Carl Anton Larsen

Carl Anton Larsen
Ilustracja
Carl Larsen (1904)
Data i miejsce urodzenia

7 sierpnia 1860
Tjølling

Data i miejsce śmierci

8 grudnia 1924
Morze Rossa

Zawód, zajęcie

wielorybnik, przedsiębiorca, badacz polarny

Carl Anton Larsen (ur. 7 sierpnia 1860 w Tjølling, zm. 8 grudnia 1924 na Morzu Rossa) – norweski wielorybnik, przedsiębiorca, podróżnik, badacz polarny, który wniósł istotny wkład w eksplorację Antarktydy.

Życiorys

Młodość

Carl Anton Larsen urodził się 7 sierpnia 1860 roku w Tjølling jako syn norweskiego kapitana Ole Christiana Larsena (1826–1890) i jego żony Ellen Andrei Larsen (1829–1887) z domu Ingebrigtsen[1]. Już jako dziecko brał udział w połowach butlonosów na Morzu Północnym[2]. W tym czasie do szkoły uczęszczał jedynie jesienią i zimą[3].

W 1885 roku został kapitanem statku połowu butlonosów „Fortuna”, który należał do norweskiego przedsiębiorcy Christena Christensena (1845–1923)[1].

Wyprawy na Ocean Południowy

W latach 1892–1894 dwukrotnie, jako kapitan, wyruszył na statku „Jason” (który cztery lata wcześniej służył Fridtjofowi Nansenowi w ekspedycji na Grenlandię) na wyprawy zwiadowcze w poszukiwaniu wielorybów na wody Oceanu Południowego[1]. Ekspedycje były organizowane przez Christensena[2].

Celem pierwszej wyprawy w latach 1892–1893 było sprawdzenie raportów Jamesa Clarka Rossa (1800–1862) o mnogości waleni na Morzu Weddella[4]. Po trzech miesiącach na morzu ekspedycja wylądowała 4 grudnia 1892 roku na Seymour Island u wschodnich wybrzeży Półwyspu Antarktycznego[4]. Na wyspie Larsen znalazł skrzemieniałe drewno, co wówczas mylnie było uznawane za pierwsze znalezisko tego typu na Antarktydzie[4]. Ekspedycja osiągnęła 64°40'S 56°30'W, gdzie Larsen zaobserwował zarys lądu na zachodzie, po czym w lipcu 1893 roku powróciła do Norwegii[4]. Według Millsa, podczas wyprawy nie zaobserwowano żadnych waleni[4], natomiast według Basberga walenie widziano, lecz ich nie upolowano[2][1].

W drugiej wyprawie w latach 1893–1894 obok statku Larsena uczestniczyły dwie inne jednostki „Castor” i „Hertha”[4]. Po dopłynięciu na Szetlandy Południowe statki rozdzieliły się – „Jason” badał obszar na wschód od Półwyspu Antarktycznego, a pozostałe statki udały się na wody na zachód od półwyspu[4]. „Jason” dotarł na 68°10'S – najdalej na południe wzdłuż wschodniego wybrzeża Półwyspu Antarktycznego niż wówczas jakikolwiek inny statek[2][5]. Podczas wyprawy Larsen odkrył lodowiec szelfowy nazwany później jego imieniem[6], Oscar II Coast i Foyn Coast[4]. Odkryto również wyspy – Wyspę Robertsona i Seal Nunataks – przy czym te ostatnie Larsen mylnie wziął za dwa czynne wulkany[4]. Podczas ekspedycji Larsen jako pierwszy w historii badał Antarktydę na nartach[4]. Znowu nie zaobserwowano waleni i Larsen skierował statek w kierunku Ziemi Ognistej i dalej na Falklandy, by odstawić ładunek upolowanych fok i pobrać węgiel na dalszą wyprawę[4]. W styczniu 1884 roku ekspedycja wylądowała na Paulet Island i do marca polowano na foki w rejonie zatoki Erebus and Terror Gulf u wybrzeży wyspy Joinville Island[7]. Następnie „Jason” popłynął do Georgii Południowej, skąd wraz z pozostałymi dwoma statkami udał się w drogę powrotną do Norwegii[7]. Według Millsa, podczas wyprawy znowu nie zaobserwowano żadnych waleni[7]. Larsen widział jednak wiele fałdowców, na które można było polować przy zastosowaniu systemu połowu Svenda Foyna[7]. Miało to zainspirować go do rozwinięcia nowoczesnego wielorybnictwa na wodach południowch[7].

Wyprawa Otto Nordenskjölda

Kamienna chata w Zatoce Nadziei, 1903
Osada Grytviken w 1914 roku

Pod koniec lat 90. XIX wieku Larsen pracował jako kierownik stacji wielorybniczej w Finnmarku[2], gdzie zdobył doświadczenie w połowach przy użyciu systemu Svenda Foyna[1]. W 1901 roku został zatrudniony jako kapitan statku „Antarctic” w pierwszej szwedzkiej ekspedycji badawczej na Antarktydę pod kierownictwem Otto Nordenskjölda (1869–1928)[2]. Wyprawa przeprowadziła badania obszarów wzdłuż Półwyspu Antarktycznego, Falklandów i Ziemi Ognistej[2]. W 1902 roku wyprawa przebywała w wodach Georgii Południowej, w kwietniu „Antarctic” dotarł do Jason Harbour, skąd przeprowadzono rekonesans wybrzeża, a niewielka grupa przeprawiła się do Cumberland East Bay[8]. Znaleziono tam dawną stację połowu fok, którą nazwano Grytviken[8]. Larsen dotarł do Grytviken w maju i wyprawa spędziła tu miesiąc[8].

W 1902 roku Nordenskjöld z badaczami zimował na Snow Hill Island, a Larsen zamierzał dotrzeć jak najdalej na południe jak to możliwe, by zeskładować tam ekwipunek dla dalszej wyprawy[7]. Jego plany pokrzyżowała obecność lodu i musiał zawrócić na wyspę, skąd następnie wyruszył na Falklandy odebrać szwedzkiego geologa Gunnara Anderssona (1874–1960)[7]. Droga powrotna na Snow Hill Island była utrudniona przez lód – cieśnina Antarctic Sound była nie do przebycia[7]. Andersson wraz z dwoma towarzyszami został wysadzony w Zatoce Nadziei, by przeprawić się do Nordenskjölda na saniach, a Larsen miał opłynąć Joinville Island i sprawdzić warunki na wschodzie Półwyspu Antarktycznego[7]. Andersson został zatrzymany przez otwarte wody, a statek Larsena utknął w lodzie w zatoce Erebus and Terror Gulf[7]. Załoga opuściła statek, który przez ponad miesiąc dryfował z lodem, co doprowadziło do wyrwania większej części stępki[7]. Po wypłynięciu na wolne wody statek zatonął na Morzu Weddella na wschód od Paulet Island[8]. Załoga po 14 dniach wędrówki dotarła do Paulet Island, gdzie Larsen zamierzał przezimować[9]. By przetrwać zimę, załoga zabiła 1100 pingwinów i zbudowała niewielkie schronienie (10 × 7 m) w pobliżu źródła wody pitnej[9]. Po ustąpieniu lodu, 31 października Larsen wraz z 5 towarzyszami wyruszył w welbocie na poszukiwania Anderssona i Nordenskjölda[9]. 5 listopada grupa dotarła do Zatoki Nadziei, gdzie znalazła wiadomość zostawioną przez Anderssona, że członkowie ekspedycji przetrwali zimę i 29 września wyruszyli do Snow Hill Island[9]. Larsen sporządził żagiel z płachty brezentu i grupa pożeglowała na Snow Hill Island[9]. Dobili do brzegu ok. 25 km od obozu zimowego Nordenskjölda i po 9 godzinach marszu dotarli do reszty ekspedycji 8 listopada 1903 roku[9]. Tego samego dnia do Snow Hill Island przybył argentyński statek „Urugwaj”(ang.)[10], który zabrał polarników z Paulet Island i Snow Hill Island do Buenos Aires[9]. Korweta argentyńskiej marynarki wojennej została wysłana z misją ratunkową, gdy „Anatarctic” nie powrócił na Falklandy[10].

Pomimo niepomyślnego zakończenia ekspedycja została uznana za sukces z uwagi na dokonane odkrycia geograficzne i zmapowanie kolejnych obszarów Antarktydy[10].

Compañía Argentina de Pesca

Kościół w Grytviken, ok. 1915 roku

W Buenos Aires Larsen przedstawił lokalnym biznesmenom pomysł połowu wielorybów w Georgii Południowej i utworzenia firmy[9]. Lokalni inwestorzy udzieli wsparcia Larsenowi, który wkrótce zarejestrował firmę wielorybniczą Compañía Argentina de Pesca(ang.) (tłum. „Argentyńska Kompania Rybacka”), a w listopadzie 1904 roku założył w Grytviken pierwszą stację wielorybniczą[9]. Jeszcze w grudniu 1904 roku wyprodukowano w Grytviken pierwszy olej z tłuszczu wielorybiego[3]. Powstanie stacji w Grytviken zapoczątkowało szybki rozwój wielorybnictwa w wodach Antarktydy, która zaczęła dostarczać 70% światowej produkcji oleju z tłuszczu wielorybiego[3]. Do wybuchu I wojny światowej w Georgii Południowej powstało pięć innych stacji na wzór Grytviken[1].

Larsen był kierownikiem stacji w Grytviken do 1914 roku[8]. Rozbudował fabrykę produkcji oleju, introdukował renifery[11] i w 1913 roku wybudował dla wielorybników kościół[8]. Następnie powrócił do Norwegii, gdzie w Romerike kupił dwa wielkie gospodarstwa rolne, jednak wobec niewielkich sukcesów w rolnictwie, powrócił do wielorybnictwa[1].

Połowy na Morzu Rossa i śmierć

W 1922 roku Larsen został współzałożycielem firmy mającej na celu połowy wielorybów na Morzu Rossa[2]. W 1923 roku stanął na czele wyprawy złożonej ze statku-przetwórni „Sir James Clark Ross” i kilku łodzi do połowów[1]. Połowy były udane a wyprawa stała się prekursorem wielorybnictwa na wodach pelagicznych[1].

8 grudnia 1924 roku Larsen, którego zdrowie pogarszało się od dłuższego czasu, zmarł podczas kolejnej wyprawy na wodach Morza Rossa[1].

Życie prywatne

7 sierpnia 1882 roku w Londynie zawarł związek małżeński z Andrine Thorsen (1863–1950), z którą miał ośmioro dzieci[8].

Upamiętnienie

Na cześć Larsena nazwano m.in. lodowiec szelfowy w północno-zachodniej części Morza Weddella – Lodowiec Szelfowy Larsena[6] i górę na Ziemi Wiktorii[12] – Mount Larsen, od nazwy której nazwano później Lodowiec Larsena[13].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j Basberg 2020 ↓.
  2. ↑ a b c d e f g h Basberg 2007 ↓, s. 584.
  3. ↑ a b c Captain C.A. Larsen, Antarctic Logistics & Expeditions, 28 sierpnia 2010 [dostęp 2020-07-24] (ang.).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k Mills 2003 ↓, s. 373.
  5. ↑ Jonsgård i Tjernshaugen 2020 ↓.
  6. ↑ a b SCAR Composite Gazetteer of Antarctica: Larsen Ice Shelf. [dostęp 2020-08-15]. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k Mills 2003 ↓, s. 374.
  8. ↑ a b c d e f g Bjørn L Basberg, Larsen, Carl Anton, Dictionary of Falklands Biography including South Georgia [dostęp 2020-07-24].
  9. ↑ a b c d e f g h i Mills 2003 ↓, s. 375.
  10. ↑ a b c Svanberg 2014 ↓, s. 692.
  11. ↑ Timeline – South Georgia Museum, South Georgia Museum [dostęp 2020-08-15] (ang.).
  12. ↑ SCAR Composite Gazetteer of Antarctica: Mount Larsen. [dostęp 2020-08-30]. (ang.).
  13. ↑ SCAR Composite Gazetteer of Antarctica: Larsen Glacier. [dostęp 2020-08-15]. (ang.).

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Swedish Antarctic Expedition Hope Bay.jpg
Stone hut of the swedish Antarctic Expedition at Hope Bay, Antarctic Peninsula, 1903