Budziszyn

Budziszyn
Bautzen / Budyšin
Ilustracja
Panorama Starego Miasta w Budziszynie
Herb
Herb
Państwo

 Niemcy

Kraj związkowy

 Saksonia

Powiat

Budziszyn

Zarządzający

Alexander Ahrens

Powierzchnia

66,62 km²

Wysokość

204 m n.p.m.

Populacja (31 sierpnia 2019[1])
• liczba ludności
• gęstość


38 690
595 os./km²

Nr kierunkowy

03591, 035935

Kod pocztowy

02625

Tablice rejestracyjne

BZ, BIW, HY, KM

Plan Budziszyna
Położenie na mapie Saksonii
Mapa konturowa Saksonii, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Budziszyn”
Położenie na mapie Niemiec
Mapa konturowa Niemiec, po prawej znajduje się punkt z opisem „Budziszyn”
Ziemia51°11′N 14°25′E/51,183333 14,416667
Strona internetowa
Portal Niemcy

Budziszyn (niem. Bautzen [ˈbaʊ̯t͡sən][2], górnołuż. Budyšin [ˈbudɨʃin], dolnołuż. Budyšyn [ˈbudɨʃɨn]) – miasto powiatowe w Niemczech, we wschodniej części kraju związkowego Saksonia, w okręgu administracyjnym Drezno, siedziba powiatu Budziszyn, nad rzeką Sprewą, liczy 38 690 mieszkańców (2019). Nazwa miasta pochodzi od n. os. Budzisz[3].

Budziszyn jest historyczną stolicą Górnych Łużyc i centrum kulturalnym Łużyczan. W mieście znajduje się stacja kolejowa Bautzen.

Nazwa

Pierwotną nazwą miejscowości była łużycka nazwa Budiszyn[4] (łuż. Budyšyn). Po podbiciu w średniowieczu Słowian połabskich z plemion Serbów łużyckich mieszkających na Łużycach nazwa została później zgermanizowana na Bautzen. Miejscowość wspomniana jest już jako miasto Budisin urbs, civitas w kronikach Thietmari merseburgiensis episcopi chronicon spisanych po łacinie w latach 1012–1018 przez biskupa merseburskiego oraz kronikarza Thietmara[5]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Budissina[6].

Historia

Słowiańskie początki miasta

Ślady osadnictwa ludzkiego na terenie Budziszyna, tzw. kultury łużyckiej, pochodzą z V – IV wieku p.n.e. Budziszyn był grodem założonym przez Słowian połabskich z plemienia Milczan. Przed rokiem 1000 w Budziszynie, na miejscu zdobytego grodu słowiańskiego, Niemcy założyli zamek Ortenburg, wokół którego powstało późniejsze miasto. Pierwsza pisana wzmianka o nim pochodzi z 1002 r. Gród odgrywał strategiczną rolę w czasie wojen polsko-niemieckich z lat 1002–1018. W 1002 miasto zostało przyłączone do Polski przez Bolesława Chrobrego. W 1018 r. w Budziszynie został zawarty pokój między Bolesławem Chrobrym i cesarzem Henrykiem II pozostawiający miasto w granicach Polski. Podczas IV wojny polsko-niemieckiej w 1029 roku miasto zostało obronione przez Polaków w trakcie niemieckiego oblężenia.

Panowanie Miśni, Czech, Brandenburgii i Węgier

W 1032 roku zostało utracone na rzecz Marchii Miśnieńskiej. W latach 1032–1076 miasto należało do margrabiego Miśni, stając się ośrodkiem kolonizacji niemieckiej na Łużycach, następnie przeszło pod władzę Czech. Pierwsza udokumentowana wzmianka o nadaniu praw miejskich pochodzi z 1240 roku.

W 1253 roku miasto zostało przyłączone do Marchii Brandenburskiej, a w 1319 ponownie do Królestwa Czech. W 1346 r. w ramach przeciwdziałania okolicznemu rozbojowi, Budziszyn połączył siły z innymi grodami, przystępując do tzw. Związku Sześciu Miast Górnołużyckich (rozwiązany w 1815 r.). W wyniku ucisku plebsu miejskiego przez bogaty patrycjat w latach 1400 i 1405–1408 doszło w Budziszynie do powstania rzemieślników, które zostało krwawo stłumione (stracono 14 przywódców powstania)[7]. Miasto było oblegane przez wojska husytów w 1429 r. i w 1431 r.

Oblężenie Budziszyna w 1620 roku

W 1469 r. Budziszyn przeszedł pod panowanie węgierskie. Król Maciej Korwin zadbał o wzmocnienie zamku i fortyfikacji miejskich ze względu na bliską granicę z Czechami i niebezpieczeństwo ataku z ich strony. W 1490 r. Budziszyn powrócił pod panowanie czeskie.

W okresie reformacji założono w 1524 r. kościół protestancki, a miejscową katedrę zamieniono na kościół dwuwyznaniowy. W 1547 r. cesarz odebrał Budziszynowi przywileje miejskie. Podczas wojny trzydziestoletniej (1618–48) Budziszyn był kilkakrotnie okupowany i plądrowany. Miasto zostało dodatkowo zniszczone w czasie wielkich pożarów w 1620 i 1634 r.

Elektorat Saksonii, ponowne związki z Polską i czasy napoleońskie

W 1635 r. wraz z większością Łużyc przyłączony do Elektoratu Saksonii. W okresie unii polsko-saskiej przez miasto prowadziła jedna z tras łączących Drezno i Warszawę[8]. W trakcie wojny domowej w Polsce król August II Mocny uwięził w Budziszynie biskupa poznańskiego Mikołaja Święcickiego[9]. Miasto zostało poważnie zniszczone w czasie dwóch kolejnych pożarów w 1707 i 1720 r. Ponowny rozwój nastąpił od poł. XVIII wieku.

W 1804 r. przebywał w Budziszynie Stanisław Staszic, który zauważył obecność żywiołu łużyckiego w mieście[7]. Od 1806 część Królestwa Saksonii, połączonego w latach 1807–1815 unią z Księstwem Warszawskim. W maju 1813 r. pod Budziszynem miała miejsce bitwa wojsk napoleońskich z połączonymi siłami prusko-rosyjskimi, zakończona zwycięstwem Francuzów. Przed bitwą w mieście nocował cesarz Napoleon I.

Ośrodek przebudzenia narodowego Serbołużyczan i włączenie do zjednoczonych Niemiec

Budziszyn ok. 1850 roku

W XIX wieku miasto stało się głównym ośrodkiem przebudzenia narodowego Serbołużyczan. W 1839 r. w Budziszynie zostało założone towarzystwo gimnazjalne Societas Slavica Budissenensis. W 1842 w Budziszynie po raz pierwszy wydano gazetę „Tydźenska nowina abo serbske Powěsće za hornich Łužičanow”, a w 1845 po raz pierwszy wykonano hymn Serbołużyczan. Z działalnością Serbów łużyckich byli także związani Polacy. Około połowy XIX wieku polski poeta Roman Zmorski wydawał w Budziszynie pismo „Stadło”, a w drugiej połowie XIX wieku w związku z zaangażowaniem w walkę o prawa Serbów łużyckich w mieście wielokrotnie gościł Alfons Parczewski. Według danych niemieckich w 1890 r. Serbołużyczanie stanowili 15% mieszkańców miasta (3235 osób[10]) oraz 33% – powiatu. W 1904 r. w mieście otwarto Dom Serbski, który stał się ośrodkiem łużyckiego ruchu kulturalno-narodowego. W 1920 w Budziszynie założono łużyckie towarzystwo sportowe Serbski Sokoł, rozwiązane przez Niemców w 1933 roku.

W 1846 r. nastąpiło otwarcie linii kolejowej Drezno – Budziszyn, a miasto wkroczyło w epokę industrializacji. Dopiero w 1868 r. Budziszyn otrzymał obecną niemiecką nazwę Bautzen (dotąd zwany był przez Niemców Budissin). Trzy lata później znalazł się w granicach zjednoczonych Niemiec. W 1904 i 1906 Niemcy zbudowali w mieście dwa więzienia, w których po 1933 przetrzymywali przeciwników politycznych[11]. W czasie I wojny światowej 11 dzwonów kościelnych i świeckich zostało przetopionych w celach produkcji zbrojeniowej[11]. W 1938 doszło do prześladowań Żydów przez Niemców w ramach ogólnokrajowej nocy kryształowej[11].

II wojna światowa i okres powojenny

Pomnik polskich i radzieckich żołnierzy poległych w bitwie pod Budziszynem

W okresie II wojny światowej naziści zamienili budziszyński zamek na więzienie, w którym przetrzymywano przeciwników systemu i jeńców wojennych. Wśród więzionych w Budziszynie byli m.in. polski pisarz Tadeusz Nowakowski i polski pedagog Teodor Musioł. W miejscowości znajdowała się filia obozu koncentracyjnego Groß-Rosen[12]. W kwietniu 1945 r. miasto zostało ogłoszone twierdzą. O Budziszyn toczyły się ciężkie walki z udziałem m.in. 2. Armii WP. Miasto zostało zniszczone w 77%, a Dom Serbski zburzony przez oddziały SS.

W latach 1949–1990 Budziszyn stanowił część NRD. Dawne więzienia nazistowskie zostały przekształcone w więzienia komunistyczne, w których władze Wschodnich Niemiec więziły członków demokratycznej opozycji, więzienie Bautzen I stało się jednym z największych w NRD[11]. W 1950 r. w Budziszynie odbył się zjazd Łużyczan, a szesnaście lat później Festiwal Kultury Łużyckiej. Tradycja ta była kontynuowana w latach późniejszych; do 1989 r. odbyło się w mieście siedem festiwali łużyckich. W 1991 reaktywowano Związek Sześciu Miast[11]. W 1992 miasto liczyło 46 311 mieszkańców[13]. Odkryta w 1994 r. Asteroida (11580) Bautzen nazwana została na cześć miasta. W 1994 do Budziszyna włączono dzielnice Niederkaina i Stiebitz, a w 1999 dzielnicę Kleinwelka[14]. W 2002 miały miejsce obchody 1000-lecia miasta, nawiązujące do pierwszej historycznej wzmianki, a w 2010 miasto dotknęła powódź[11].

Zabytki i inne atrakcje

Widok ogólny Budziszyna
Serbski Dom w Budziszynie
  • zamek Ortenburg (Hród) – pierwotny z ok. 958 r., przebudowany przez króla Węgier Macieja Korwina w latach 1469–1490. Zamek zachował gotycki wystrój z późniejszymi renesansowymi dodatkami. Wejście do warowni prowadzi przez Wieżę Macieja, nazwaną tak na cześć króla Węgier. Wokół zamku zachowały się fragmenty murów obronnych z basztami. Na zamku znajduje się od 1971 r. „Muzeum Sorabistyczne” (Serbski muzej Budyšin/Sorbisches Museum) zajmujące się historią, kulturą i literaturą Serbołużyczan
  • ratusz – po gruntownej przebudowie w l. 1729-32 ze średniowiecznym zegarem słonecznym na wieży
  • Katedra św. Piotra (Katedrala Swj. Pětra / Dom St. Petri) – z XIII / XV wieku, czteronawowa. Zewnętrzne ściany świątyni są ozdobione gotyckimi nagrobkami. Świątynia służy protestantom i katolikom od 1524 r.
  • brama Mikołajska – będąca fragmentem fortyfikacji miejskich. Widnieje na niej herb Budziszyna
  • Bogata Wieża (Bohata wěža/Reichenturm) – z l. 1490-92 z barokową nadbudową z pocz. XVIII wieku. Wieża jest odchylona od pionu o 144 cm
  • ruiny kościoła św. Mikołaja (St. Nikolai) z 1440 r., z cmentarzem z grobami znanych Łużyczan
  • Niemiecko-Łużycki Teatr Narodowy (Němsko-Serbske ludowe dźiwadło/Deutsch-Sorbisches Volkstheater) – klasycystyczny budynek z końca XVIII w. i jedyny dwujęzyczny teatr w Niemczech
  • Dom Serbski – odbudowana po wojnie siedziba Domowiny i Muzeum Literatury Łużyckiej
  • Muzeum Miejskie (Muzej Budyšin/Museum Bautzen) w Rynku. Placówka zajmuje się dokumentowaniem dziejów miasta i ma bogate zbiory dotyczące jego historii, w tym eksponaty łużyckie
  • willa Weigangów (Villa Weigang) – secesyjny dom mieszkalny z lat 1902–1903 z dwupiętrowym hallem i przeszkloną kopułą oraz secesyjnymi oknami witrażowymi
  • pomnik żołnierzy 2. Armii Wojska Polskiego, którzy w 1945 r. zdobyli miasto
  • pomnik Jana Arnošta Smolera, pioniera narodowego odrodzenia Łużyczan

Rozrywka

W położonej w odległości ok. 5 km od historycznego centrum miasta dzielnicy Kleinwelka (Mały Wjelkow) znajduje się największy w Niemczech labirynt. Park o powierzchni ponad 5000 m² dzieli się na trzy części: klasyczny labirynt, tzw. labirynt przygodowy z różnymi urządzeniami do wspinaczki oraz tzw. labirynt tajemniczy. Z tego miasta pochodzi także zespół Silbermond[15].

Urodzeni w Budziszynie

Współpraca

Tabliczka z nazwą miasta w językach niemieckim i łużyckim

Miejscowości partnerskie:

Zobacz też

Przypisy

  1. Bevölkerung des Freistaates Sachsen jeweils am Monatsende ausgewählter Berichtsmonate nach Gemeinden, statistik.sachsen.de [zarchiwizowane z adresu 2019-03-12].
  2. Do 1868 r.: Budissin.
  3. W.P. Cienkowski, Sekrety imion własnych, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1965, s. 140.
  4. Lusatia, [w:] A.F. Busching, A new system of geography, Londyn 1762, s. 132.
  5. Thietmari meseburgensis episcopi chronicon, Fridericus Kurze, Hannoverae, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1889, s. 263.
  6. Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 174. ISBN 978-83-910595-2-4.
  7. a b Mazurski i Zieliński 1984 ↓, s. 37.
  8. » Informacja historycznaDresden-Warszawa, www.dresden-warszawa.eu [dostęp 2017-11-22] (pol.).
  9. Jacek Staszewski, August II Mocny, 1998, s. 155.
  10. Informationsseite – DENIC eG, www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-10] (niem.).
  11. a b c d e f Budziszyn – Historia miasta Budziszyn, www.bautzen.de [dostęp 2019-12-11] (niem.).
  12. Abraham Kajzer, Za drutami śmierci, Wałbrzych: Muzeum Gross-Rosen, 2013, ISBN 978-83-89824-09-7.
  13. Peter i Reimann 1994 ↓.
  14. O Budziszynie, www.bautzen.de [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-03].
  15. Strona fanklubu zespołu.

Bibliografia

  • Krzysztof R. Mazurski, Andrzej Zieliński, Łużyce, Warszawa: KAW, 1984, ISBN 83-03-00772-6.
  • Renate Peter, Ralf Reimann, Bautzen, Budyšin, broszura informacyjna, Urząd Miejski w Budziszynie, 1994 (pol.).
  • Statistisches Landesamt des Freistaates Sachsen, Kamenz, 2009

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Germany location map.svg
Autor: NordNordWest, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Germany (Wp article: en:Germany)
Saxony location map G.svg
Autor: Hanhil based on work by TUBS, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map Saxony, showing position of Saxony within Germany. Geographic limits of the map:
Bautzen in BZ.svg
Deutsch (de): Lagekarte von Bautzen, Landkreis Bautzen, Sachsen, Deutschland.
English (en): Locator map of Bautzen in District of Bautzen, Saxony, Germany.
français (fr): Plan de localisation de la municipalité Bautzen dans l'arrondissement de Bautzen dans Saxe, Allemagne.
hornjoserbsce (hsb): Poziciska karta gmejny Budyšin, Budyski wokrjes, Sakska, Němska.
македонски (mk): Положбена карта на Bautzen во рамките на Landkreis Bautzen, Sachsen, Германија.
Nederlands (nl): Detailkaart van Bautzen in de Landkreis Bautzen, Sachsen, Duitsland.
Esperanto (eo): Situomapo de Bautzen en Landkreis Bautzen, Sachsen, Germanio.
മലയാളം (ml): ജർമ്മനിയിലെ Saxony, District of Bautzen, Bautzen ഭൂപടസ്ഥാനം.

De-Bautzen.ogg
(c) Ralf Lotys, CC BY 3.0
Pronunciation of Bautzen in German
Hsb-Budyšin.ogg
Autor: Dundak, Licencja: CC BY 3.0
Pronounciation of word "Budyšin" in Upper Sorbian by a native speaker. Male voice.
Bautzen 1850.jpg
The city of Bautzen in 1850, view from the south.
Bautzen-nach1620-Merian.jpg
Thirty Years' War, siege and capture of Bautzen by the Elector of Saxony, John George I,(1585-1656)
Budyšin – měšćanska tafla (2021).jpg
Autor: Julian Nyča, Licencja: CC BY-SA 3.0
Měšćanska tafla Budyšina po nowym mustrje
GedenksteinBautzen.jpg
Pomnik radzieckich i polskich ofiar bitwy budziszyńskiej
Ortenburg-bautzen.jpg
Autor: Julian Nyča, Licencja: CC-BY-SA-3.0
East side of Ortenburg castle in Bautzen in Saxony, Germany, seen from the top of St. Peter's Church.
Budyšin Serbski Dom.JPG
Autor: Julian Nyča, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dom Serbołużycki (Serbski dom) w Budziszynie, siedziba Domowiny i innych instytucji.
Wappen Landkreis Bautzen.svg
The historical coat of arms of Upper Lusatia and the city of Bautzen in Saxony, Germany. Today this is the coat of arms of the district Bautzen.