Car

Car (bułg. цар, ros. царь, serb. цар / car) – tytuł monarszy, pochodzący ze starosłowiańskiego zniekształcenia tytułu cesarza (z łac. caesar).

Etymologia

Z formy cěsarь powstała na gruncie cerkiewnym cьsarь gdzie redukcja ě ⇒ ь spowodowana była słabym wymawianiem tej samogłoski w pozycji przedakcentowej. Dalszą redukcją był zanik nieakcentowanego jeru miękkiego, być może pod wpływem sąsiedztwa blisko brzmiących c i s. W języku rosyjskim cьsarь zamienił się w caŕ (царь), dopełniacz caria (царя), z niego rozwinęły się terminy carica (царица), carstwo (царство), carskij (царский), carstwowat' (царствовать) = „panować, rządzić”, carstwowanije (царствование) = „panowanie” etc., ale źródłosłów zachował się w formie cesariewicz (цесаревич) = „następca tronu”[1].

Początkowo słowiański termin używany na określenie cesarzy bizantyńskich, stąd też na określenie Konstantynopola powstały słowa Cariь gradъ, Carь gradъ, które dały później formę rosyjską Carьgrad, Cariegrad, ukraińską Carehrad i wersję spolszczoną Carogród.

W języku staropolskim odpowiednikiem „cara” (cesarza) był carz.

Carowie Bułgarii

W latach 917–1018 (pierwsze państwo bułgarskie) i 1186–1393 (drugie państwo bułgarskie) tytuł ten nosili średniowieczni władcy bułgarscy. Od 1908 do 1946 roku król Bułgarii nosił tytuł cara.

Ostatnim carem Bułgarii był Symeon II, późniejszy premier tego państwa w latach 2001–2005.

Carowie Serbii

Tytuł używany przez władców imperium serbskiego w latach 1346–1371. Tytuł wprowadzony przez Stefana IV Urosza Duszana.

Carowie / Cesarze Rosji

W Rosji tytulatura carska równoznaczna była tytulaturze królewskiej, natomiast wprowadzona przez Piotra I Wielkiego tytulatura imperatorska/cesarska, równoznaczna była tytulaturze cesarskiej. Pierwszym carem rosyjskim był wielki książę moskiewski Iwan IV Groźny, który przyjął ten tytuł w 1547 roku, jako wnuk księżniczki Zofii z dynastii Paleologów (rządzącej w Bizancjum w latach 1259–1453). Tytuł cara oznaczał nie tylko pretendowanie do kontynuacji tradycji Cesarstwa Bizantyńskiego i zwierzchnictwa nad światem prawosławnym (doktryna Moskwa – Trzeci Rzym), ale przede wszystkim dążenie do zjednoczenia wszystkich ziem ruskich. W 1721 roku Piotr I obwołał się imperatorem (cesarzem) i zastąpił tym tytułem tytuł cara. Stary tytuł od tego czasu pozostał jedynie potocznym określeniem władców rosyjskich. Władcy Rzeczypospolitej nie uznawali rosyjskich tytułów innych niż tytuł wielkiego księcia moskiewskiego aż do 1764 roku, gdy uznano cesarskość pod przymusem Katarzyny II.

Władcy Rosji używali tytułu cara w stosunku do ziem wchodzących w skład Imperium Rosyjskiego, będących niegdyś niepodległymi chanatami, czy ordami (patrz niżej – inne przypadki). I tak w tytulaturze cesarzy rosyjskich występowali m.in:

  • car kazański,
  • car astrachański,
  • car syberyjski,
  • car Chersonezu Taurydzkiego (od 1783)
  • car gruziński (po aneksji Gruzji w 1801)

Ostatnim cesarzem Rosji był Mikołaj II, panujący w latach 1894-1917[2].

Inne przypadki

Carem (carzem) prócz wymienionych władców słowiańskich nazywano także władców Gruzji oraz chanów tatarskich, zwłaszcza chana krymskiego – car perekopski (zob. Złota Orda, Wielka Orda, Chanat Krymski, Chanat Kazański, Chanat Syberyjski i in.). Stąd carewiczami (carzewicami, carzykami) określano także synów chana oraz jego potomków w dalszych pokoleniach.

Rodzina cara

Małżonki carów określa się mianem caryca (ros. цaрицa), syn cara to carewicz (ros. цapeвич), następca tronu to cesarzewicz (ros. цесаревич), a córka cara to carewna (ros. цapeвнa).

Carstwa (państwa, gdzie rządzili carowie)

Zobacz też

Przypisy

  1. Józef Birkenmajer, O tytułach cesarz i król (dokończenie), „Język Polski” 1938, nr 5 (listopad/grudzień), wymaga DjVu.
  2. Ewentualnie ostatnim był jego brat Michał II Romanow