Brama Wyżynna w Gdańsku

Brama Wyżynna
Symbol zabytku nr rej. 330 z 27.02.1967[1]
Ilustracja
(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Widok od zachodu (strona zewnętrzna bramy)
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Miejscowość

Gdańsk

Adres

ul. Wały Jagiellońskie 2

Typ budynku

brama miejska

Rozpoczęcie budowy

1574

Ukończenie budowy

1575

Położenie na mapie Gdańska
Mapa konturowa Gdańska, w centrum znajduje się punkt z opisem „Brama Wyżynna”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Brama Wyżynna”
Ziemia54°20′59,8″N 18°38′47,5″E/54,349944 18,646528
Brama od strony wschodniej

Brama Wyżynna, dawniej także „Brama Wysoka” (niem. Hohes Tor, kaszb. Wësokô Bróma) – renesansowa brama miejska w Gdańsku, obecnie przy głównej trasie samochodowej (ulice Okopowa i Wały Jagiellońskie). Do 1895 znajdowała się w ciągu szesnastowiecznych fortyfikacji, pomiędzy Bastionem św. Elżbiety i Bastionem Karowym oraz stanowiła główną bramę wjazdową do miasta, otwierającą ciąg tzw. Drogi Królewskiej.

Kwestia autorstwa i daty budowy

Bramę zbudował do 1588 Willem van den Blocke. W dwudziestowiecznej literaturze rozpowszechnił się pogląd, że Bramę Wyżynną wybudował w latach 1574–1576 Hans Kramer, a następnie w latach 1587–1588 miała ona zostać oblicowana piaskowcem (rustykowana) przez W. van den Blocke’a. Franciszek Krzysiak wykazał, że jest to nieporozumienie – w rzeczywistości Kramer wybudował jedynie tzw. bramę wewnętrzną, która istniała do 1878, a następnie została wyburzona.

Forma i wystrój budowli

Masywna forma bramy nawiązywała do bram miejskich w Antwerpii (Sint-Jorispoort – Brama św. Jerzego z 1543–45, Kipdorppoort z 1550), opartych na wzorach włoskich. W przyziemiu cztery zdwojone pilastry toskańskie flankują trzy półkoliście zamknięte przeloty – środkowy, najwyższy, przeznaczony był dla ruchu kołowego, dwa boczne dla ruchu pieszego. Ta kondygnacja jest oblicowana rustyką z piaskowca, którego ciosy ozdobione zostały głęboko rytym ornamentem roślinnym. Górna kondygnacja, która musiała zakrywać uniesioną bronę środkowego przelotu, ozdobiona jest fryzem heraldycznym z trzema silnie wypukłymi herbami: pośrodku Królestwa Polskiego, po prawej Gdańska, po lewej Prus Królewskich. Fryz jest podzielony płaskimi, nieklasycznymi pilastrami, które kontynuują podziały pionowe dolnej kondygnacji i znajdują przedłużenie na attyce w rzeźbach czterech lwów. Całość nakryta jest płaskim dachem czterospadowym.

Na elewacji wschodniej, zwróconej ku Katowni, znajduje się płaskorzeźbiony herb Cesarstwa Niemieckiego, dodany w czasach zaborów w 1884.

Przed bramą znajdował się most zwodzony (właściwie trzy kładki: środkowa szeroka i dwie boczne, węższe), przerzucony nad fosą.

Gdańsk Brama Wyżynna 2012 – fasada zachodnia.jpgGdańsk Brama Wyżynna 2012 – fasada wschodnia.jpg
Reliefy i łacińskie sentencje na zachodniej ścianie oraz reliefy na wschodniej ścianie

Napisy

Na fasadzie znajdują się ponadto sentencje łacińskie:

  • Sapientissime fiunt quae pro Republica fiunt – „Najmądrzej dzieje się wszystko, co się dzieje dla Rzeczypospolitej”
  • Iustitia et Pietas duo sunt Regnorum omnium Fundamenta – „Sprawiedliwość i pobożność to dwie podstawy wszystkich królestw”, lub też jeśli przeczytamy tylko dolną linię – Rum omnium Fundamenta – „Rum podstawą wszystkiego”, co uznawane jest za typowy ówczesny gdański humor.
  • Civitatib.(us) haec optanda bona maxime Pax Libertas et Concordia – „Dobra najbardziej dla państw pożądane to pokój, wolność, zgoda”

Napisy, cyfry i herby były dawniej obficie złocone.

Historia budowli

Projekt budowlany został zatwierdzony przez Radę Miasta w 1586. Ukończona w 1588, przez 290 lat brama istniała w niezmienionej formie. W 1861 fasada została poddana pracom restauracyjnym (ich śladem jest data umieszczona w kilku miejscach). W 1878 postanowiono zwiększyć przepustowość przejazdu – brama wewnętrzna została wyburzona, a po obu stronach bramy van den Blocke’a wybito w wałach dodatkowe przejazdy. Ponadto most zwodzony nad fosą zastąpiono stałą groblą. W 1884 oblicowano całość bramy rustyką (która wcześniej istniała tylko na elewacji zachodniej) i dodano fryz z herbem na wschodniej elewacji. W 1895 wały zostały całkowicie zniesione, a fosa zasypana. Do wolno stojącego budynku bramy przeniesiono w 1903 odwach i w związku z tym zamknięto przejazdy. Po demilitaryzacji Gdańska w 1920 pomieszczenia po odwachu zajęło biuro podróży Norddeutscher Lloyd. W 1945 uszkodzony został głównie wystrój rzeźbiarski bramy. Naprawy i konserwacje prowadzono w 1946, 1949/50 i 1964/65. Dopiero w 1966 zrekonstruowano brakującą figurę lwa w zwieńczeniu. Pomieszczenia użytkowało Polskie Biuro Podróży „Orbis”. W 1952 ponownie otwarto przejazd, pozostawiając zamknięte przejścia boczne, w których mieściła się m.in. informacja turystyczna. W 2002 brama została przejęta przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, a 22 maja 2012 otwarto w niej Pomorskie Centrum Informacji Turystycznej.

Przypisy

Bibliografia

  • F. Krzysiak, Brama Wyżynna w Gdańsku, Rocznik Gdański, tom LVII, 1997, zesz. 1, s. 197–212.
  • Andrzej Januszajtis i Zbigniew Jujka, Z uśmiechem przez Gdańsk, Gdańsk 2003.
  • Katalog zabytków sztuki, Miasto Gdańsk, część 1: Główne Miasto, Warszawa 2006, ISBN 83-89101-47-5-6.
  • Jacek Friedrich, Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII w., Gdańsk 1995, ISBN 83-7017-606-2.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Gdańsk location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Gdańsk, Polska
Pomeranian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Pomeranian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 54.92 N
  • S: 53.40 N
  • W: 16.65 E
  • E: 19.75 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Gdańsk Brama Wyżynna 2012 – fasada wschodnia.jpg
Autor: Artur Andrzej, Licencja: CC0
Gdańsk - Brama Wyżynna, XVII (fasada wschodnia po renowacji)
Gdańsk, herb Polski z okresu panowania Stanisława Poniatowskiego na szczycie fasady zachodniej Bramy Wyżynnej.jpg
Autor: Barbara Maliszewska, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Gdańsk - herb Polski z okresu panowania Stanisława Poniatowskiego na szczycie fasady zachodniej Bramy Wyżynnej
Danzig Hohe Thor (1885).JPG
Gdańsk Śródmieście, Brama Wyżynna z otoczeniem w 1885 roku.
Gdańsk Brama Wyżynna 2012 – fasada zachodnia.jpg
Autor: Artur Andrzej, Licencja: CC0
Gdańsk - Brama Wyżynna, XVII (fasada zachodnia po renowacji)
Danzig Hohes Tor.JPG
Brama Wyżynna w Gdańsku (elewacja zachodnia).