Brama Mostowa w Warszawie

Brama Mostowa w Warszawie

nr rej. 460/1 z 1.07.1965
Ceglany budynek bramy Mostowej (z prawej) z dobudowanym w XVIII w. budynkiem więzienia (z lewej)
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Adres	ul. Boleść 2
Rozpoczęcie budowy	1581
Ukończenie budowy	1582
Ważniejsze przebudowy	1649, 1770
Zniszczono	1944
Odbudowano	1965
Położenie na mapie Warszawy (c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5 Brama Mostowa w Warszawie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Brama Mostowa w Warszawie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Brama Mostowa w Warszawie
52°15′07,38″N 21°00′43,72″E/52,252050 21,012144

Model bramy Mostowej i trzech pierwszych przęseł mostu Zygmunta Augusta eksponowany w latach 60 w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy (obecnie Muzeum Warszawy)

Tablica pamiątkowa z 1582 pochodząca z bramy Mostowej eksponowana w Muzeum Warszawy

Brama Mostowa^[1][2], także baszta Mostowa^[3] – budynek dawnej strażniczej wieży bramnej, znajdujący się na przyczółku nieistniejącego mostu Zygmunta Augusta na rogu ulic Boleść i Rybaki w Warszawie.

Pełnił kolejno funkcje prochowni, więzienia i kamienicy czynszowej. Był kilkakrotnie przebudowywany i rozbudowywany, m.in. w latach 1769–1770 do wieży dobudowano od strony zachodniej budynek Domu Kary i Poprawy w stylu klasycystycznym. Obecnie obiekt jest jedną z dwóch siedzib Stołecznego Centrum Edukacji Kulturalnej i nosi nazwę Stara Prochownia SCEK.

Historia

Późnogotycka wieża bramna została wzniesiona w latach 1581–1582 z fundacji Anny Jagiellonki na przyczółku drewnianego mostu Zygmunta Augusta^[4].

Był to budynek z cegły na planie prostokąta, z ostrołukową bramą przejazdową i strzelnicami^[4]. Budowniczym wieży był prawdopodobnie Erazm z Zakroczymia^[4]. Stanowiła ochronę drewnianej przeprawy przed pożarem, przez nią odbywał się także wjazd na most^[5]. Na budowli została umieszczona pamiątkowa płyta żelazna (tablica) z orłem polskim i z literą „A” z łacińskim napisem, który w przekładzie historyka, Tadeusza Korzona brzmiał:

Aby mostu stałego, zaczętego wspaniałym nakładem i cudną sztuką przez Zygmunta Augusta Króla Brata, a po Jego śmierci przez Nią podobną robotą dokończonego, nie ogarnął kiedyś nagły pożar od źle strzeżonych w sąsiedztwie domostw przedmieszczańskich i ogarnionego nie obrócił niespodziewanie w perzynę, Anna Jagiellonka, Królowa Polski, Wielkich Królów małżonka, siostra, córa, kazała obwarować to przedmurze najbezpieczniejszym ogrodzeniem ceglanym, wyprowadzonym od fundamentów Roku Chrystusa Boga naszego 1582.

Tablica zachowała się i znajduje się w zbiorach Muzeum Warszawy^[6].

W 1603, w związku ze zniszczeniem mostu przez krę, budynek utracił swoją pierwotną funkcję^[4]. W 1643 król Władysław IV przeznaczył ją na prochownię^[4]. Przebudową zajął się armatni koronny (naczelnik artylerii) Krzysztof Arciszewski. Prace trwały od lipca 1648 do marca 1649 i kosztowały 7000 zł polskich (na podstawie dokumentów złożonych do sejmiku). Budynek otoczono palisadą i murem^[3]. Roboty murarskie prowadził Filip Męcina, drzwi, kraty i haki wykuł ślusarz królewski Wawrzyniec Refus, a kamienne obramowanie wyrzeźbił Włoch Hieronim Davin. Wieżę opasywała palisada, mur i rów z wodą. Brama wjazdowa z mostkiem prowadziła od ulicy Mostowej.

W połowie XVIII budynek został przebudowany pod kierunkiem Joachima Daniela Jaucha^[4].

Za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy naczelnikiem artylerii koronnej został Alojzy Bruehl, wybudowano nową prochownię poza okopami miejskimi, a starą w 1767 oddano na użytek marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego^[4]. Ten przekształcił budowlę w więzienie dla osób skazanych na kary ciężkich robót^[7] i nazwał ją Domem Kary i Poprawy^[4]. W latach 1769–1770 do budynku dobudowano od strony zachodniej nowy budynek w stylu klasycystycznym, a od wschodu dwupiętrową przybudówkę sanitariatów (później przekształconych na cele)^[4]. Nad drzwiami umieszczono marmurową płytę z łacińskim napisem, który w tłumaczeniu na język polski brzmiał:

„Za panowania Stanisława Augusta budowlę starą i szczupłą, upadku bliską, Stanisław Lubomirski, marszałek wielki koronny, gwoli poprawie obyczajów pospólstwa, nakładem rządowym w tej postaci naprawił, rozszerzył i ozdobił w r. P. 1769”. Pomiędzy gzymsami był umieszczony napis: „Na poprawę złych miejsce od sądu wyznaczone”.

W związku z nowym przeznaczeniem budynku ulicy nadano nazwę „Poprawa”, jednak mieszkańcy miasta nazywali ją „Boleść” lub „Bolesna”, gdyż nią rodziny odprowadzały aresztantów do więzienia^[3].

Teren posesji został powiększony o plac, na który więźniowie wywozili z terenu miasta nieczystości, śmiecie, błoto i gruz. Urządzono na nim ogród więzienny^[8]. Po 1793 od strony ul. Boleść wzniesiono dwupiętrowy pawilon lazaretu, a od wschodu mur całkowicie zasłaniając wieżę^[4].

Za czasów Królestwa Kongresowego mieścił się tam główny areszt śledczy dla województw warszawskiego i kaliskiego^[4]. W 1833 przeniesiono go do Arsenału, a następnie na Pawiak. Budynki zostały sprzedane Józefowi Wilsonowi, który je przebudował^[4]. Do 1921 połączone budynki pełniły funkcję kamienicy czynszowej, kilkakrotnie zmieniając właściciela. Zamieszkiwała je uboższa ludność, głównie żydowska^[9]. W 1921 zespół stała się własnością Ministerstwa Rolnictwa i po remoncie został przeznaczony na mieszkania dla jego pracowników^[9].

W czasie powstania warszawskiego od 8 do 28 sierpnia 1944 zespół stanowił bastion obrony Starego Miasta od strony Wisły. Budynek został spalony i poważnie uszkodzony^[9].

Brama Mostowa wraz z budynkiem więzienia zostały odbudowane w latach 1961–1965 według projektu Jana Grudzińskiego^[2]. Przywrócono pierwotny wygląd budynku m.in. odtworzono gotycki łuk bramny w elewacji wschodniej^[9].

W 1994 na ścianie Domu Kary i Poprawy odsłonięto tablicę upamiętniającą żołnierzy batalionu „Dzik”, którzy walczyli w tym miejscu w powstaniu warszawskim^[10].

Od 2002 w zespole mieści się instytucja edukacyjna m.st. Warszawy – Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej im. Komisji Edukacji Narodowej^[11][12]. Obiekt nosi nazwę Starej Prochowni SCEK^[13]. W latach 2010–2012 wyremontowano piwnice obiektu włączając go do Szlaku Kulturalnych Piwnic Starego Miasta^[12]. W tym samym czasie od strony północnej, w miejscu dawnej fosy, zbudowano amfiteatr^[12].

Przypisy

Bibliografia

• Artykuł Władysława Korotyńskiego znaleziony w Zbiorach Korotyńskich sygn. I-87k.16-22 i sygn. I-87k.87; i zbioru Przyborowskiego sygn. XXIk.72