Bukwica zwyczajna

Bukwica zwyczajna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządastropodobne
Rządjasnotowce
Rodzinajasnotowate
Rodzajbukwica
Gatunekbukwica zwyczajna
Nazwa systematyczna
Stachys officinalis (L.) Trevis.
Prosp. Fl. Eugan. 26 1842
Synonimy
  • Betonica officinalis L.[3]
Zasięg występowania
Mapa zasięgu
Mapa występowania gatunku w Polsce[4]

Bukwica zwyczajna, bukwica lekarska, czyściec lekarski (Stachys officinalis (L.) Trevis., syn. Betonica officinalis L.) – gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Występuje w Afryce Północnej (Algieria, Maroko, Tunezja), w całej niemal Europie oraz na obszarach Azji o umiarkowanym klimacie (Zachodnia Syberia, Turcja, Kaukaz)[3]. W Polsce jest średnio pospolity.

Nazewnictwo i przynależność systematyczna

Według wielu ujęć taksonomicznych gatunek ten zaliczany jest do rodzaju czyściec Stachys jako S. officinalis (L.) Trevis. Prosp. fl. Eugan. 26. 1842[5][3]. Pozycja taksonomiczna tego gatunku i najbliżej mu spokrewnionych nie jest jednak jednoznacznie ustalona i wciąż podlega debacie. Badania molekularne wskazują na bazalną i odrębną pozycję roślin z grupy Betonica w stosunku do pozostałych roślin z rodzaju Stachys[6][7][8], przemawiają za tym także wyniki analiz biochemicznych[9] i z zakresu morfologii (odrębna budowa włosków)[10].

Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski wymienia ten gatunek pod nazwą bukwica zwyczajna i naukową Betonica officinalis[11].

Morfologia[12][13]

Łodyga
Wzniesiona, czterokanciasta, na ogół pojedyncza, owłosiona odstającymi włosami, słabo rozgałęziona i ulistniona. Osiąga wysokość (20)30–90(100) cm. Pod ziemią posiada krótkie, drewniejące kłącze, z którego każdej wiosny wyrasta część nadziemna, obumierająca wraz z nastaniem jesiennych mrozów.
Liście
Podłużnie jajowate, tępo zakończone, u nasady sercowate, brzegiem grubo karbowane, krótkoogonowe lub siedzące, owłosione.
Kwiaty
Na szczytach łodyg wyrastają gęste kwiatostany w formie nibykłosów, zbudowane z wargowych jasnopurpurowych kwiatów. Kielich dzwonkowaty, z długimi, szydlastymi włoskami. Korona o długości 12–16 mm, wewnątrz rurki korony brak pierścienia włosków. Pylniki bardzo wyraźnie rozchylone.
Owoc
Rozłupnia.

  • Liście

  • Kwiatostan

  • Przejrzały kwiatostan z wysypanymi owocami

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit[12]. Kwitnie od czerwca do września, pojedyncze okazy również w październiku. Rośnie w świetlistych lasach i zaroślach, na miedzach, murawach i łąkach. W górach występuje po regiel dolny. Gatunek częsty w wielu regionach[12]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Molinion caeruleae[14]. Liczba chromosomów 2n = 16[12].

Zmienność

Gatunek zróżnicowany na sześć podgatunków[15]:

  • Stachys officinalis subsp. algeriensis (de Noé) Franco – występuje na Półwyspie Iberyjskim i w północno-zachodniej Afryce
  • Stachys officinalis subsp. haussknechtii (Nyman) Greuter & Burdet – rośnie w Bułgarii, Grecji i Turcji
  • Stachys officinalis subsp. officinalis – występuje w całym zasięgu gatunku
  • Stachys officinalis subsp. serotina (Host) Hayek – rośnie we Włoszech i na Półwyspie Bałkańskim
  • Stachys officinalis subsp. skipetarum Jáv. – występuje w Albanii
  • Stachys officinalis subsp. velebitica (A.Kern.) Hayek – rośnie na Półwyspie Bałkańskim

Zastosowanie

Znajduje zastosowanie jako roślina lecznicza[12][16].

Surowiec zielarski
Liście, ziele Herba Betonicae (cała roślina), pozyskiwane w początkowym okresie kwitnienia. Zawiera m.in.: gorycze, garbniki, aminy, cholinę, śluz, olejek eteryczny, alkaloidy, glikozydy oraz sole mineralne[16].
Działanie
Działa bakteriobójczo i przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie, przeciwbiegunkowo, ściągająco i odtruwająco[16]. Odwar z ziela ma działanie ściągające i pobudzające wydzielanie soków trawiennych i jest stosowany doustnie jako pomocniczy w leczeniu niestrawności, bólów brzucha, zatruć pokarmowych, wzdęć oraz lekkich biegunek i słabych krwawień jelitowych[17][16]. Stosowany także w nieżytach układu oddechowego lub jamy ustnej i gardła, chrypce, nadmiernej potliwości ciała i nóg, bezsenności, bólach głowy i dolegliwościach wątroby[16]. Zewnętrznie stosowany również do przemywania i okładów po zadrapaniach i otarciach skóry[17], przy wypryskach, owrzodzeniach, trudno gojących się ranach oraz egzemach[16].
Dawkowanie
Odwar do stosowania wewnętrznego: 1/2 łyżki suszonego ziela (około 1,5 g) zalać 1/2 szklanki zimnej wody, gotować pod przykryciem 5 minut, odstawić na 10 minut i przecedzić, ciepły odwar pić raz dziennie, na 1 godzinę przed posiłkiem[17]. Do zastosowań zewnętrznych przygotować okład z ligniny lub waty nasączony odwarem z 2 łyżek ziela[17], przyłożyć do chorej powierzchni skóry i trzymać przez co najmniej 15–20 minut[16]. Zewnętrznie odwar z ziela można stosować jako dodatek do kąpieli, które mają wówczas działanie antyseptyczne, przeciwzapalne i regenerujące tkankę skóry[16].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
  3. ↑ a b c Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-12-27].
  4. ↑ Adam Zając, Maria Zając, Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 2001.
  5. ↑ Betonica. W: The Plant List [on-line]. [dostęp 2013-05-31].
  6. ↑ Ekrem Dündar, Ekrem Akçi̇çek, Tuncay Di̇rmenci̇, Şaki̇r Akgün. Phylogenetic analysis of the genus Stachys sect. Eriostomum (Lamiaceae) in Turkey based on nuclear ribosomal ITS sequences. „Turk. J. Bot.”. 37, s. 14-23, 2013. 
  7. ↑ Bendiksby M., Thorbek L., Scheen A-C, Lindqvist C, Ryding O.. An updated phylogeny and classification of Lamiaceae subfamily Lamioideae. „Taxon”. 60, s. 471-464, 2011. 
  8. ↑ Scheen A-C, Bendiksby M., Ryding O. Mathiesen C., Albert V.A., Lindqvist C.. Molecular phylogenetics, character evolution, and suprageneric classification of Lamioideaea (Lamiaceae). „Annals of the Missouri Botanical Garden”. 97, s. 191-217, 2010. 
  9. ↑ E. Radnai, A. Dobos, K. Veres, L. Tóth, I. Máthé, G. Janisák, G. Blunden: Essential Oils in Some Stachys Species growing in Hungary. W: ISHS Acta Horticulturae 597: International Conference on Medicinal and Aromatic Plants (Part II) [on-line]. [dostęp 2018-07-16].
  10. ↑ Giuliani C., MAleci Bini L.. Glandular trichomes as further differential characters between Stachys subgenus Betonica (L.) Bhattacharjee and Stachys subgenus Stachys. „Plant Biosystems”. 146, s. 1-8, 2012. DOI: 10.1080/11263504.2012.663810. 
  11. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  12. ↑ a b c d e Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006, s. 393. ISBN 83-01-14342-8.
  13. ↑ Jakub Mowszowicz: Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych. Warszawa: WSiP, 1986. ISBN 83-02-00607-6.
  14. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  15. ↑ World Checklist of Selected Plant Families [dostęp 2014-01-27].
  16. ↑ a b c d e f g h Danuta Rybak, Rośliny lecznicze. Atlas, Warszawa 1993: Wydawnictwo "Arkady", s. 44, 78, ISBN 83-213-3634-5.
  17. ↑ a b c d Ziele bukwicy [dostęp 2016-05-11].

Star of life.svg Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Star of life.svg

The Star of Life, medical symbol used on some ambulances.

Star of Life was designed/created by a National Highway Traffic Safety Administration (US Gov) employee and is thus in the public domain.
Betonica officinalis kz.jpg
Autor: Krzysztof Ziarnek Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bukwica zwyczajna. Szczecin
Betonica officinalis distribution in Poland.svg
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mapa występowania Betonica officinalis w Polsce (w województwach). Na podstawie A. Zając & M. Zając (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 2001. Zasięg naturalny: ciemnozielony - gatunek pospolity (obecny w co najmniej połowie pól o pow. 10x10 km); zielony - gatunek nierzadki (obecny >10 pól o pow. 10x10 km); jasnozielony - gatunek rzadki (10 lub mniejsza liczba pól o pow. 10x10 km);
Stachys officinalis Bukwica zwyczajna 2020-05-31 01.jpg
Autor: Agnieszka Kwiecień, Nova, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bukwica zwyczajna (Stachys officinalis. syn. Betonica officinalis), liście młodej rośliny, łąki nad rzeką Widawą, Sołtysowice, Wrocław, Polska.
Stachys officinalis Bukwica zwyczajna 2020-07-12 05.jpg
Autor: Agnieszka Kwiecień, Nova, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bukwica zwyczajna (Stachys officinalis), kwiatostan, łąki w dolinie rzeki Widawy, Wrocław, Polska.
SDC10453 - Stachys officinalis.JPG
Autor: Tubifex, Licencja: CC BY-SA 3.0
Stachys officinalis - Botanical Garden Leipzig