo edulis oznacza jadalny. Do polskiej literatury mykologicznej nazwę borowik szlachetny wprowadziła Alina Skirgiełło w 1960^[7]. W polskich taksonomiach ludowych grzyb ten znany jest pod wieloma nazwami zwyczajowymi. Współcześnie poza najczęściej stosowaną nazwą zwyczajową borowik szlachetny, do popularnych określeń gatunku należą: prawdziwek i borowik jadalny. Dawniej w języku polskim używano wielu określeń: borowik, grabak, grzyb borowik (też: borownik, borowy), grzyb jadalny, grzyb majowy, grzyb prawdziwy, grzyb sprawiedliwy, grzyb właściwy, prawdzik^[8] oraz grzyb prawy, prawak, prawik, przawdziwik, prawdziwiec, grzyb dębowy^[9]. Poza tym ze względu na to, że młode osobniki borowika szlachetnego rozwijające się pod igliwiem są barwy białej, bywa on nazywany też grzybem białym.

Ma jeszcze nazwę, związaną ze zmianami w taksonomii botanicznej. Dawniej borowiki rosnące pod brzozami zaliczano do odrębnego gatunku – borowik brzozowy Boletus betulicola (Vasilk.)^[10], według aktualnych ustaleń taksonomicznych jest to synonim borowika szlachetnego^[2],które w zależności od przyjętego systemu taksonomicznego Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego rekomenduje określać jako: borowik szlachetny, borowik szlachetny podgatunek brzozowy, borowik szlachetny odmiana brzozowa lub borowik szlachetny forma brzozowa. Podobnie jest z Boletus edulis f. citrinus o zalecanych nazwach: borowik szlachetny, borowik szlachetny odmiana cytrynowa lub borowik szlachetny forma cytrynowa oraz Boletus edulis var. piceicola o zalecanych nazwach: borowik szlachetny lub borowik szlachetny odmiana świerkowa^[11].

Morfologia

Kapelusz

Ma średnicę od 6 do 25 centymetrów. U młodych osobników jest zwykle barwy białej, później piaskowej. Z czasem staje się jasnobrązowy i ciemnobrązowy. Rzadko zdarza się, aby kapelusz borowika szlachetnego był barwy karminowej. Kształt kapelusza początkowo jest gładki i półkolisty, później bardziej wypukły, stare okazy są poduszkowato rozpostarte. Powierzchnia kapelusza jest matowa, bywa pomarszczona, w czasie deszczu i u osobników starszych – staje się gładka i lepka.

Hymenofor

Drobne, okrągławe na przekroju rurki o długości od 8 do 30 milimetrów. Dają się łatwo oddzielić od miąższu kapelusza. Pory i rurki u młodych owocników są zwykle barwy białej bądź kremowej. U osobników starszych są one żółtawooliwkowe, żółtozielone i oliwkowozielone. U nasady hymenofor jest zatokowo wycięty. Podstawki osiągają rozmiary 32–40 × 10–12 µm, maczugowate z 4 zarodnikami^[12].

Trzon

Ma wysokość od 5 do 20 centymetrów, a grubość od 1,5 do 10 centymetrów. Jest koloru białego, szarobiaławego lub piaskowego. U młodych osobników borowika szlachetnego trzon jest pękaty i głęboko osadzony w ziemi, później wydłuża się, staje się maczugowaty i baryłkowaty. Posiada delikatną siateczkę o białawym lub jasnobrązowym zabarwieniu, widoczną zwłaszcza w górnej części trzonu.

Miąższ

Zwykle ma kolor biały, rzadziej kremowy lub piaskowy, pod skórą czerwonawobrązowy. U młodych osobników jest on twardy, a u starszych gąbczasty. Nie zmienia zabarwienia na powietrzu ani w trakcie krojenia. Zapach ma przyjemny, a smak opisywany jako orzechowy^[13].

Zarodniki

Mają 14–18 × 4,5–7 µm średnicy i mają wrzecionowaty kształt oraz gładką powierzchnię. Zwykle są barwy białej, ciemnooliwkowej lub oliwkowobrązowej^[14]. Rozprzestrzeniane są przez ruchy powietrza.

Siedlisko

Borowik szlachetny występuje zarówno w lasach iglastych, liściastych, jak i mieszanych. Grzyb ten tworzy mikoryzę z licznymi gatunkami drzew, jednak głównie ze świerkami dlatego najobficiej występuje w górskich drzewostanach świerkowych. Preferuje drzewostany w średniej klasie wieku, w starszych drzewostanach iglastych ustępuje podgrzybowi brunatnemu^[15][11]. Owocniki pojawiają się najczęściej i najliczniej w okresie od maja do listopada, zdarzają się także w grudniu (np. w 2000 roku)^[16]. Owocniki wyrastają pojedynczo, często w niewielkich grupach po kilka, bywa także, że tworzą kręgi^[17].

Do prawidłowego rozwoju borowika szlachetnego potrzebne są nie tylko korzenie właściwego gatunku drzewa. Na powierzchni kory tworzy on ryzomorfy – wyraźnie widoczne gołym okiem sznury grzybniowe, które rozchodzą się w glebie w różnych kierunkach i tworzą okazałe owocniki. Jednak aby strzępki jego grzybni połączyły się z korzeniami drzew, w podłożu muszą się znajdować bakterie z rodzaju Pseudomonas^[18][19].

Borowik szlachetny a zwierzęta

Owocniki smakują ludziom, ale też stanowią pokarm wielu gatunków zwierząt. Amatorami ich są przede wszystkim myszy polne i leśne, chrząszcze, ślimaki i czerwie muchówek. W Stanach Zjednoczonych obserwowano żerowanie na larwach obecnych w owocnikach „prawdziwków” ptaków z gatunku pasówka rudosterna^[20]. Grzybnia może być przez owady lub inne zwierzęta przenoszona i w ten sposób grzyb może zajmować nowe stanowiska^[21].

Klasyfikacja

Grzyby z grupy Boletus edulis w poszczególnych klasyfikacjach uzyskiwały różną rangę – od form i odmian do podgatunków i odrębnych gatunków (wówczas nazwa B. edulis sensu lato oznaczała gatunek zbiorowy). Różnice wiążą się głównie z preferencjami siedliskowymi, barwą kapelusza i wykształceniem siateczki na trzonie. Taksonami wyróżnianymi obecnie w randze odrębnych gatunków, niegdyś łączonymi w jeden takson tej rangi są: borowik sosnowy (Boletus pinophilus Pilát & Dermek), borowik usiatkowany (Boletus reticulatus Schaeff.), borowik ciemnobrązowy (Boletus aereus Bull.). Systematyka tej grupy wciąż nie jest ustalona w oparciu o kompleksowe badania DNA^[3]. Nie stwierdzono między poszczególnymi taksonami istotnych różnic w budowie mikroskopowej^[22].

Gatunki podobne

Goryczak żółciowy – grzyb często mylony z borowikiem szlachetnym

Borowik szlachetny często mylony jest z innymi gatunkami borowików, do niedawna uważanymi raczej za jego odmiany. W Europie środkowej najłatwiej pomylić go z borowikiem ciemnobrązowym, który wygląda niemal identycznie jak borowik szlachetny. Jedyną cechą, która różni te dwa gatunki jest kolor kapelusza, który u borowika ciemnobrązowego jest znacznie ciemniejszy niż u szlachetnego. Podobny borowik usiatkowany (Boletus reticulatus) ma zwykle popękaną skórkę kapelusza i ciemniejszy trzon z wyraźniejszą siatką. Z kolei borowik sosnowy (Boletus pinophilus) wyróżnia się zarówno kapeluszem, jak i trzonem o barwie czerwonobrązowej. Poza tym borowik szlachetny odróżnia się od borowika sosnowego i usiatkowanego miejscem najczęstszego występowania. Borowika szlachetnego najczęściej znaleźć można pod świerkami, borowika sosnowego pod sosnami, a borowika usiatkowanego pod dębami i bukami.

W Ameryce Północnej najbardziej podobne gatunki to: Boletus variipes, B. nobilis, B. barrowsii^[3].

„Borowik jadalny” jest także bardzo często mylony z goryczakiem żółciowym (Tylopilus felleus), powszechnie spotykanym w Polsce niejadalnym grzybem, który ma bardzo gorzki smak (po zmieszaniu z grzybami jadalnymi psuje wszelkie walory smakowe potrawy) i może wywołać niedyspozycje żołądkowe. W młodym stadium goryczak wygląda bardzo podobnie do borowika szlachetnego, jednak jego rurki niebawem stają się lekko różowe lub przybierają odcień winnej czerwieni. Po dotknięciu goryczak żółciowy brązowieje, w przeciwieństwie do borowika, który nie zmienia swojej barwy. Sprawą, która pozwala bez wątpienia stwierdzić, że znaleziony grzyb to goryczak żółciowy, a nie borowik szlachetny jest trzon, który w przypadku goryczaka ma barwę jasnożółtawą i jest pokryty ciemniejszą, brązowawą, wypukłą i wyczuwalną siateczką, znacznie wyraźniejszą niż w przypadku „prawdziwka”.

Borowik ciemnobrązowy

Borowik usiatkowany

Ochrona

Zręby zupełne eliminują ten gatunek z lasów (powtórna kolonizacja terenu jest możliwa po odnowieniu drzewostanu). W Ameryce Północnej stwierdza się długoterminowy spadek ilości zarodników tego gatunku, za co wini się gospodarkę leśną, w szczególności intensywne użytkowanie i pozyskiwanie drewna^[21]. Szkodliwe oddziaływanie ma zwłaszcza niszczenie lub usuwanie ściółki leśnej. Drastyczny spadek liczebności tego gatunku rejestrowany jest w wielu miejscach Europy^[15]. Nadmierne pozyskanie ze stanowisk naturalnych powoduje ograniczenie częstości występowania, zwłaszcza w okolicach dużych miast.

W Polsce gatunek ten był umieszczony na „Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce” w jej wydaniu z 1992, z kategorią zagrożenia V (gatunek zagrożony)^[23]. W kolejnym wydaniu listy w 2006, borowik jadalny już nie został w niej uwzględniony.

Znaczenie

Suszone borowiki wystawione na sprzedaż

Suszone borowiki szlachetne

Na fińskim znaczku

Grzyb jadalny

Skład chemiczny: Borowik szlachetny wyróżnia się wśród grzybów wysoką zawartością białka wynoszącą ok. 5,5%. Mimo podobnej zawartości białek jak w chlebie i mleku – białka borowika są w części tylko dostępne ze względu na niemożność strawienia przez człowieka ścian komórkowych zbudowanych z chityny. Dostępność białek zwiększa rozdrabnianie grzybów i ich obróbka cieplna. Dominującym składnikiem jest woda (80–90%). Pozostałe składniki to głównie węglowodany, przy czym dominuje wspomniana chityna. Nieznaczny, kilkuprocentowy udział mają strawne węglowodany. Około 1% stanowią składniki mineralne. W zestawieniach porównawczych wartości odżywczych popularnych produktów^[24] borowik suszony zajmuje pierwsze miejsce pod względem zawartości fosforu, witaminy B₂, witaminy B₃, pod względem zawartości żelaza ustępuje tylko kaszance, jest też stosunkowo bogatym źródłem magnezu i witaminy C. Borowik szlachetny należy do grzybów wyróżniających się gromadzeniem niewielkich tylko ilości cezu. Obecność tego promieniotwórczego pierwiastka stwierdzono w zwiększonych ilościach w środkowoeuropejskich grzybach po katastrofie w Czarnobylu^[25]. Z kolei na 20 gatunków grzybów zbieranych w Polsce, właśnie borowik szlachetny cechuje się najwyższą koncentracją promieniotwórczego izotopu polonu ²¹⁰Po, dla którego gatunek ten jest doskonałym bioindykatorem. Dla przyjęcia dawki promieniowania w wysokości 37 μSv trzeba byłoby spożyć 5 kg świeżych i silnie skażonych grzybów^[26].

Zastosowania kulinarne: Borowik szlachetny znajduje szerokie zastosowanie w kuchniach europejskich. Ze względu na aromatyczny i zwarty miąższ borowiki zalecane są do sporządzania sałatek i suszenia. Sporządza się z nich sosy i zupy grzybowe. Sosy mogą być spożywane zarówno z wszelkiego rodzaju makaronami, ryżem czy kaszą, jak i mogą być dodatkiem do mięs. Borowiki szlachetne dodawane są także do włoskiego risotto. Poza tym często spożywa się je sauté z dodatkiem masła. Są one składnikiem wielu potraw prowansalskich i wiedeńskich.

W Polsce borowik szlachetny znajduje zastosowanie jako składnik bigosu, kapusty z grzybami, uszek do barszczu, pierogów z grzybami oraz wielu innych tradycyjnych potraw kuchni polskiej. Często jest marynowany w zalewie octowej.

Jednym z produktów na bazie borowika szlachetnego są tzw. borowiki wielkopolskie. Są to całe, małe, marynowane owocniki borowika. Wielkość kapeluszy borowików wielkopolskich może wynosić co najwyżej 3 centymetry, a trzon nie może mierzyć więcej niż 1,5 centymetra. Marynata potrzebna do zalania borowików wielkopolskich ma smak słodko-kwaśny, podkreślający walory smakowe borowika szlachetnego. Dnia 28 lutego 2006 borowik wielkopolski został wpisany na Listę Produktów Tradycyjnych w kategorii „inne produkty”^[27].

Zastosowania handlowe: Wizerunek borowika szlachetnego wykorzystywany jest w celach komercyjnych. Grzyb ten pojawia się na opakowaniach wielu produktów spożywczych o smaku grzybowym. Najbardziej pospolitym przypadkiem takiego użycia jest wizerunek borowika na etykietach serów twarogowych dostępnych na polskim rynku^[28]. W 2007 na polskim rynku pojawiły się chipsy o smaku borowikowym, wyprodukowane przez jedną z firm. Na opakowaniu zamieszczono zdjęcie borowika szlachetnego^[29].

Borowik szlachetny wymieniony został na pierwszym miejscu w wykazie grzybów dopuszczonych do obrotu lub produkcji przetworów grzybowych albo środków spożywczych zawierających w swoim składzie grzyby stanowiącym załącznik do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 w sprawie grzybów dopuszczonych do obrotu lub produkcji przetworów grzybowych albo artykułów spożywczych zawierających grzyby oraz uprawnień klasyfikatora grzybów i grzyboznawcy (Dz. U. Nr 21 z 10 lutego 2003 r., poz. 178)^[30].

Historia użytkowania: Borowiki szlachetne na terenach krajów słowiańskich są od dawna jednym z elementów pożywienia, jakie dawały człowiekowi w okresie zbieractwa lasy i puszcze. Początkowo borowiki były suszone, a następnie używane jako przyprawy do różnych potraw. W późniejszych czasach były one gotowane lub kiszone, a od XVI wieku marynowane. Rodzaje marynat do przygotowania prawdziwków, jak i innych grzybów zależały od użytego do zalewy octu i przypraw oraz sposobu jej wykonania. Marynowane grzyby znalazły uznanie w kuchni szlacheckiej oraz kuchni magnackiej. Dopiero w późniejszych czasach, wraz z rozwojem kapitalizmu takie przetwórstwo dotarło na tereny wiejskie. Marynowane borowiki nie były produktem spożywanym na co dzień, lecz były spożywane podczas uroczystości i świąt.

Uprawa: Jak dotychczas próby uprawy borowika szlachetnego w celach konsumpcyjnych były daremne, ze względu na ścisłą symbiozę z określonymi drzewami i innymi organizmami, konieczną dla wydania owocników^[31][19].

Mikoryza

Udaje się szczepić grzybnią borowika szlachetnego sadzonki drzew (tzw. szczepionki mikoryzowe) w celu wzmocnienia ich rozwoju^[32]. W doświadczeniu mimo potwierdzenia obecności grzybni prawdziwka na korzeniach 82% szczepionych drzew po 6 latach uprawy – nie zarejestrowano owocników^[33].

Rekordy

Wyróżniające się wielkością okazy prawdziwków są przedmiotem nierzadkich doniesień medialnych w sezonie grzybobrania. Przykłady szczególnie efektownych znalezisk to okaz o wadze 3 kilogramów^[34] i osiągający 42 cm wysokości okaz o wadze 1,45 kg z okolic Korzybia^[35]. W dawnym Związku Radzieckim znaleziono prawdziwka o wadze 6 kg^[36]. Rekordowy prawdziwek znaleziony w Polsce ważył prawie 7,5 kg^[37].

Filatelistyka

Poczta Polska wyemitowała 29 sierpnia 2014 r. znaczek pocztowy o nominale 4,20 zł przedstawiający borowika szlachetnego w serii Grzyby w polskich lasach. Autorem projektu znaczka była Marzanna Dąbrowska. Znaczek wydrukowano techniką offsetową, na papierze fluorescencyjnym, w nakładzie 400 000 szt.^[38][39].

Przypisy

Bibliografia

• Leksykon grzybów. BoryTucholskie.pl. [dostęp 2007-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-13)]. (pol.).
• E.J.Galvez SL: Boletus edulis. [w:] La Enciclopedia Interactiva de las Setas [on-line]. 1998. [dostęp 2007-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-10)].
• Andrzej Grzywacz: Grzyby leśne. Warszawa: PWRiL, 1988.
• Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda: Grzyby i ich oznaczanie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988. ISBN 83-09-00714-0.
• Frank Moser: Steinpilz. [w:] Natur Lexikon [on-line]. [dostęp 2007-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-04-27)].
• Borowik szlachetny. [w:] Podkarpacki Portal Turystyczny [on-line]. [dostęp 2007-08-11]. (pol.).
• Mirko Svrček, Bohumil Vančura: Atlas grzybów. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1993. ISBN 83-7066-361-3.