Brama Mostowa w Warszawie

Brama Mostowa w Warszawie
Symbol zabytku nr rej. 460/1 z 1.07.1965
Ilustracja
Ceglany budynek bramy Mostowej (z prawej) z dobudowanym w XVIII w. budynkiem więzienia (z lewej)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa

Adres

ul. Boleść 2

Rozpoczęcie budowy

1581

Ukończenie budowy

1582

Ważniejsze przebudowy

1649, 1770

Zniszczono

1944

Odbudowano

1965

Położenie na mapie Warszawy
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Brama Mostowa w Warszawie”
Ziemia52°15′07,38″N 21°00′43,72″E/52,252050 21,012144
Model bramy Mostowej i trzech pierwszych przęseł mostu Zygmunta Augusta eksponowany w latach 60 w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy (obecnie Muzeum Warszawy)
Tablica pamiątkowa z 1582 pochodząca z bramy Mostowej eksponowana w Muzeum Warszawy

Brama Mostowa[1][2], także baszta Mostowa[3] – budynek dawnej strażniczej wieży bramnej, znajdujący się na przyczółku nieistniejącego mostu Zygmunta Augusta na rogu ulic Boleść i Rybaki w Warszawie.

Pełnił kolejno funkcje prochowni, więzienia i kamienicy czynszowej. Był kilkakrotnie przebudowywany i rozbudowywany, m.in. w latach 1769–1770 do wieży dobudowano od strony zachodniej budynek Domu Kary i Poprawy w stylu klasycystycznym. Obecnie obiekt jest jedną z dwóch siedzib Stołecznego Centrum Edukacji Kulturalnej i nosi nazwę Stara Prochownia SCEK.

Historia

Późnogotycka wieża bramna została wzniesiona w latach 1581–1582 z fundacji Anny Jagiellonki na przyczółku drewnianego mostu Zygmunta Augusta[4].

Był to budynek z cegły na planie prostokąta, z ostrołukową bramą przejazdową i strzelnicami[4]. Budowniczym wieży był prawdopodobnie Erazm z Zakroczymia[4]. Stanowiła ochronę drewnianej przeprawy przed pożarem, przez nią odbywał się także wjazd na most[5]. Na budowli została umieszczona pamiątkowa płyta żelazna (tablica) z orłem polskim i z literą „A” z łacińskim napisem, który w przekładzie historyka, Tadeusza Korzona brzmiał:

Aby mostu stałego, zaczętego wspaniałym nakładem i cudną sztuką przez Zygmunta Augusta Króla Brata, a po Jego śmierci przez Nią podobną robotą dokończonego, nie ogarnął kiedyś nagły pożar od źle strzeżonych w sąsiedztwie domostw przedmieszczańskich i ogarnionego nie obrócił niespodziewanie w perzynę, Anna Jagiellonka, Królowa Polski, Wielkich Królów małżonka, siostra, córa, kazała obwarować to przedmurze najbezpieczniejszym ogrodzeniem ceglanym, wyprowadzonym od fundamentów Roku Chrystusa Boga naszego 1582.

Tablica zachowała się i znajduje się w zbiorach Muzeum Warszawy[6].

W 1603, w związku ze zniszczeniem mostu przez krę, budynek utracił swoją pierwotną funkcję[4]. W 1643 król Władysław IV przeznaczył ją na prochownię[4]. Przebudową zajął się armatni koronny (naczelnik artylerii) Krzysztof Arciszewski. Prace trwały od lipca 1648 do marca 1649 i kosztowały 7000 zł polskich (na podstawie dokumentów złożonych do sejmiku). Budynek otoczono palisadą i murem[3]. Roboty murarskie prowadził Filip Męcina, drzwi, kraty i haki wykuł ślusarz królewski Wawrzyniec Refus, a kamienne obramowanie wyrzeźbił Włoch Hieronim Davin. Wieżę opasywała palisada, mur i rów z wodą. Brama wjazdowa z mostkiem prowadziła od ulicy Mostowej.

W połowie XVIII budynek został przebudowany pod kierunkiem Joachima Daniela Jaucha[4].

Za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy naczelnikiem artylerii koronnej został Alojzy Bruehl, wybudowano nową prochownię poza okopami miejskimi, a starą w 1767 oddano na użytek marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego[4]. Ten przekształcił budowlę w więzienie dla osób skazanych na kary ciężkich robót[7] i nazwał ją Domem Kary i Poprawy[4]. W latach 1769–1770 do budynku dobudowano od strony zachodniej nowy budynek w stylu klasycystycznym, a od wschodu dwupiętrową przybudówkę sanitariatów (później przekształconych na cele)[4]. Nad drzwiami umieszczono marmurową płytę z łacińskim napisem, który w tłumaczeniu na język polski brzmiał:

„Za panowania Stanisława Augusta budowlę starą i szczupłą, upadku bliską, Stanisław Lubomirski, marszałek wielki koronny, gwoli poprawie obyczajów pospólstwa, nakładem rządowym w tej postaci naprawił, rozszerzył i ozdobił w r. P. 1769”. Pomiędzy gzymsami był umieszczony napis: „Na poprawę złych miejsce od sądu wyznaczone”.

W związku z nowym przeznaczeniem budynku ulicy nadano nazwę „Poprawa”, jednak mieszkańcy miasta nazywali ją „Boleść” lub „Bolesna”, gdyż nią rodziny odprowadzały aresztantów do więzienia[3].

Teren posesji został powiększony o plac, na który więźniowie wywozili z terenu miasta nieczystości, śmiecie, błoto i gruz. Urządzono na nim ogród więzienny[8]. Po 1793 od strony ul. Boleść wzniesiono dwupiętrowy pawilon lazaretu, a od wschodu mur całkowicie zasłaniając wieżę[4].

Za czasów Królestwa Kongresowego mieścił się tam główny areszt śledczy dla województw warszawskiego i kaliskiego[4]. W 1833 przeniesiono go do Arsenału, a następnie na Pawiak. Budynki zostały sprzedane Józefowi Wilsonowi, który je przebudował[4]. Do 1921 połączone budynki pełniły funkcję kamienicy czynszowej, kilkakrotnie zmieniając właściciela. Zamieszkiwała je uboższa ludność, głównie żydowska[9]. W 1921 zespół stała się własnością Ministerstwa Rolnictwa i po remoncie został przeznaczony na mieszkania dla jego pracowników[9].

W czasie powstania warszawskiego od 8 do 28 sierpnia 1944 zespół stanowił bastion obrony Starego Miasta od strony Wisły. Budynek został spalony i poważnie uszkodzony[9].

Brama Mostowa wraz z budynkiem więzienia zostały odbudowane w latach 1961–1965 według projektu Jana Grudzińskiego[2]. Przywrócono pierwotny wygląd budynku m.in. odtworzono gotycki łuk bramny w elewacji wschodniej[9].

W 1994 na ścianie Domu Kary i Poprawy odsłonięto tablicę upamiętniającą żołnierzy batalionu „Dzik”, którzy walczyli w tym miejscu w powstaniu warszawskim[10].

Od 2002 w zespole mieści się instytucja edukacyjna m.st. Warszawy – Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej im. Komisji Edukacji Narodowej[11][12]. Obiekt nosi nazwę Starej Prochowni SCEK[13]. W latach 2010–2012 wyremontowano piwnice obiektu włączając go do Szlaku Kulturalnych Piwnic Starego Miasta[12]. W tym samym czasie od strony północnej, w miejscu dawnej fosy, zbudowano amfiteatr[12].

Przypisy

  1. Maria Kałamejska-Saeed (red.): Katalog Zabytków Sztuki. Tom XI. Miasto Warszawa. Nowe Miasto. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2001, s. 79, 80. ISBN 83-85938-44-3.
  2. a b Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 188.
  3. a b c Olgierd Puciata, Hanna Szwankowska, Edward Szwankowski, Stanisław Żaryn (red.): Szkice staromiejskie. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka, 1955, s. 81.
  4. a b c d e f g h i j k l Maria Kałamejska-Saeed (red.): Katalog Zabytków Sztuki. Tom XI. Miasto Warszawa. Nowe Miasto. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2001, s. 79. ISBN 83-85938-44-3.
  5. Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 130.
  6. Jarosław Wojciechowski: Jeden z najdłuższych mostów na świecie stał w Warszawie. [w:] Gazeta Stołeczna [on-line]. warszawa.wyborcza.pl, 13 stycznia 2013. [dostęp 2019-12-29].
  7. K. Wł. Wójcicki, Warszawa i jej społeczność w początkach naszego stulecia, Warszawa, 1873, s. 17, na łamach Biblioteki Warszawskiej
  8. Olgierd Puciata, Hanna Szwankowska, Edward Szwankowski, Stanisław Żaryn (red.): Szkice staromiejskie. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka, 1955, s. 82.
  9. a b c d Maria Kałamejska-Saeed (red.): Katalog Zabytków Sztuki. Tom XI. Miasto Warszawa. Nowe Miasto. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2001, s. 80. ISBN 83-85938-44-3.
  10. Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 39. ISBN 83-912463-4-5.
  11. Nasze Przestrzenie Edukacyjne. [w:] Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej im. Komisji Edukacji Narodowej [on-line]. scek.pl. [dostęp 2017-01-17].
  12. a b c Stara Prochownia SCEK. [w:] Szlak Kulturalnych Piwnic Starego Miasta [on-line]. szlakpiwnic.pl. [dostęp 2017-01-18].
  13. Kontakt. [w:] Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej im. Komisji Edukacji Narodowej [on-line]. scek.pl. [dostęp 2017-01-17].

Bibliografia

  • Artykuł Władysława Korotyńskiego znaleziony w Zbiorach Korotyńskich sygn. I-87k.16-22 i sygn. I-87k.87; i zbioru Przyborowskiego sygn. XXIk.72

Media użyte na tej stronie

Warszawa outline with districts v4.svg
(c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5
Mapa Warszawy - podkład lokalizacyjny
Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Muzeum Warszawy Tablica z Baszty Mostowej.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Tablica pochodząca z baszty Mostowej eksponowana w Muzeum Warszawy
Brama Mostowa i most Zygmunta Augusta model.jpg
Model trzech pierwszych przęseł mostu Zygmunta Augusta i Bramy Mostowej eksponowany w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy
Brama Mostowa w Warszawie 2017.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Brama Mostowa w Warszawie, widok od strony ul. Boleść