Brygada KOP „Polesie”

Brygada KOP „Polesie”

5 Brygada Ochrony Pogranicza

Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1925
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Polesie
Dowódcy
Pierwszy	płk Stanisław Wrzaliński
Ostatni	płk Tadeusz Różycki-Kołodziejczyk
Działania zbrojne
kampania wrześniowa
Organizacja
Numer	kryptonimowy: 161[a]
Dyslokacja	Łachwa(–1938) Łuniniec (1938–1939)
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Formacja	Korpus Ochrony Pogranicza
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	Dowództwo KOP

Brygada KOP „Polesie” – brygada piechoty Korpusu Ochrony Pogranicza.

Geneza

Do czasu zakończenia wojny polsko-bolszewickiej, czyli do jesieni 1920 roku, wschodnią granicę państwa polskiego wyznaczała linia frontu. Dopiero zarządzeniem z 6 listopada 1920 roku utworzono Kordon Graniczny Ministerstwa Spraw Wojskowych^[1]. W połowie stycznia 1921 roku zmodyfikowano formę ochrony granicy i rozpoczęto organizowanie Kordonu Granicznego Naczelnego Dowództwa WP. Obsadzony on miał być przez żandarmerię polową i oddziały wojskowe^[2]. Latem 1921 roku ochronę granicy wschodniej postanowiło powierzyć Batalionom Celnym^[3]. W Łachwie rozmieszczono dowództwo i pododdziały sztabowe 1 batalionu celnego. W drugiej połowie 1922 roku przeprowadzono kolejną reorganizację organów strzegących granicy wschodniej^[4]. 1 września 1922 bataliony celne przemianowano na bataliony Straży Granicznej^[5]. W rejonie odpowiedzialności przyszłej Brygady KOP „Polesie” służbę graniczną pełniły między innymi pododdziały 1 batalionu Straży Granicznej. Już w następnym roku zlikwidowano Straż Graniczną, a 1 lipca 1923 roku pełnienie służby granicznej na wschodnich rubieżach powierzono Policji Państwowej^[6]. W sierpniu 1924 roku podjęto uchwałę o powołaniu Korpusu Ochrony Pogranicza – formacji zorganizowanej na wzór wojskowy, a będącej etacie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych^[7].

Formowanie i zmiany organizacyjne

Na posiedzeniu Politycznego Komitetu Rady Ministrów, w dniach 21–22 sierpnia 1924 roku, zapadła decyzja powołania Korpusu Wojskowej Straży Granicznej. 12 września 1924 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało rozkaz wykonawczy w sprawie utworzenia Korpusu Ochrony Pogranicza^[8], a 17 września instrukcję określającą jego strukturę^[9]. 5 Brygada Ochrony Pogranicza zorganizowana została w drugim etapie formowania Korpusu Ochrony Pogranicza na podstawie rozkazu MSWojsk. nr 1600/tjn./O.de B/25 w terminie do 1 marca 1925 roku z gotowością do obsadzenia granicy na dzień 12 marca 1925 roku^[10]. Jednostką formującą był 78 pułk piechoty^[11][12]. W skład brygady weszły: 15 batalion graniczny „Ludwikowo”, 16 batalion graniczny „Sienkiewicze”, 17 batalion graniczny „Dawidgródek”, 18 batalion graniczny „Rokitno”, 15 szwadron kawalerii „Hancewicze”, 16 szwadron kawalerii „Lenin”, 17 szwadron kawalerii „Rokitno”^[10]. Brygada rozwinęła się na terenie województwa poleskiego^[10]. Dowództwo brygady rozmieszczono w Łachwie^[10][13]. Pas ochraniany przez brygadę miał 445 km szerokości i 30 km głębokości^[14].

W 1926 roku w strukturze brygady zorganizowana została szkoła podoficerska dla niezawodowych podoficerów piechoty^[15]. Szkoła stacjonowała w Dawigródku przy 17 batalionie granicznym^[16]. W następnym roku w skład brygady włączono 2 batalion graniczny i 5 szwadron z 1 Brygady Ochrony Pogranicza. Latem 1928 roku zlikwidowana została szkoła podoficerska. W jej miejsce, oraz w miejsce identycznych szkół funkcjonujących w pozostałych brygadach, utworzony został batalion szkolny KOP w twierdzy Osowiec^[15]. Aby zapewnić odpowiednią liczbę żołnierzy z wyszkoleniem saperskim, 1 kwietnia 1928 roku utworzono brygadowy ośrodek wyszkolenia pionierów przy 17 batalionie granicznym w Dawigródku^[17].

W 1928 roku brygada ochraniała odcinek granicy państwowej długości 424,205 kilometrów^[17].

Latem 1929 roku 5 BOP przemianowana została na Brygadę KOP „Polesie”. Wszystkie pododdziały wchodzące w jej skład, obok dotychczasowych numerów, otrzymały nazwy miejscowości, w których stacjonowały. Dwa lata później numeracja batalionów i szwadronów została zniesiona.

W 1930 roku z dwóch batalionów (2 i 18) oraz dwóch szwadronów kawalerii (5 i 17) sformowany został pułk KOP „Sarny”. Nowo powstała jednostka pozostała w strukturze organizacyjnej brygady.

W 1931 roku^[b] zorganizowano kompanie saperów dla poszczególnych brygad Korpusu Ochrony Pogranicza^[18]. Dzieliły się na cztery typy, a nazwy przybierały od macierzystych jednostek. Brygada „Polesie” otrzymała typ I. W jej skład wchodził dowódca kompanii, drużyna gospodarcza (podoficer gospodarczy, sprzętowy, broni, gazowy oraz personel pomocniczy) i trzy plutony saperów. Pluton pierwszy miał cztery drużyny, a pozostałe plutony po trzy drużyny. Stan osobowy kompanii wynosił 123 żołnierzy, w tym czterech oficerów, 13 podoficerów i 106 saperów^[19].

Rozkazem dowódcy KOP z 23 lutego 1937 roku została zapoczątkowana pierwsza faza reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza „R.3”. Jej wynikiem było między innymi przeorganizowanie Brygady KOP „Polesie”^[20] poprzez wydzielenie pułku KOP „Sarny” z dotychczasowego składu organizacyjnego brygady i reorganizację jej dowództwa^[21].

18 października 1938 roku dowódca KOP zarządzeniem nr L.6011/, tj. Og.Org/38 przeniósł miejsce postoju dowództwa Brygady KOP „Polesie” i dowództwa plutonu żandarmerii z Łachwy do Łunińca.

W marcu 1939 roku kompania saperów KOP „Stolin” pod dowództwem kapitana Czesława Pawulskiego została zmobilizowana i przetransportowana do rejonu operacyjnego Armii „Poznań”^[22].

Służba graniczna

W 1937 roku ustalono dla brygady następujący podział ochranianego odcinka granicy państwowej^[23]:

• granica północna: odcinek strażnicy „Morocz” 1 kompanii granicznej „Chominka” baonu „Ludwikowo” [wł.]
• wewnątrz brygady:
  • granica południowa baonu „Ludwikowo”: odcinek strażnicy „Rachowicze” 3 kompanii granicznej „Hawrylczyce” [wł.]
  • granica północna baonu „Sienkiewicze”: odcinek likwidowanej strażnicy „Wielki Las” 1 kompanii granicznej „Rachowicze” baonu „Ludwikowo”

Mobilizacja Brygady KOP „Polesie” we wrześniu 1939

Na bazie Dowództwa Brygady KOP „Polesie” sformowane zostało Dowództwo 38 Rezerwowej Dywizji Piechoty.

• batalion KOP „Ludwikowo” – kpt. Andrzej Szumliński
• batalion KOP „Sienkiewicze” – ppłk Jan Dyszkiewicz
• batalion KOP „Dawidgródek” – mjr Jacek Tomaszewski

Po odtworzeniu, brygada ochraniał granicę z ZSRR o długości 262,339 km^[24].

Walki brygady

Walki o strażnice:
Strzegąca granicy na Polesiu Brygada KOP „Polesie” 17 września została zaatakowana przez pododdziały 17 Oddziału Wojsk Pogranicznych NKWD. Operujące na tym kierunku jednostki 4 Armii komkora Wasilija Czujkowa i 23 Samodzielnego Korpusu Strzelców, w dniu agresji nie osiągnęły jeszcze pełnej gotowości do działania^[25]. Działania z 17 września charakteryzowały się małą intensywnością i prowadzone były w zasadzie tylko siłami Wojsk Pogranicznych NKWD. Pozwoliło to generałowi Wilhelmowi Orlik-Rückemannowi na wycofanie brygady i organizację improwizowanej Grupy KOP^[26].

Należy ocenić, że wskutek niewłaściwego działania pododdziałów brygady, zgrupowanie KOP nie osiągnęło postawionego przez swojego dowódce celu. Jednostkom KOP nie udało się rozbić sowieckiej 52 Dywizji Strzelców. Przyczyną był m.in. fakt, że Brygada KOP „Polesie” nie wykonała rozkazu uderzenia. Płk Różycki-Kołodziejczyk otrzymał rozkaz rozpoczęcia natarcia w kierunku południowo-zachodnim w celu oskrzydlenia nieprzyjaciela całością sił, a wykonał uderzenie zaledwie kompanią piechoty^[27]. Za niesubordynację dowódca zgrupowania zdjął ze stanowiska dowódcę brygady, rozwiązał brygadę i przeorganizował jednostkę w batalion „Polesie”. Ale i batalion nie wykonał jednak uderzenia na tyły Sowietów pod Wytycznem. Jego żołnierze porzucili broń i poddali się.

Struktura organizacyjna brygady

Zasięg teryt. Brygady KOP Polesie – województwo poleskie II RP

Struktura organizacyjna brygady w 1925 roku^[c]

• Dowództwo 5 Brygady Ochrony Pogranicza w Łachwie (później przeniesione do Łunińca)
• 15 batalion graniczny w Ludwikowie
• 15 Szwadron w Nowosiółkach (później w Hancewiczach)
• 16 batalion graniczny w Sienkiewiczach
• 16 szwadron w m. Lenin (później w Bystrzycach)
• 17 batalion graniczny w Dawidgródku
• 18 batalion graniczny w Rokitnie
• 17 szwadron w Rokitnie

Struktura 5 Brygady Ochrony Pogranicza w grudniu 1927 roku^[28]

• Dowództwo Brygady
• 2 batalion graniczny
• 15 batalion graniczny
• 16 batalion graniczny
• 17 batalion graniczny
• 18 batalion graniczny
• 5 szwadron kawalerii
• 15 szwadron kawalerii
• 16 szwadron kawalerii
• 17 szwadron kawalerii
• Szkoła Podoficerów Niezawodowych Brygady

Struktura Brygady KOP „Polesie” w 1934 roku^[29]

• Dowództwo Brygady KOP „Polesie” w Łunińcu?
• pułk KOP „Sarny”
• 15 batalion graniczny „Ludwikowo”
• 16 batalion graniczny „Sienkiewicze”
• 17 batalion graniczny „Dawidgródek”
• 15 szwadron kawalerii „Hancewicze”
• 16 szwadron kawalerii „Bystrzyce”
• kompania saperów „Polesie”

Obsada personalna dowództwa brygady

Dowódcy brygady

• płk piech. Stanisław Wrzaliński (IV 1925 – 1 VI 1926^[30])
• mjr Bogusław Kunc (2 VI – 3 IX 1926^[30])
• płk piech. Bronisław Ostrowski (28 V^[31] – VII 1926^[32] → dowódca 2 Brygada OP)?
• płk piech. Bolesław Antoni Fijałkowski (3 IX 1926 – 24 VII 1928^[30] → dowódca piechoty dywizyjnej 23 DP)
• płk piech. dr Tadeusz Wołkowicki (24 VII 1928^[33] – 1930^[30])
• płk piech. Stanisław Sobieszczak (XII 1933 – 5 IV 1937^[30])
• płk dypl. piech. Mieczysław Rawicz-Mysłowski (5 IV 1937 – VIII 1939^[30][34] → dowódca piechoty dywizyjnej 4 DP)
• płk dypl. Tadeusz Różycki-Kołodziejczyk (IX 1939^[24])

Szefowie sztabu brygady

• mjr SG Karol Jeżowski (do 26 IV 1928 → DOK IV)
• mjr SG Karol Strusiewicz (od 26 IV 1928^[35])
• mjr dypl. Marian I Jasiński (od 1 IX 1931^[36])

Oficerowie brygady

• mjr SG Kazimierz Dziurzyński – I oficer sztabu (21 VIII 1926 – 12 I 1927 → szef sztabu 11 DP)
• ppłk / płk SG Ludwik Kmicic-Skrzyński – oficer instrukcyjny (25 VI 1927 – 12 III 1929 → dowódca BK „Białystok”)
• st. kpl. ks. Roman Dadaczyński – kapelan (1 XII 1925 – 1927)

Obsada personalna brygady w czerwcu 1939^[37]:

• dowódca brygady – płk^[38] dypl. piech. Mieczysław Jan Mysłowski
• szef sztabu – mjr dypl. piech. Tadeusz Ryczel^[d].
• I oficer sztabu – kpt. piech. Franciszek Lenarczyk^[e].
• szef łączności – kpt. łącz. Augustyn Sabath^[f].
• komendant pow. PW „Łuniniec” – kpt. piech. Franciszek Otłowski^[g].
• zastępca komendanta pow. PW „Łuniniec” – por. piech. Lucjan Osimowicz^[h].
• komendant pow. PW „Stolin” – kpt. piech. Zygmunt Stopnicki^[i].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
• Zdzisław Józef Cutter: Saperzy II Rzeczypospolitej. Warszawa [etc.]: Pat, 2005. ISBN 83-921881-3-6.
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Henryk Dominiczak: Ochrona granicy wschodniej w latach 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Akademia Spraw Wewnętrznych. Katedra Historii i Archiwistyki, 1983.
• Małgorzata Gwara, Magdalena Lewnau, Beata Czekaj-Wiśniewska: Korpus Ochrony Pogranicza. Jednodniówki w zbiorach Centralnej Biblioteki Wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo Polonia Militaris, 2006. ISBN 83-60619-03-4.
• Jerzy Prochwicz, Andrzej Konstankiewicz, Jan Rutkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Barwa i Broń, 2003. ISBN 978-83-900217-9-9. OCLC 864242470.
• Krzysztof Komorowski (red.): Boje Polskie 1939–1945. Przewodnik encyklopedyczny. Warszawa: Bellona Spółka Akcyjna, 2009. ISBN 978-83-7399-353-2.
• Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część I. Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (149), s. 148–160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 00437182. 
• Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część II. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939 roku. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (150), s. 148–160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 00437182. 
• Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
• Jerzy Prochwicz. Walki oddziałów KOP na obszarach północno-wschodniej Polski. „Białoruskie Zeszyty Historyczne”. 13, 2000. Białystok. 
• IwonaI. Wiśniewska IwonaI., KatarzynaK. Promińska KatarzynaK., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Brygada Korpusu Ochrony Pogranicza «Polesie»”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2013 .
• Wacław Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej: przygotowania wojenne w Polsce 1935-1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozważaniach szefa Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza. Warszawa: „Rytm”, 1998. ISBN 83-86678-71-2.
• Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Zarządzenie dowódcy KOP w sprawie reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza („R.3” I Faza) nr L.500/Tjn.Og.Org/37 z 23 lutego 1937 roku.
• Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. Warszawa-Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. na s. red. książki ISBN 83-88067-48-8. ISBN 83-88067-47-8.
• Komunikaty dyslokacyjne Korpusu Ochrony Pogranicza z lat 1927 (z uzupełnieniami i poprawkami), 1928, 1932, 1934 (z uzupełnieniami i poprawkami) i 1938 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.