Płyta kompaktowa

Ten artykuł należy dopracować: → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny, → poprawić błędy językowe lub stylistyczne (pomoc: powszechne błędy językowe), błędy merytoryczne. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Płyta kompaktowa

Spód płyty kompaktowej
Typ nośnika	Dysk optyczny
Data premiery	1982
Pojemność	ok. 700 MB (ok. 80 minut dźwięku)
Metoda odczytu	Laser półprzewodnikowy o długości fali ok. 780 nm
Metoda zapisu	Tłoczenie na podstawie szklanego wzorca; laser półprzewodnikowy o długości fali ok. 780 nm
Standard	Rainbow Books
Opracowany przez	Philips, Sony
Wykorzystanie	Zapis dźwięku oraz danych
Wymiary nośnika	⌀ 120 mm
Masa	14,1 – 33 g

Płyta kompaktowa (ang. Compact Disc, CD-ROM – Compact Disc – Read Only Memory), rzadziej nazywana fonodyskiem^[1] – nośnik danych w formie dysku optycznego, pierwotnie stworzony w celu przechowywania i odtwarzania cyfrowych plików dźwiękowych przy użyciu standardu CD-Audio. Płyta CD cechowała się dużą pojemnością, w porównaniu do istniejących wówczas nośników danych.

Pierwsze badania nad opracowaniem płyty CD rozpoczął w 1974 roku Philips. Równolegle prace prowadził koncern Sony, który w 1977 roku jako pierwszy publicznie zaprezentował cyfrową płytę audio wykorzystującą mechanizm nagrywania i odczytu optycznego. W 1979 roku Philips i Sony podpisały porozumienie o współpracy.

Historia

Philips i Sony zaadaptowały rozwiązanie opatentowane w 1970 roku przez amerykańskiego wynalazcę Jamesa T. Russella. Odkrył on możliwość nagrywania cyfrowych informacji na przezroczystej folii oświetlanej od tyłu lampami halogenowymi wysokiej mocy^[2].

Po raz pierwszy prototypowe płyty CD zostały zaprezentowane 8 marca 1979 roku podczas konferencji prasowej Philipsa^[3].

Standard CD opublikowany został w 1980 roku^[3]. Premiera płyty CD miała miejsce 17 sierpnia 1982 roku w Langenhagen w fabryce firmy PolyGram. Pierwsze płyty i odtwarzacze CD (zwane dawniej dyskofonami) zostały wprowadzone do sprzedaży w Japonii we wrześniu 1982 roku. W Stanach Zjednoczonych i Europie pojawiły się w marcu 1983 roku.

Pierwsze albumy

Pierwszą testową płytą było nagranie „Eine Alpensinfonie” Richarda Straussa, a albumem muzycznym, który wydano na płycie kompaktowej był „The Visitors” zespołu ABBA. Jedną z pierwszych masowo sprzedawanych płytą CD był album Billy'ego Joela „52nd Street”, który trafił do sklepów w Japonii w październiku 1982 roku^[4]. Natomiast polską płytę kompaktową pt. Chopin-Tausig-Wieniawski (symbol WCD-001) wydała wytwórnia Wifon w styczniu 1988 roku. Dysk zawierał nagrania koncertu fortepianowego e-moll op.11 Fryderyka Chopina oraz koncert fortepianowy op.20 Józefa Wieniawskiego w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Bałtyckiej pod dyrekcją Wojciecha Rajskiego^[5]. Pierwszym polskim albumem kompaktowym z muzyką rozrywkową była płyta „The Best of Urszula & Budka Suflera” wydana w 1988 roku.

Pionierskim albumem wydanym na płycie kompaktowej, który sprzedał się w nakładzie ponad miliona egzemplarzy była płyta „Brothers in Arms” zespołu Dire Straits wydana w dniu 13 maja 1985^[6].

Podział płyt CD

Technologia tworzenia nośnika pozwala na klasyfikację nośników:

• płyta CD (zwykła) – posiada odciśniętą matrycę, która jest negatywem,
• płyta CD-R – zawiera ścieżki, umożliwia jednokrotne zapisywanie lub kasowanie danych za pomocą lasera,
• płyta CD-RW – pozwala na laserowy zapis i wymazywanie danych do ok. tysiąca razy.

Oprócz tego istnieją jeszcze płyty CD o średnicy 8 cm i płyty w kształcie wizytówki, o mniejszych rozmiarach i pojemnościach.

Proces zapisu danych na płycie CD-R polega na wytwarzania pitów na warstwie nośnej, na której barwnik i warstwa nośna zostają podgrzane przez laser o mocy od 4 do 11 mW. Temperatura uzyskana podczas podgrzania wynosi ok. 250 stopni Celsjusza, przez co warstwa nośna topnieje a barwnik jest rozprzestrzeniany na wolne obszary dysku. Początkowo laser generuje wyższą moc, aby uległ stopieniu barwnik, ale w momencie gdy już to nastąpi następuje zmiana mocy, umożliwiającą zapis danych.

Podstawową warstwę płyty CD-RW przed zapisem tworzy powłoka polikrystaliczna. Podczas procesu nagrywania moc lasera waha się w granicach od 8 do 14 mW, dzięki czemu laser rozpoczyna podgrzewanie obszarów nagrywanej ścieżki do temperatury od 500-700 stopni Celsjusza. W ten sposób laser roztapia kryształy, tworząc z nich warstwę amorficzną, tzw. pity, które mają słabsze właściwości odbijania światła co prowadzi do możliwości rozróżnienia tych obszarów, podczas odczytu danych przez czytniki.

Proces kasowania danych na płytach CD-RW to droga powrotna ze stanu amorficznego do stanu krystalicznego nośnika. Jest to możliwe po uzyskaniu temperatury 200 stopni Celsjusza^[7]. Ten zabieg powoduje, że płyta CD-RW wraca do stanu nienagranego czystego nośnika.

Na płytach CD-RW możliwe jest zapisywanie nowej informacji bez uprzedniego kasowania - poprzez połączenie w jednym procesie techniki zapisu jak i kasowania danych. Do zapisu nowych pitów jest używana taka sama energia lasera, jak w przypadku zwykłego zapisu, ale pomiędzy starymi pitami a nowymi, po zmniejszeniu mocy lasera, powstaje krystaliczna warstwa, co bezpośrednio prowadzi do nadpisywania informacji a więc skasowania poprzednich informacji na płycie i zapisania nowych.

Aby szybciej skasować dane na płycie, stosuje się metodę polegającą na kasowaniu ostatniej nagrywanej ścieżki tj. wymazaniu subkodu mapy dysku, w której zamieszczone są informacje na temat rozlokowania danych na płycie. Dane pozostają nienaruszone, ale czytniki rozpoznają płytę jako niezapisaną.

Tak jak w technice zapisu płyty laser wytwarza wyższą temperaturę roztapiając warstwę nośną, na granicy dwóch pitów laser obniża temperaturę.

Płyty z danymi

Płyta kompaktowa może służyć do zapisu muzyki, filmu (Video CD albo Super Video CD) lub danych – plików komputerowych. Płyty z danymi są zwykle zapisane z użyciem systemu plików ISO 9660 (wcześniej zwanym High Sierra). Format ten ogranicza nazwy plików do stylu MS-DOS-a (8+3). Joliet pozwala na dłuższe nazwy plików i zagłębienia w strukturze katalogów powyżej ośmiu poziomów. Rock Ridge tak jak Joliet wykorzystuje niezdefiniowane pola w standardzie ISO 9660, aby obsługiwać dłuższe nazwy i dodatkowo informacje typowo uniksowe (właściciel pliku, symboliczne dowiązania itp.).

Cechy płyt CD

Pojemność i rozmiar

Standardowa płyta kompaktowa mieści 74 minuty muzyki, zapisanej przy użyciu kodowania PCM, co odpowiada 650 MB danych. Standardowo dźwięk na płycie CD nie jest poddawany kompresji. Powstały również nośniki mieszczące: 700 MB (80 min.) – obecnie najpopularniejsze w sprzedaży, 800 MB (90 min.), 900 MB (99 min.), a nawet 1,4 GB – płyty [dwustronne], przy czym dwie ostatnie występują niemal wyłącznie jako płyty jednokrotnego zapisu. Wśród płyt pierwotnie tłoczonych (komercyjnych) dominują wyłącznie rozmiary 650 MB, 700 MB. Rozmiar 800 MB jest dosyć rzadko spotykany. Płyty większe niż 700 MB często sprawiają problemy podczas odczytu, zwłaszcza w starszych odtwarzaczach.

Płyta ma średnicę 120 mm, grubość 1,2 mm i przeciętnie waży ok. 15 g (standard CD Audio Red Book dopuszcza masę od 14,1 g do 33 g). Długość spirali z zapisanymi danymi na typowej płycie to ok. 5,4 km (dla DVD ok. 11,6 km).

Początkowo koncern Sony postulował, by średnica płyty wynosiła 12 cali (czyli tyle samo co w przypadku płyty gramofonowej), lecz gdy okazało się, że na tak dużej płycie zmieściłoby się 12 godzin muzyki, postanowiono tę średnicę zmniejszyć^[8]. Kolejnym pomysłem było, by płyta mieściła 60 minut muzyki analogicznie np. do kasety i miała średnicę 100 mm (Sony) lub 115 mm (Philips)^[9]. Istnieje miejska legenda mówiąca, że to austriacki dyrygent Herbert von Karajan przekonał wynalazców CD, by zwiększyli jej pojemność do 74 minut, aby można było na jednym krążku zmieścić całą IX symfonię Beethovena. Zaprzeczył temu później współtwórca systemu Kees Immink^[10]. Ostatecznie zdecydowano by płyta miała średnicę 12 cm (czyli tyle co popularna wówczas dyskietka 5,25 cala), co pozwala zapisać od 74 do 80 minut muzyki^[11].

Częstotliwość próbkowania dźwięku zapisanego na CD to 44,1 kHz, co pozwala na odwzorowanie dźwięku o częstotliwości do 22,05 kHz. (szczegóły patrz częstotliwość Nyquista).

Trwałość

Po wprowadzeniu standardu trwałość płyt szacowano na kilkaset lat - szacunki takie opierano na założeniu, że skoro żaden element odtwarzacza nie ma fizycznego kontaktu z powierzchnią płyty (jak to miało miejsce w przypadku płyt gramofonowych czy taśm magnetofonowych), to praktycznie nie będzie ona ulegała zużyciu.

Dla płyt produkowanych w latach 80. i początkach lat 90. te szacunki były prawdziwe - ówczesne płyty były wysokiej jakości. Wraz z popularyzacją standardu i spadkiem cen samych płyt spadała także ich jakość, co negatywnie odbija się na trwałości zapisu - choć dla odpowiednio przechowywanych płyt tłoczonych wciąż liczony on jest w dziesiątkach lat.

Kolor

Nagrywarki zapisują dane na płytach pokrytych różnymi kolorami. Jest to powiązane z barwnikiem użytym w warstwie odbijającej. Płyty zmieniają swój kolor na zielony, niebieski, żółty, złoty oraz czarny. Kolor nośnika nie ma znaczenia przy odczycie danych, aktualnie wszystkie nowoczesne CD-ROM-y i nagrywarki potrafią odczytywać i zapisywać na nich dane.

Złote płyty mają złotą warstwę odbijającą, prześwituje ona przez dolną stronę płyty i w ten sposób nadaje to jej kolor złoty. Żywotność takich płyt szacowana jest na 100 lat.^[12]

Nowoczesne płyty mają pigment ftalocyjaninowy, który nadaje im kolor czarny.

Budowa nośnika, zapis danych

Mikrofotografia wgłębień i pól

Schemat przekroju płyty tłoczonej

Standardowa płyta kompaktowa często określana jako audio CD, dla odróżnienia od późniejszych wariantów, przechowuje cyfrowy zapis dźwięku w standardzie zgodnym z „czerwoną księgą” (ang. red book). Płyty kompaktowe wykonane są z poliwęglanowej płytki o grubości 1,2 mm i średnicy 12 cm pokrytej cienką warstwą glinu (aluminium), w której zawarte są informacje (w postaci kombinacji mikrorowków i miejsc ich pozbawionych). Odczytywane są one laserem półprzewodnikowym (AlGaAs) o długości fali około 780 nm. Zapis tworzy spiralną ścieżkę biegnącą od środka do brzegu płyty.

Prędkość obrotowa płyty zmienia się w taki sposób, że stała jest prędkość liniowa głowicy odczytującej względem ścieżki i dla prędkości odczytu x1 zawiera się w zakresie od 1,2 do 1,4 m/s. Odczyt płyty odbywa się od środka na zewnątrz, a prędkość obrotowa maleje wraz z oddalaniem się od środka płyty.

Dane przed zapisaniem na dysku są kodowane w standardzie "8 w 14" i zapisywane w postaci pól (ang. land) i wgłębień (ang. pit). W płytach tłoczonych wgłębienia mają głębokość 1/4 długości fali w materiale płyty lasera odczytującego (około 125 nm), w wyniku interferencji światła odbitego od otoczenia i wgłębienia następuje wygaszenie fali. Wgłębienia mają szerokość 500 nm, a odległości między kolejnymi ścieżkami wynosi 1,6 µm. Różnice w odbiciu światła są wykorzystywane przez serwomechanizm soczewki do prowadzenia wiązki po ścieżce i jej ogniskowania.

System kodowania "8 w 14" zapewnia, że najmniejsza długość pitu i landu wynosi 3 bity (833 nm), a największa 11 (3560 nm). Podczas odczytu płyty przez wiązkę laserową, otrzymuje się sygnał, w którym informację nie przenosi bezpośrednio stan "pit/land" a czas między kolejnymi zmianami sygnału. Każda zmiana sygnału zmienia poziom sygnału wyjściowego (NRZI)^[13].

Budowa płyty CD-R

W skład płyty CD-R wchodzą 4 warstwy:

• poliwęglanowa warstwa nośna w postaci plastikowego krążka,
• warstwy odbijającej złotej lub aluminiowej,
• warstwy barwnika który ulega stopieniu w momencie zapisu,
• warstwy ochronnej z lakieru.

Budowa płyty CD-RW

Kolejnym nośnikiem wykonanym w technologii CD jest nośnik CD-RW (ReWritable), jak sama nazwa wskazuje to płyta umożliwiająca nam zapis, odczyt i dodatkowo kasowanie informacji. Moc lasera użytego do zapisu płyty powoduje, że część obszarów ma postać krystaliczną a pozostała amorficzną. To powoduje że promieniowanie odczytujące jest przekazywane lub pochłaniane. Wynika to z zastosowania specjalnego stopu metali, ale jest to tajemnica producentów. Warstwa poliwęglanu posiada rowek prowadzący, nad nią znajduje się warstwa ZnS-SiO₂, zapewnia ona odpowiedni odbiór ciepła podczas zapisu laserowego płyty. Wyżej naniesiono odbijającą warstwę aluminiową, całość kończy specjalna powłoka lakierowana na której zazwyczaj występuje napis z logo producenta. Każdy z producentów odpowiednio dla swojej marki dobiera grubości poszczególnych warstw lecz tajemnicą jest jakie wartości wchodzą w grę.

Budowane w ten sposób płyty CD-RW powodują pewne ograniczenia w zapisie danych, może on się odbywać z niskimi prędkościami. Również trwałość nośnika jest niska, producenci zapewniają tylko do ok. 1000 skasowań.

Technika zapisywania informacji na płytach CD-RW jest porównywalna do zapisu płyt gramofonowych. Na płytach CD-RW jest również rowek „prowadzący”, dzięki któremu laser zapisujący lub odczytujący dane na jej powierzchni zna drogę. Od tego małego rowka zależy czy nagrywanie danych na płycie zakończy się powodzeniem czy też krążek wyrzucimy do śmietnika. Wymiary rowka w droższych modelach płyt są takie same i wynoszą:

• głębokość 200 nm,
• szerokość na górze 700 nm,
• szerokość na dole 400 nm,
• kąt nachylenia ścianek bocznych wynosi 50 stopni.

Tańsze modele płyt nie mają zachowanych równych proporcji, dlatego zapis danych na ich powierzchni jest bardziej ryzykowny.

Napędy CD-ROM

Napędy pierwszej generacji pracowały z prędkością odczytu ok. 150 KB/s. Producenci sprzętu zaprezentowali następnie napędy podwójnej prędkości (300 KB/s), czterokrotnej prędkości (600 KB/s) i szybsze. Najszybsze napędy CD osiągają 54-krotną prędkość odczytu (8100 KB/s), jest to jednak prędkość maksymalna, osiągana tylko na pewnym obszarze płyty. Swego rodzaju ewenement stanowił zaprezentowany w 1999 roku przez firmę Kenwood czytnik CD osiągający 72-krotną prędkość odczytu (10800 KB/s). Osiągnięcie tak wysokich transferów było możliwe dzięki zastosowaniu innowacyjnej technologii TrueX, polegającej na odczytywaniu danych z 7 ścieżek jednocześnie. Pozwoliło to na ograniczenie prędkości obrotowej dysku z ok. 11 000 obr/min (napędy 52x) do 2700-5100 obr/min i tym samym znaczne zmniejszenie poziomu hałasu i wibracji generowanych podczas pracy. Rozwiązanie to - pomimo niewątpliwych zalet - nie rozpowszechniło się zbyt szeroko, co mogło być spowodowane nadchodzącą erą dominacji napędów DVD.

Większość napędów CD-ROM komunikuje się z komputerem za pomocą interfejsu SCSI, lub IDE EIDE, wykorzystując najczęściej protokoły ATAPI lub ASPI. W latach 90. wiele napędów CD-ROM wyposażonych było w zewnętrzne gniazdo słuchawkowe (3,5 mm), pozwalające odtwarzać płyty Audio-CD bez konieczności użycia jakiegokolwiek oprogramowania, oraz wewnętrzne wyjście cyfrowe S/PDIF umożliwiające czytanie ramek danych z płyt Audio-CD w formie cyfrowej. Z końcem lat 90. producenci coraz częściej rezygnowali z montażu dodatkowego, przedniego złącza audio - tzw. gniazda słuchawkowego.

Dostępne są także nagrywarki CD (zapisujące płyty CD-R oraz CD-RW). Używają one innych środków i wyspecjalizowanego wyposażenia do nagrywania. Płyta wynikowa CD-R może być odczytana przez jakikolwiek napęd CD-ROM.

Na przełomie 2004 i 2005 roku, nagrywarki następnego standardu, DVD, znacznie staniały. Niższa cena nowych nagrywarek, potrafiących nie tylko zapisywać dyski DVD (+R/-R/+RW/-RW/RAM/DL), ale również CD: R/RW, sprawiła znaczne obniżenie popytu na nagrywarki i czytniki CD.

Oznaczenia płyt audio CD

• AAD (Analog - Analog - Digital) – nagranie i miksowanie analogowe, mastering cyfrowy.
• ADD (Analog - Digital - Digital) – nagranie analogowe, miksowanie i mastering cyfrowe.
• DDD (Digital - Digital - Digital) – nagranie, miksowanie i mastering cyfrowe.

Technologia wytwarzania płyt CD

Premastering

Tworzy prototyp płyty CD-RW. Układ danych na matrycy zostaje następnie przeniesiony na krążek i powielany.

Proces tworzenia matrycy

Glasmastering

Dane wejściowe pobierane są z nośnika fizycznego np. płyty CD-R, DVD, taśm 8 mm, taśm DLT bądź bezpośrednio z cyfrowego obrazu płyty (DDP Image). Za pomocą specjalnego urządzenia tworzy się tzw. szklany wzorzec (glassmaster). Obecnie wykorzystywane są dwie technologie produkcji glassmasterów:

Starsza technologia dye-polimerowa, w której spiralna ścieżka danych jest fizycznie wypalana w warstwie polimeru. W tej technologii wykorzystywane są lasery gazowe. Wymiary takiego glassmastera:

• średnica 30 cm,
• grubość 1 cm.

Szklany dysk, po uprzednim pokryciu cienką warstwą dye-polimeru, zostaje umieszczony w laserze. Po skończonym wypalaniu danych, glassmaster wygrzany, a następnie pometalizowany.

Nowszą technologią jest technologia fotorezystywna, w której ścieżka danych jest naświetlana na materiale światłoczułym. Na powierzchnię szklanego dysku (o średnicy od 16 cm x 3 mm bądź 18 cm x 2 mm) nakładana jest emulsja czuła na światło, po czym specjalne urządzenie laserowo naświetla obraz spirali - wzdłuż niej będą znajdować się pity i landy. Spirala ma szerokość 1 mikrometra - dla porównania, średnica ludzkiego włosa ma około 12 mikrometrów. Emulsja w momencie wywoływania zostaje usunięta, szklany dysk jest trawiony, po czym uzyskuje się całkowity obraz spirali z zapisem danych. Po skończonym procesie wytrawiania, szklany dysk jest metalizowany. Dokładność tego procesu wpływa na późniejszą jakość płyty CD.

Proces galwaniczny

Pometalizowany glassmaster zakładany jest w specjalnym uchwycie na wannę galwaniczną. Po procesie trwającym około godziny otrzymuje się niklową matrycę "ojca" o grubości 0,3 mm, mogącego służyć już jako stempel produkcyjny. W produkcji wieloseryjnej, z "ojca" również przy pomocy odpowiedniego procesu galwanicznego (proces trwa około godziny), otrzymywana jest tzw. "matka". Płyta matka posłuży do wykonania jej niklowej repliki, jest to swoisty stempel dzięki któremu tłoczy się płyty CD/DVD. Z jednego stempla (matrycy) można wytłoczyć od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy gotowych płyt.

Schemat tłoczenia płyt kompaktowych

Obecnie w produkcji płyt kompaktowych używa się poliwęglanu, materiał na płytę CD poddawany jest w pierwszej fazie osuszeniu w temperaturze 125 stopni Celsjusza.

Technologia używana do wyrobu tworzyw termoutwardzalnych jest stosowana do formowania krążka z rowkami.

Powstaje w ten sposób przezroczysty dysk, który jest studzony, a po wytłoczeniu, na krążek nanosi się warstwę aluminiową metodą metalizacji. Cały proces odbywa się w próżni z użyciem argonu. Specjalny lakier ochronny pokrywa powierzchnię metalizowaną przy użyciu szybkoobrotowej maszyny, która równomiernie rozkłada lakier na powierzchni. Lampa ultrafioletowa doprowadza do utwardzenia rozłożonej warstwy lakieru.

W końcowym etapie specjalny układ optyczny kontroluje jakość płyty, określając jej przydatność i eliminując bezwartościowe wytwory.

Cały cykl powstawania płyty trwa od 3 do 5 sekund, a coraz doskonalsza technologia kontroli jakości zapewnia bezstratny proces produkcyjny.

Drukowanie etykiet

Warstwa odbijająca jest chroniona dodatkowo poprzez naniesienie etykiety (tzw. label), która zabezpiecza górną część płyty przed uszkodzeniem. W produkcji komercyjnej do wykonania tej warstwy stosuje się technologie tampondruku, sitodruku lub offsetową. Label może i zwykle prezentuje również informacje opisujące zawartość płyty.

Przyszłość

Obecne na rynku płyty CD-R i CD-RW mają zastosowanie głównie w urządzeniach takich jak odtwarzacze audio CD. Ich pojemność ogranicza ich zastosowanie w innych aktualnie rozwijających się dziedzinach techniki. Popularne dyski DVD oferują znacznie większą pojemność. Stosunkowo nowe na rynku są nośniki Blu-ray. Na jednej ich warstwie mieści się ok. 25 GB danych. Wystarcza to na pomieszczenie materiału wideo o jakości HD. Jednak nośniki Blu-ray są drogie w porównaniu z CD-R oraz DVD i dlatego nigdy nie stały się popularne^[14].

Żywotność

Dawniej żywotność płyt datowało się na około 15 lat. Niemieckie Archiwum Muzyczne podało, że niektóre ze starych egzemplarzy pokryte były farbą nitową, stopniowo rozkładającą samą płytę. Dziś uznaje się, że żywotność płyty to ok. 50-100 lat^[15]. Nie zużywają się one w czasie odczytu, ale w wyniku naturalnych procesów starzenia się materiałów. Zaliczamy tu odwarstwianie się powłok czy odbarwianie barwników używanych w dyskach nagrywanych^[16].

Zobacz też

• DVD
• Blu-ray
• urządzenia obsługujące nośniki: napęd optyczny, nagrywarka,
• interfejsy komputera służące do podłączenia napędów,
  • wewnętrzne ATAPI (EIDE), SATA, SCSI,
  • zewnętrzne USB, FireWire (IEEE 1394), SCSI, port równoległy,
• unowocześnienia: HDCD,
• standardy płyt kompaktowych: CD-Audio, PhotoCD, CD-R, CD-RW, VCD, SVCD, CD+G, CD-Text, CD-ROM XA, CD-Extra, CD-i Bridge, CD-i.

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Płyta kompaktowa z fizycznego punktu widzenia