Centrala handlu zagranicznego

Centrala handlu zagranicznego (CHZ), także przedsiębiorstwo handlu zagranicznego (PHZ) oraz biuro handlu zagranicznego (BHZ) – specjalny typ przedsiębiorstwa państwowego funkcjonujący w PRL i posiadający swoje odpowiedniki we wszystkich innych państwach tzw. bloku wschodniego. W ZSRR centrale handlu zagranicznego (w 1935 było ich 27) podlegały Ludowemu Komisariatowi Handlu Zagranicznego, przekształconemu następnie w Ministerstwo Handlu Zagranicznego ZSRR.

Centrale Handlu Zagranicznego posiadały, będące w krajach komunistycznych specjalnym przywilejem, prawo prowadzenia obrotu gospodarczego w walutach wymienialnych, w szczególności handlu z podmiotami zagranicznymi. CHZ były obowiązkowymi pośrednikami we wszystkich kontaktach handlowych z zagranicą dla krajowych podmiotów gospodarczych. Większość central handlu zagranicznego posiadało quasi-monopol na handel zagraniczny, w tym sprzedaż za granicę usług np. inżynieryjnych czy budowlanych, w określonych branżach (np. Universal w branży AGD). Niektóre, jak np. Baltona i Pewex, posiadały dodatkowo przywilej handlu detalicznego za waluty wymienialne na terenie kraju (tzw. eksport wewnętrzny). Ze względu na swoją strategiczną rolę dla władzy, gospodarki, monopol na handel zagraniczny, związane z nim dochody oraz możliwość prowadzenia działalności wywiadowczej z pozycji nielegalnej pod ich przykryciem oraz wiążące się z tym możliwości podróży za granicę dla pracowników, przedsiębiorstwa te były w domenie służb specjalnych, wywiadu cywilnego i wojskowego. Ministerstwo Handlu Zagranicznego, ministerstwa dot. przemysłu i gospodarki miały również wpływ na ich działalność (dostarczanie towarów na eksport, zapotrzebowanie na towary, które trzeba było importować), jednakże w każdym z ministerstw związanych z pehazetami pośród innych pracowników pracowali ludzie na niejawnych etatach służb specjalnych. W Polskich PHZ lokowani byli m.in. funkcjonariusze Departamentu I MSW, Departamentu II MSW, żołnierze Zarządu II SG WP oraz Zarządu I WSW pracujący pod przykryciem (etat niejawny w służbie specjalnej). Praca w tych przedsiębiorstwach uważana była powszechnie za prestiżową i często łączyła się z możliwością uzyskania dodatkowych dochodów związanych z kontaktami zagranicznymi i dostępem do dewiz. Poza sprzedażą produktów PRL (eksport) i importem różnych towarów do kraju był prowadzony wywiad z pozycji nielegalnej przez ww. pracowników wywiadu w zagranicznych przedstawicielstwach pehazetów. Szczególnie lokowany w nich był wywiad naukowo-techniczny np. w Metalexporcie Marian Zacharski, Unitrze Zdzisław Przychodzień.

Po upadku socjalizmu realnego znaczna część CHZ została sprywatyzowana, część przekształcono w spółki akcyjne obecne na GPW. W szeregu przypadków przekształceń własnościowych CHZ w przedsiębiorstwa będące własnością prywatną, były one przypadkami tzw. uwłaszczenia nomenklatury. Przez zagarnięcie dokonane przez byłych pracowników mających wpływ na politykę gospodarczą nowego państwa (prywatyzację), uniemożliwiono przedsiębiorstwom możliwość prowadzenia nielegalnego wywiadu i kradzieży patentów.

Wiele postaci życia finansowego i gospodarczego państw postkomunistycznych (dawnego bloku socjalistycznego) wywodzi się z tego typu przedsiębiorstw m.in. Dan Voiculescu, Aleksander Gudzowaty.

Najważniejsze polskie przedsiębiorstwa handlu zagranicznego