Brzezina (film)

Brzezina
Gatunek

film psychologiczny

Rok produkcji

1970

Data premiery

10 listopada 1970

Kraj produkcji

Polska

Język

polski

Czas trwania

99 min

Reżyseria

Andrzej Wajda

Scenariusz

Andrzej Wajda (na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza)

Główne role

Daniel Olbrychski
Emilia Krakowska
Olgierd Łukaszewicz

Muzyka

Andrzej Korzyński

Zdjęcia

Zygmunt Samosiuk

Scenografia

Maciej Putowski

Kostiumy

Renata Własow

Montaż

Halina Prugar-Ketling

Produkcja

Barbara Pec-Ślesicka

Wytwórnia

Zespół Filmowy „Tor”

Brzezinapolski telewizyjny film psychologiczny z 1970 roku w reżyserii Andrzeja Wajdy, ekranizacja opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza pod tym samym tytułem. Osią fabularną filmu jest relacja między zgorzkniałym z powodu śmierci żony leśniczym Bolesławem (Daniel Olbrychski) a jego śmiertelnie chorym bratem Stanisławem (Olgierd Łukaszewicz), który zamierza spędzić w leśniczówce ostatnie miesiące swego życia. Brzezina wielokrotnie nawiązuje pod względem wizualnym do malarstwa Jacka Malczewskiego i symbolizmu. Zawiera też sceny nieobecne w pierwowzorze literackim, które uwypuklają jednocześnie porywczą osobowość Bolesława oraz witalność Maliny (Emilia Krakowska), o którą walczą obaj mężczyźni.

Film został pozytywnie przyjęty przez krytyków zarówno w momencie premiery, jak i w recenzjach retrospektywnych. Recenzenci chwalili jego spójność formalną, dojrzałość i subtelność w ujmowaniu zjawiska śmierci. Na Międzynarodowych Targach Filmu Dokumentalnego i Telewizyjnego w Mediolanie Brzezina została uhonorowana nagrodą FIPRESCI, a kreację Olbrychskiego nagradzano na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie oraz Lubuskim Lecie Filmowym.

Fabuła

Obraz Thanatos (1899) Jacka Malczewskiego, który jest cytowany w Brzezinie

Akcja toczy się w latach 20. XX wieku. Do Bolesława, mieszkającego w leśniczówce położonej w głębi lasu, przyjeżdża ciężko chory na gruźlicę brat Stanisław, by u niego spędzić ostatnie miesiące życia. Owdowiały Bolesław, który został z córką Olą oraz starą gospodynią Katarzyną, traktuje ekstrawaganckiego brata jak intruza. Nie jest w stanie znieść huśtawki nastrojów Stanisława, z podejrzliwością obserwuje przyjaźń zawiązującą się między swoim bratem a Olą[1]. Bolesław niechętnie zgadza się kupić fortepian na prośbę Stanisława[2].

Wkrótce po przybyciu do leśniczówki Stanisław poznaje wieśniaczkę Malinę, z którą romansuje. Podczas niezobowiązującej przejażdżki rowerem z Maliną Stanisław słabnie. Udaje się na spacer, po czym natrafia na grób żony Bolesława. Niedaleko zauważa Olę, która wyjaśnia mu przyczyny śmierci swej matki. Kiedy Stanisław i Ola wracają do leśniczówki, Bolesław wpatruje się w obraz Jacka Malczewskiego Thanatos[2]. Bolesław opowiada bratu o swojej żonie oraz bólu, jaki przeżywał po jej utracie. Jednocześnie potępia Stanisława za romans z Maliną, co prowadzi do kłótni między braćmi[2], a od córki okrutnym przesłuchaniem próbuje wymusić prawdę o domniemanej zdradzie jej matki[3].

Niebawem to Bolesław zaczyna przejmować inicjatywę w rywalizacji z bratem. Napotkawszy Malinę, brutalnie ją uwodzi. Stanisław z kolei podupada na zdrowiu i ostatecznie umiera. Jego fortepian zostaje sprzedany, a jego pokój – na życzenie Bolesława – starannie oczyszczony[3]. W końcowej scenie Bolesław odjeżdża na koniu z Olą, odzyskując wigor i chęć do życia[4].

Różnice pomiędzy opowiadaniem a filmem

W porównaniu z pierwowzorem literackim Iwaszkiewicza film Wajdy zawiera szereg scen, które nie pojawiają się w opowiadaniu:

  • sceny wzajemnego zauroczenia Stanisława i Maliny (wspólna jazda na rowerze, wymiana spojrzeń podczas wycieczki na jezioro wraz z Olą, wreszcie wielkanocny dyngus), które podkreślają żywiołowość oraz biologiczny erotyzm Maliny[5];
  • impulsywny dialog zazdrosnego Bolesława ze Stanisławem, następujący wtedy, gdy Bolesław wpatruje się w obraz Malczewskiego; scena ta unaocznia początkową niechęć Bolesława do zmysłowej miłości[6];
  • poniżenie Maliny przez Bolesława w trakcie choroby brata; w opowiadaniu „ich spotkania nie miały w sobie nic namiętnego”, podczas gdy w analogicznej scenie wychodzi na wierzch długo skrywana erotyczna brutalność Bolesława[7];
  • scenę przesłuchania Oli przez Bolesława; o ile w opowiadaniu Bolesław tylko zastanawia się nad podsłuchanym zwierzeniem Oli, sugerującym zdradę małżeńską ze strony jego małżonki, w filmie próbuje brutalnie wymusić na córce wyznanie prawdy[8].

Obsada

Olgierd Łukaszewicz, odtwórca roli Stanisława (2011)

Źródło: FilmPolski.pl[9]

Produkcja

Andrzej Wajda, reżyser filmu (1970)

Reżyser Brzeziny, Andrzej Wajda, nosił się od początku swej kariery reżyserskiej z zamiarem stworzenia jej filmowej adaptacji. Zamysłem Wajdy było powiązanie prozy Jarosława Iwaszkiewicza (skupionej wokół zagadnień egzystencjalnych) z malarstwem Jacka Malczewskiego:

Malczewski wydaje mi się jedynym oprócz Andrzeja Wróblewskiego oryginalnym malarzem polskim, malarzem, który stworzył coś, czego nie widziałem nigdzie indziej. Dlatego zawsze chciałem, żeby w moim filmie pojawiła się ta poetyka, to widzenie świata. Opowiadanie Iwaszkiewicza jest tak silne i tak zwarte, że chociaż sam autor uważał to za dziwoląg i zbytek – film nie zachwiał się pod pomysłem przeszczepienia do niego obrazów Jacka Malczewskiego, nie zrodziła się też z niego żadna stylizacja. Właśnie dlatego, że szliśmy za realnością opowiadania Iwaszkiewicza[10].

Wajda napisał scenopis do opowiadania, które traktował jako gotowy scenariusz. Jak stwierdziła Barbara Mruklik na podstawie dokumentacji pracy Wajdy, „to, co w Brzezinie jest inwencją reżysera, jego własną próbą interpretacji myślowej zawartości opowiadania, (…) powstało na planie”[11].

Rolę Stanisława Wajda przeznaczył dla Olgierda Łukaszewicza, aktora odkrytego wcześniej przez Kazimierza Kutza przy okazji filmu Sól ziemi czarnej (1969). Kreacja Łukaszewicza była porównywana właśnie do roli Gabriela Basisty z Soli. Zdaniem Małgorzaty Fik obaj bohaterowie Łukaszewicza są „zagrożeni śmiercią, przemienieni nagle w dorosłych, w jakiś podobny mimo wszystko sposób neurasteniczni i sytuacją czy też charakterem wyróżnieni spośród otoczenia”[12]. Z delikatną kreacją Łukaszewicza kontrastowała rola Bolesława w wykonaniu Daniela Olbrychskiego, który zdaniem Alicji Helman zagrał „mocnego człowieka zarażonego śmiercią, z której będzie się leczył jak z głębokiej rany”[13].

Za zdjęcia do Brzeziny odpowiadał Zygmunt Samosiuk. Uzgodniwszy z Wajdą zamysł stworzenia filmu na wzór malarstwa Malczewskiego, Samosiuk wszczął eksperymenty z kolorystyką: „Dużo rzeczy odrealniliśmy, nasyciliśmy film kolorem. Jak na przykład dziewczyna idzie ze świecą, to na twarzy ma światło fioletowe, nie pomarańczowe, jak to bywało zazwyczaj. Kolor fioletowy ma zaniepokoić, zastanowić widza”[14]. Muzykę do filmu opracował Andrzej Korzyński, który współpracował z Wajdą już przy filmach Wszystko na sprzedaż (1968) oraz Polowanie na muchy (1969)[15].

Zdjęcia do Brzeziny kręcono w Puszczy Kampinoskiej, Mińsku Mazowieckim (Plac Stary Rynek, ul. Nadrzeczna) oraz w lesie w Nowym Polesiu koło Leoncina[9]. Film był przeznaczony do dystrybucji telewizyjnej[1], ale jego premiera odbyła się także w kinach 10 listopada 1970 roku[9].

Dystrybucja

Około 1995 roku Brzezina zaczęła być dystrybuowana oficjalnie na kasetach VHS w ramach serii wydawniczej Filmy polskie wideoteka, wydanej nakładem Agencji Produkcji Filmowej[16]. W 2009 roku ukazała się wersja filmu na płyty DVD, początkowo rozpowszechniana w placówkach edukacyjnych w ramach serii Filmoteka szkolna[17]. W 2017 roku Brzezina, poddana rekonstrukcji cyfrowej, weszła w skład serii wydawniczej opublikowanej nakładem Cyfrowego Repozytorium Filmowego Wajda. Antologia filmowa, która zawierała 36 płyt z dziełami reżysera[18].

Odbiór

Jan Józef Szczepański z „Tygodnika Powszechnego” uznał Brzezinę za „film o artystycznych ambicjach rzadko spotykanych w naszej kinematografii”. Szczepański szczególnie cenił kreację stworzoną przez Łukaszewicza: „nie tylko identyfikuje się idealnie ze skomplikowanym iwaszkiewiczowskim bohaterem, ale potrafi w sposób bezbłędny przyswoić sobie styl lat dwudziestych. Jego interpretacja ówczesnego «nowoczesnego» dandyzmu jest znakomita”[19]. Zbigniew Klaczyński z „Trybuny Ludu” podkreślał wyjątkowość tematu, zauważając, że w świecie Brzeziny „ludzie rozstają się z życiem nie tylko wskutek nadzwyczajnych okoliczności, katastrof, wojen czy zbrodni. (…) Śmierć jest prawem powszechnym”[20]. Jacek Fuksiewicz w recenzji dla „Filmu” przyznał, że „Wajdzie udało się znakomicie przekazać Iwaszkiewiczowski styl, filozofię, perspektywę”[21]. Fuksiewicz miał jednak wątpliwości co do niesionego przez film przesłania: „Tak jak pięknu tego filmu zdarza się popadać w dekoracyjność, tak i dla bohaterów nie ma reżyser wiele ciepła ani zainteresowania”[21]. Odmienną opinię wyraziła Jolanta Słobodzian na łamach czasopisma „Kierunki”, określając Brzezinę mianem filmu wybitnego. Zdaniem Słobodzian na tle wcześniejszej twórczości Wajdy Brzezina jest pierwszym filmem z niezwykle barwną i wieloznaczną postacią kobiecą – Maliną, wokół której koncentruje się znaczna część akcji filmu. Odgrywająca ją Emilia Krakowska stworzyła „jedną z najciekawszych postaci kobiecych w polskiej filmotece powojennej”[22].

We Francji Brzezina miała premierę w 1978 roku, zbierając przy tym entuzjastyczne recenzje. Françoise Dufournet na łamach francuskiego czasopisma „Études” pisała z zaskoczeniem, że „po raz pierwszy Wajda opowiada nam o miłości i śmierci, w intymności natury, gdzie rozbrzmiewa tylko krzyk ptaków i kobiety drażnionej [przez bohaterów]”[23]. Jacques Siclier z pisma „Le Monde” zauważał, iż „Brzezina jest w istocie szeptem natury, która umiera zimą, by odrodzić się wiosną, kołysząc życiem, śmiercią i ludzkimi namiętnościami”[24]. W magazynie „Esprit” pisano wręcz, że film cechuje spójność formalna, która „porywa nas od samego początku i nigdy nas nie opuszcza”[25]. Jean-Luc Douin z pisma „Télérama” porównał Brzezinę na korzyść z Ostatnim tangiem w Paryżu (1972) Bernarda Bertolucciego, twierdząc, iż Wajda lepiej ukazał wzajemne starcie pomiędzy Erosem a Tanatosem: „Wajda odmalował ów pojedynek bardzo wizualnie i czysto, pokazał idylliczną, kołysaną nieprzerwanym śpiewem ptaków przyrodę, a jednocześnie zaułki rozkładającego się, zdegenerowanego świata”[26]. Albert Cervoni na łamach „France Nouvelle” przekonywał, że „Brzezina jest piękna nie tylko dzięki obrazom lasu, ale przede wszystkim dzięki niesłychanej sile ludzkich gestów i uczuć. Promień słońca ma tu taką samą wagę jak ostatni oddech. Ten film, pulsujący agonią, ostatnim gestem życia, pulsuje także życiem”[26].

W Stanach Zjednoczonych Brzezina ukazała się w ramach retrospektywy twórczości Wajdy w 1981 roku, lecz była marginalizowana. Vincent Canby na łamach „The New York Timesa” pisał, iż Brzezina „jest ponura od początku niemal do końca i w ostatecznym rozrachunku niezrozumiała, choć zdarzają się w niej momenty dziwne i piękne”[27]. Michael Blowen z „The Boston Globe” wymieniał Brzezinę wśród filmów „politycznie poprawnych, poetyczno-lirycznych”, dalekich od zaangażowania politycznego[28]. Arthur Sabatini z czasopisma „Philadelphia Inquirer” określił Brzezinę mianem „poruszającego, lirycznego studium”, poświęcił jednak filmowi tylko jeden akapit[29].

Ocena po latach

Bartosz Żurawiecki próbował po latach interpretować Brzezinę przez pryzmat homoseksualizmu autora pierwowzoru literackiego, upatrując w relacji między Bolesławem a Stanisławem napięcia homoerotycznego: „Leśnik nienawistnie patrzy na swego «campowego» brata, który przyjeżdża do głuszy z wielkiego świata, z Davos, przywożąc stamtąd rozmaite nowinki i perwersje. Zapewne skrycie się w nim kocha i dlatego znieść nie może jego ostentacyjnych amorów z Maliną”[30]. Janina Falkowska określiła Brzezinę mianem swojego ulubionego filmu Wajdy, twierdząc, że występujące w niej „motywy życia, śmierci, seksualności i przyrody nie są przytłaczające ani wizualnie odpychające, (…), ale subtelnie zasugerowane za pośrednictwem dobrze znanego Polakom malarstwa (…) oraz muzyki fortepianowej i samej ikonografii fortepianu, powiązanej ze śmiercią i żałobą”[4]. Podobnie oceniała Brzezinę Ewelina Nurczyńska-Fidelska, pisząc, iż „adaptator, przy pomocy wybitnych aktorów, uczynił wszystko, by wewnętrzna prawda i dramat obu braci sprostały ich wizerunkom zawartym na kartach Iwaszkiewiczowskiego arcydzieła”[31]. Robert Birkholc twierdził, że Brzezina jest „dziełem na wskroś «Wajdowskim» – sugestywnym wizualnie, pełnym symboliki, odwołującym się do kategorii mitu”[32].

Nagrody

RokInstytucjaNagrodaOdbiorca[9]
1970Międzynarodowe Targi Filmu Dokumentalnego i Telewizyjnego w MediolanieNagroda FIPRESCIAndrzej Wajda
1971Lubuskie Lato FilmoweNagroda za reżyserię
Nagroda za pierwszoplanową rolę męskąDaniel Olbrychski
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w MoskwieNagroda za rolę męską
1973Fińskie Stowarzyszenie Filmowców „Filmaur”Dyplom honorowyAndrzej Wajda
1975Międzynarodowy Festiwal Filmowy w MediolanieZłota Pieczęć

Zobacz też

  • Panny z Wilka – druga ekranizacja opowiadania Iwaszkiewicza wyreżyserowana przez Wajdę (1979)
  • Tatarak – trzecia ekranizacja opowiadania Iwaszkiewicza wyreżyserowana przez Wajdę (2009)

Przypisy

  1. a b Falkowska 2007 ↓, s. 121.
  2. a b c Falkowska 2007 ↓, s. 122.
  3. a b Falkowska 2007 ↓, s. 123.
  4. a b Falkowska 2007 ↓, s. 124.
  5. Nurczyńska-Fidelska 1998 ↓, s. 174.
  6. Nurczyńska-Fidelska 1998 ↓, s. 175.
  7. Nurczyńska-Fidelska 1998 ↓, s. 176–177.
  8. Nurczyńska-Fidelska 1998 ↓, s. 177.
  9. a b c d Brzezina w bazie filmpolski.pl
  10. Miczka 1987 ↓, s. 79–80.
  11. Mruklik 1970 ↓, s. 9.
  12. Fik 1971 ↓, s. 24.
  13. Nurczyńska-Fidelska 1998 ↓, s. 191.
  14. Nawój 2008 ↓.
  15. Witkowski 2020 ↓.
  16. Andrzej Wajda, Brzezina, Apf, Zespół Video, 1995 [dostęp 2021-07-09].
  17. Andrzej Wajda, Brzezina, Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, 2009 [dostęp 2021-07-09].
  18. Andrzej Wajda, Wajda: antologia filmowa., Cyfrowe Repozytorium Filmowe, 2017 [dostęp 2021-07-09].
  19. Szczepański 1970 ↓, s. 2.
  20. Klaczyński 1970 ↓, s. 6.
  21. a b Fuksiewicz 1970 ↓.
  22. Słobodzian 1970 ↓, s. 8.
  23. Dufournet 1978 ↓, s. 519–520.
  24. Siclier 1978 ↓.
  25. M.M., S’il n’y avait pas de Pologne..., „Esprit” (16 (4)), 1978, s. 105, ISSN 0014-0759, JSTOR24267602 [dostęp 2021-07-06].
  26. a b Brzezina, Andrzej Wajda. Oficjalna witryna [dostęp 2021-07-06].
  27. Canby 1981 ↓, s. C32.
  28. Blowen 1982 ↓, s. 1.
  29. Sabatini 1983 ↓, s. C4.
  30. Żurawiecki 2013 ↓.
  31. Nurczyńska-Fidelska 1998 ↓, s. 193.
  32. Robert Birkholc, „Brzezina”, reż. Andrzej Wajda, Culture.pl [dostęp 2021-07-06] (pol.).

Bibliografia

  • Michael Blowen, Where is Andrzej Wajda?, „The Boston Globe”, 15 stycznia 1982, s. 1.
  • Vincent Canby, Screen: 2 Footnotes to Wajda’s Career, „The New York TImes”, 18 lutego 1981, C32.
  • Françoise Dufournet, Le bois de bouleaux, „Études”, kwiecień 1978, s. 519–520 [dostęp 2021-07-06].
  • Joanna Falkowska, Andrzej Wajda: History, Politics, and Nostalgia in Polish Cinema, New York – Oxford: Berghahn Books, 2007.
  • Małgorzata Fik, Cztery sylwetki: Olgierd Łukaszewicz, „Kino” (7), 1971, s. 22–24.
  • Jacek Fuksiewicz, Brzezina, „Film” (47), 1970.
  • Zygmunt Klaczyński, Jego pierwsza i ostatnia wiosna, „Trybuna Ludu” (317), 1970, s. 6.
  • Tadeusz Miczka, Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1987.
  • Barbara Mruklik, Drzewo śmierci – drzewo życia, „Kino” (11), 1970, s. 6–15.
  • Ewa Nawój, Zygmunt Samosiuk – Życie i twórczość – Artysta, Culture.pl, wrzesień 2008 [dostęp 2021-07-06] (pol.).
  • Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Polska klasyka literacka według Andrzeja Wajdy, Katowice: Śląsk, 1998.
  • Arthur Sabatini, Polish Filmmakers to Show Their Work Here, „Philadelphia Inquirer”, 23 kwietnia 1983, C4.
  • Jacques Siclier, « Le Bois de bouleaux » d’Andrezj Wajda: Chuchoter, au lieu de crier, „Le Monde”, 3 lutego 1978 [dostęp 2021-07-06] (fr.).
  • Jolanta Słobodzian, Wokół „Brzeziny”, „Kierunki” (45), 1970, s. 8.
  • Jan Józef Szczepański, Brzezina, „Tygodnik Powszechny” (47), 1970, s. 2.
  • Mateusz Witkowski, Akcja i liryzm, „Dwutygodnik” (279), kwiecień 2020 [dostęp 2021-07-06] (pol.).
  • Bartosz Żurawiecki, Utracone dziedzictwo Stanisława. O „Brzezinie” Andrzeja Wajdy, Krytyka Polityczna, 30 maja 2013 [dostęp 2021-07-06].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

2008.04.22. Andrzej Wajda by Kubik 01.JPG
Autor: Mariusz Kubik, http://www.mariuszkubik.pl, Licencja: CC BY 3.0
Andrzej Wajda (1926-2016), Polish film director
Andrzej-Wajda-1963.jpg
Photograph of the Polish film director Andrzej Wajda during his visit to Finland.