Brańsk

Brańsk

miasto i gmina
Kościół Wniebowzięcia NMP
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	bielski
Prawa miejskie	1440
Burmistrz	Eugeniusz Tomasz Koczewski
Powierzchnia	32,43 km²
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	3 785[1][2] 116,7 os./km²
Strefa numeracyjna	85
Kod pocztowy	17-120
Tablice rejestracyjne	BBI
Położenie na mapie powiatu bielskiego Brańsk
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Brańsk
Położenie na mapie województwa podlaskiego Brańsk
52°44′44″N 22°50′00″E/52,745556 22,833333
TERC (TERYT)	2003021
SIMC	0922745
Urząd miejski Rynek 8 17-120 Brańsk
Strona internetowa
BIP

Plan miasta Brańsk, (2012 r.)

Panorama miasta

Brańsk – miasto i gmina we wschodniej Polsce, w województwie podlaskim, w powiecie bielskim.

Brańsk jest siedziba władz wiejskiej gminy Brańsk, a także rzymskokatolickiej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny^[3].

Brańsk uzyskał lokację miejską w 1440 roku^[4]. W latach 1969-1972 miasto było siedzibą władz gromady Brańsk. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa białostockiego.

Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego^[5] w starostwie brańskim w ziemi bielskiej województwa podlaskiego w 1795 roku^[6]. Miejsce obrad sejmików ziemi bielskiej od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku^[7].

Według danych z 1 stycznia 2018 Brańsk liczył 3 785 mieszkańców^[1].

Położone jest na Równinie Bielskiej, nad rzeką Nurzec, przy trasie z Warszawy do Bielska Podlaskiego i Białowieży.

Struktura powierzchni

Według danych z 2002^[8] Brańsk ma obszar 32,43 km², w tym:

• użytki rolne: 66%,
• użytki leśne: 27%.

Miasto stanowi 2,34% powierzchni powiatu.

Demografia

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 3.739 osób, wśród których 1.474 było wyznania rzymskokatolickiego, 100 prawosławnego a 2.165 mojżeszowego. Jednocześnie 1.530 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 32 białoruską, 2.165 żydowską a 12 rosyjską. Było tu 493 budynków mieszkalnych^[9].

Według danych z 31 grudnia 2017 r.^[10] miasto miało 3785 mieszkańców. Dane z 31 grudnia 2017^[10]:

• Piramida wieku mieszkańców Brańska w 2014 roku^[11].

Historia

Historia miasta

Historia miasta

Nazwa miasta pochodzi od rzeki Bronki. W pobliżu miasta znajdują się stanowiska kultury amfor kulistych. W X/XI w. istniał w Brańsku gród obronny w miejscu zwanym dzisiaj Zamczyskiem.

Wiek XIII

Na uroczysku „Kumat” we wschodniej części miasta 23 czerwca 1264 wojska polskie księcia Bolesława Wstydliwego stoczyły zwycięską bitwę z Jaćwingami pod dowództwem wodza Kumata (Komata).

Wiek XIV

W 1366 król Kazimierz Wielki przekazał te ziemie Litwie. Przez pewien czas należał on do posiadłości księcia mazowieckiego Janusza I Starszego.

Wiek XV

Od 1413 miejscowość wchodziła w skład województwa trockiego. W roku 1430 wzmiankowane jako Bransko. W latach ok. 1440–1444 należało przejściowo do księcia mazowieckiego Bolesława IV. Wtedy też prawdopodobnie miała miejsce lokacja na prawie chełmińskim i powstanie parafii rzymskokatolickiej (pierwsza wzmianka w roku 1446). Jako pierwsze miasto na Podlasiu, 18 stycznia 1493, Brańsk został lokowany na prawie magdeburskim przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka.

Wiek XVI

Na XVI w. przypada szczyt rozwoju miasta. Mieszczanie handlowali zwłaszcza drewnem, w mniejszym stopniu zbożem. Od 1532 w mieście odbywały się sejmiki szlacheckie. W roku 1530 powstała szkoła parafialna. Działał tu także szpital i kościół przyszpitalny Świętego Ducha. W latach 1533–1556 starostwo brańskie było zarządzane przez faktorów królowej Bony, a następnie prawa do niego przeszły na króla Zygmunta Augusta. Z 1558 pochodzi pierwsza wzmianka o brańskiej cerkwi prawosławnej. W okresie tym blisko połowę mieszkańców miasta stanowiła ludność ruska^[12]. W 1569 na prośbę mieszczan król Zygmunt August włączył miasto do Korony. W 1591 pożar strawił połowę miasta.

Wiek XVII

W 1628 sąd ziemski skazał na śmierć 26 banitów trudniących się przez ponad rok rozbojami. Stąd powstało przekleństwo: „A bodaj cię kat brański oprawił”. W 1633 na mocy postanowień unii brzeskiej cerkiew prawosławną przekazano parafii unickiej (greckokatolickiej)^[12]. W 1652 miasto dotknęła epidemia. W latach 1653–1670 starostą brańskim był Bogusław Radziwiłł. Na ten czas datują się wielkie zniszczenia miasta przez wojska polskie, szwedzkie, siedmiogrodzkie, tatarskie i szczególnie moskiewskie w styczniu 1660.

Wiek XVIII

W 1761, na tutejszym sejmiku został wybrany na posła na sejm walny przyszły król Polski Stanisław Poniatowski.

Pod zaborami

Plan miasta Brańsk, (1804 r.)

Brańsk najpierw znajdował się pod zaborem pruskim, a następnie, po traktacie w Tylży w 1807 – pod zaborem rosyjskim. W Brańsku powstała w XIX wieku duża społeczność żydowska, która już w 1820 uniezależniła się i utworzyła własny kahał. W 1807 roku Żydzi stanowili 7% ludności Brańska. 90 lat później według spisu z 1897 roku, wśród 4087 mieszkańców Żydzi stanowili 58%. Aż 89% ówczesnych żydowskich mieszkańców Brańska przybyło spoza powiatu bielskiego. Byli to w większości uciekinierzy z Rosji, zwani litwakami^[13]. W styczniu 1826 doszło tutaj do jedynego w Polsce większego wystąpienia dekabrystów, kiedy to żołnierze miejscowego batalionu saperów Samodzielnego Korpusu Litewskiego odmówili złożenia przysięgi na wierność rosyjskiemu carowi. Do kolejnych wystąpień zbrojnych dochodziło w czasie powstania listopadowego – przez Brańsk przemaszerował w drugiej połowie maja 1831 w drodze na Litwę 700-osobowy korpus pułkownika Dezyderego Chłapowskiego. W 1839 na mocy postanowień synodu połockiego cerkiew unicką przekazano parafii prawosławnej. W trakcie powstania styczniowego miały miejsce wystąpienia zbrojne. Do dużych zniszczeń miasta doszło w czasie I wojny światowej.

II Rzeczpospolita

W 1919 miasto powróciło w granice państwa polskiego. W dniach 30 i 31 lipca 1920 odbyła się tu bitwa w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

W 1929 r. miasto liczyło 3739 mieszkańców. Burmistrzem był Stanisław Kołoszko, komendantem Ochotniczej Straży Ogniowej Antoni Lubicki.

Był tu kościół rzymskokatolicki oraz cerkiew prawosławna, którą jednak w 1930 zamknięto i zburzono. Funkcjonował szpital PCK. Działał Związek Kupców, Związek Rzemieślników. Działały tu dwie mleczarnie, cztery młyny, cztery wiatraki^[14].

II wojna światowa

Brańsk po zajęciu przez Wehrmacht w 1939 roku, widoczne zgliszcza miasta.

Żołnierze Wehrmachtu w aucie, 1939.

10 września 1939 Brańsk zajęły oddziały niemieckie gen. mjr Schaala. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow 24 września 1939 do Brańska wkroczyła Armia Czerwona. W 1940 władze okupacyjne postawiły w Brańsku pomnik Lenina, zniszczony latem 1941^[15][16].

Około godziny 18.00 w dniu 22 czerwca 1941 roku do Brańska wkroczyły czołowe oddziały niemieckie 263. Dywizji Piechoty i w ciągu godziny go opanowały. Oddziały radzieckie próbowały bezskutecznie odzyskać Brańsk, w związku z czym prowadziły kontrataki w nocy i nad ranem. W ich wyniku Brańsk został bardzo poważnie zniszczony^[17].

Jesienią 1941 władze niemieckie utworzyły w Brańsku getto dla ludności żydowskiej^[18]. Przez getto przeszło ok. 3 tys. Żydów^[18]. W listopadzie 1942 zostało ono zlikwidowane. Jego mieszkańców wywieziono do getta w Bielsku Podlaskim, a stamtąd do obozu zagłady w Treblince^[18].

Brańsk został zajęty przez Armię Czerwoną 1 sierpnia 1944. W czasie wojny miasto zostało zniszczone w 35%.

Po II wojnie światowej

Po zakończeniu wojny miasto zaczęło powoli się rozwijać: rozpoczęto odbudowę zniszczonych obiektów, w tym kościoła, a także stworzono gminę Brańsk. 15 marca 1947 Brańsk został opanowany przez partyzantów 6 Brygady Wileńskiej AK kpt. Władysława Łukasiuka „Młota”, którzy rozbroili posterunek Milicji Obywatelskiej i rozstrzelali zastępcę komendanta do spraw politycznych, członka Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i Polskiej Partii Robotniczej Eliasza Ostapczuka, a zarazem współpracownika UB.

W 1977 Brańsk zdobył główną nagrodę w ogólnopolskim konkursie „Mistrz Gospodarności”. Obecnie ośrodek handlowo-usługowy regionu rolniczego.

Zabytki

• układ przestrzenny, 1493–XVIII w. (nr rej.:457 z 17.12.1979)

Zabytki w Brańsku

• kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, 1859–1862 (nr rej.:680 z 9.12.1987)
• dzwonnica z 1863 (nr rej.:681 z 9.12.1987)
• kapliczka z figurą św. Piotra, ul. Binduga/Jana Kilińskiego, poł. XIX w. (nr rej.:535 z 29.12.1983)
• cmentarz rzymskokatolicki, 1852 (nr rej.:A-75 z 27.10.1993)
• cmentarz prawosławny, 1803 (nr rej.:A-79 z 17.12.1979)
• cmentarz żydowski (nr rej.:A-76 z 20.10.1993)
• drewniany dom, ul. Józefa Piłsudskiego 3, 1900 (nr rej.:675 z 22.12.1987)
• zagroda, ul. Józefa Piłsudskiego 15, XVIII–XIX w. (nr.rej.:391 z 14.02.1977):
  • drewniany dom mieszkalny,
  • stodoła,
  • obora^[19];
• grodzisko z XI w.
• drewniane koszary carskie z lat 1875–1890

Zabytki w okolicy

• Domanowo – kościół pw. św. Doroty z XVII w. z dzwonnicą z tego samego okresu; pomnik na mogile żołnierzy Podlaskiej Brygady Kawalerii poległych we wrześniu 1939,
• Kalnica – park dworski z połowy XVIII w.,
• Klichy – kościół pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych.

Edukacja

Zespół Szkół Szkół im. Armii Krajowej

W Brańsku działał Zespół Szkół Szkół im. Armii Krajowej, w skład którego wchodziła szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum oraz zasadnicza szkoła zawodowa^[20]. Na terenie placówki znajduje się także hala sportowa i pełnowymiarowe boisko piłkarskie. W roku szkolnym 2016/2017, po raz pierwszy w historii istnienia szkoły, z powodu braku chętnych nie utworzono 1 klasy liceum oraz 1 klasy zasadniczej szkoły zawodowej. Identyczna sytuacja wystąpiła w kolejnym roku oraz w 2018/2019. W związku z powyższym, a także z reformą szkolnictwa i likwidacją gimnazjów, z Zespołu Szkół pozostała tylko szkoła podstawowa. Sytuacja ta uległa zmianie rok później, kiedy to reaktywowano Liceum Ogólnokształcące, choć na razie z tylko jednym oddziałem.

Religia

Pomnik Jana Pawła II przed kościołem

Kapliczka u zbiegu ulic Binduga i Kilińskiego

Cerkiew prawosławna św. Symeona Słupnika

Elewatory zbożowe w Brańsku

Kościół Rzymskokatolicki

• Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
  • Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

• Cerkiew filialna św. Symeona Słupnika (ul. Tadeusza Kościuszki 2), zbudowana w latach 1997–2005, należąca do parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Maleszach.

Transport

W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

• 66 Droga krajowa nr 66: Zambrów – Bielsk Podlaski – Połowce – granica państwa
• 681 Droga wojewódzka nr 681: Roszki-Wodźki – Łapy – Brańsk – Ciechanowiec

Znane osoby

• Feliks Kopeć – podpułkownik kawalerii Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, ofiara zbrodni katyńskiej
• Cezary Kosiński – polski aktor
• O. Kazimierz Lubowicki OMI – polski teolog, prorektor PWT we Wrocławiu

Zobacz też

• Bitwa pod Brańskiem
• Cerkiew św. Symeona Słupnika w Brańsku (drewniana)
• Mykwa w Brańsku
• Trzecia Synagoga w Brańsku

Sąsiednie gminy

Brańsk, Rudka

Przypisy

Bibliografia

• książka Evy Hoffman pod tytułem „Sztetl” poświęcona brańskim Żydom

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa miasta Brańsk
• Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Brańsk
• Historia Żydów w Brańsku na portalu Wirtualny Sztetl
• Brańsk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 353 .
• Brańsk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 227 .