Carl Friedrich Philipp von Martius

Carl Friedrich Philipp von Martius

W nomenklaturze botanicznej: Mart.^[1]

Data i miejsce urodzenia	17 kwietnia 1794 Erlangen
Data i miejsce śmierci	13 grudnia 1868 Monachium
Zawód, zajęcie	przyrodnik, botanik
Alma Mater	Uniwersytet w Erlangen
Odznaczenia

Carl Friedrich Philipp von Martius (ur. 17 kwietnia 1794 w Erlangen, zm. 13 grudnia 1868 w Monachium) – niemiecki przyrodnik i botanik, w latach 1817–1820 odbył wraz z Johannem Baptistem von Spixem (1781–1826) wyprawę do Brazylii, w latach 1821–1834 drugi a w latach 1834–1854 pierwszy dyrektor ogrodu botanicznego w Monachium.

Życiorys

Carl Friedrich Philipp von Martius urodził się 17 kwietnia 1794 roku w Erlangen^[2]. Jego ojciec Ernst Wilhelm Martius (1756–1849) był aptekarzem i profesorem na uniwersytecie w Erlangen^[2].

Po ukończeniu gimnazjum w Erlangen w 1810 roku von Martius rozpoczął studia medyczne na tamtejszym uniwersytecie, które ukończył w 1814 roku^[2]. Podczas studiów poznał botanika Johanna Christiana Daniela von Schrebera (1739–1810), a na jego zainteresowania botaniczne wpływ miał również kontakt z ogrodnikiem uniwersyteckim Rumeleinem^[3]. Zaprzyjaźnił się wówczas również z braćmi Christianem Gottfriedem Danielem (1776–1858) i Theodorem Friedrichem Ludwigiem Nees von Esenbeckami (1787–1837)^[3]. W 1812 roku, po śmierci Schrebera, do Erlangen przybyli monachijscy botanicy Franz de Paula von Schrank (1747–1835) i Johann Baptist von Spix (1781–1826), by zakupić zbiory zmarłego uczonego, którzy namówili von Martiusa, by wstąpił do instytutu prowadzonego przez Bawarską Akademię Nauk (niem. Institut der Eleven)^[3]. Pod koniec studiów zaczął specjalizować się w botanice i pracę doktorską – Plantarum horti academici Erlangensis enumeratio – poświęcił katalogowi ogrodniczemu według metody Linneusza^[3].

W 1814 roku zdał egzaminy do instytutu Bawarskiej Akademii Nauk i został studentem (niem. élève)^[3], wspierając Schranka w prowadzeniu nowo założonego ogrodu botanicznego^[2]. W 1816 roku został adiunktem^[2], a jego praca polegała na systematycznej identyfikacji i rozmieszczeniu roślin w ogrodzie botanicznym^[3]. W okresie tym często udawał się na wycieczki poznawcze, badając lokalną florę, a także roślinność w okolicach Salzburga i w Karyntii^[3]. Wyniki swoich badań zawarł w wydanym w 1817 roku dziele Flora cryptogamica Erlangensis^[3][2]. Von Martius cieszył się względami króla Bawarii Maksymiliana I. (1756–1825), którego często oprowadzał po ogrodzie botanicznym^[3].

Wyprawa do Brazylii

Trasa wyprawy do Brazylii, 1817–1820

W 1817 roku von Martius razem z Johannem Baptistem von Spixem (1781–1826) został wysłany przez Bawarską Akademię Nauk na wyprawę do Brazylii^[2]. Za sprawą Maksymiliana I. bawarscy uczeni zostali zaproszeni do wyjazdu przez stronę austriacką, która organizowała wyjazd do Brazylii arcyksiężnej Marii Leopoldyny (1797–1826) – świeżo poślubionej małżonki późniejszego cesarza Brazylii Piotra II (1825–1891)^[3]. Na statkach do Brazylii znajdowali się również uczeni austriaccy – botanik i entomolog Johann Christian Mikan (1769–1844), botanik Johann Baptist Emanuel Pohl (1782–1834), zoolog Johann Natterer (1787–1843), a także pejzażysta Thomas Ender (1793–1875) i nadworny ogrodnik Heinrich Schott (1759–1819)^[2].

Bawarscy botanicy mieli zbadać wszystkie główne prowincje kraju, zebrać okazy roślin i zwierząt oraz zbadać ich występowanie, warunki życia i zastosowanie, poczynić pomiary i sporządzić mapy odwiedzanych terenów, zgromadzić informacje na temat kultury i języka Indian^[2]. Po przybyciu do Brazylii przez pięć miesięcy pozostawali w stolicy, a potem odłączyli się od uczonych austriackich i udali na objazd prowincji^[3]. Zbadali São Paulo, Minas Gerais, Goiás, Bahię, Pernambuco, Piauí i Maranhao^[3], a następnie popłynęli w górę Amazonki do ujścia Japury, skąd Spix popłynął do granicy Peru i Rio Negro, a von Martius udał się w górę Japury^[2]. W marcu 1820 roku botanicy spotkali się ponownie w Manaus i razem wrócili do Belém^[2]. Do Monachium powrócili w grudniu 1820 roku^[2].

Podczas czteroletniej wyprawy von Martius i von Spix przemierzyli ok. 10 tys. km^[2]. Do Monachium przywieźli bogate zbiory – 6500 gatunków roślin, 350 gatunków ptaków, 85 gatunków ssaków, 130 płazów, 116 ryb, 2700 owadów, 50 pajęczaków i 50 skorupiaków, a także minerały i obiekty entograficzne^[3][2]. Główny zbiór roślin trafił do muzeum w Monachium, a zdublowane okazy do herbariów w Berlinie, Wiedniu, Petersburgu, Londynie, Lejdzie, Genewie i Lipsku^[2]. Prywatne herbarium von Martius zakupił w 1870 roku belgijski ogród botaniczny (fr. Jardin Botanique National de Belgique)^[2].

W dniu powrotu z Brazylii von Martius i von Spix otrzymali Order Zasługi Korony Bawarskiej^[2]. Von Martius został przyjęty do Bawarskiej Akademii Nauk i został mianowany drugim dyrektorem ogrodu botanicznego w Monachium^[2]. W 1823 roku von Martius poślubił Franziskę von Stengel (1801–1843), córkę urzędnika bawarskiego ministerium Georga von Stengla (1775–1824), z którą miał syna Carla Alexandra (1838–1920) – późniejszego chemika oraz córki Caroline i Marie^[2].

Ilustracja z Historia naturalis palmarum: I. i II. Attalea funifera, III. Cocos coronata=Syagrus coronata, IV. Cocos fehizophylla (?), V. Sabal umbraculifera = Sabal bermudana lub Sabal blackburnea lub Sabal palmetto

W 1826 roku von Martius otrzymał profesurę botaniki na uniwersytecie w Monachium^[2]. W 1834 roku, po przejściu Schranka na emeryturę, objął stanowisko pierwszego dyrektora ogrodu botanicznego^[3]. W 1840 roku został sekretarzem sekcji matematyczno-fizycznej Bawarskiej Akademii Nauk^[4]. W tym samym roku królowa Portugalii Maria II (1819–1853) przyznała mu Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny z Vila Viçosa^[5].

Raport z podroży von Martius i von Spix przedstawili w dziele Reise in Brasilien (1823–1831). Pierwszy tym napisali razem, lecz z powodu nagłej śmierci von Spixa w 1826 roku, drugi tom ukończył von Martius, a trzeci napisał samodzielnie^[2]. Znaczenie tej pracy dla badań Bazylii porównywano do znaczenia pracy Reise in die Äquinoktialgegenden Alexandra von Humboldta (1769–1859) dla badań innych obszarów Ameryki Południowej^[2][3].

Opisy naukowe nowych gatunków i rodzajów roślin zebranych w Brazylii von Martius zawarł w trzytomowym dziele Nova genera et species, które dzięki wsparciu finansowym króla zostało zilustrowane 300 ręcznie malowanymi tablicami^[2]. W tym samym czasie von Martius opracował historię naturalną palm – Historia naturalis Palmarum (1823–1850), do której wkład wnieśli również Hugo von Mohl (1805–1872) o anatomii pni palmowych oraz Franz Unger (1800–1870) o skamieniałościach^[2]. Von Martius przedstawił tu swoje obserwacje liści palmowych – zauważył, że liście wydają się być ułożone w spiralny wzór podlegający zasadom geometrycznym (ulistnienie)^[6].

W 1853 roku von Martius otrzymał Bawarski Order Maksymiliana za Naukę i Sztukę^[4].

Flora Brasiliensis

Habenaria gourlieana – ilustracja, Flora Brasiliensis, tom 3

Von Martius zaplanował także opracowanie flory Brazylii i dla tego projektu udało mu się pozyskać wsparcie m.in. cesarza Brazylii Piotra II (1825–1891) i króla Bawarii Ludwika I (1786–1868)^[2]. Nad redakcją dzieła pracował przez ostatnie lata życia, lecz jej nie ukończył^[2]. Prace kontynuował jego uczeń August Wilhelm Eichler (1839–1887), a po śmierci Eichlera Ignaz Urban (1848–1931), który ukończył dzieło dopiero w 1906 roku^[2].

Flora Brasiliensis liczy 15 tomów i 3811 tablic^[2]. Zawiera opisy 22 767 gatunków (w tym 5689 nowych) oraz ilustracje 6246 gatunków^[2]. Jest to największe tego typu dzieło w światowej literaturze botanicznej^[2]. W sumie przy jego opracowaniu pracowało 66 botaników z 10 krajów europejskich^[2], m.in. Christian Friedrich Hornschuch (1793–1850), Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck (1776–1858), August Grisebach (1814–1879), Johannes von Hanstein (1822–1880) i Friedrich Anton Wilhelm Miquel (1811–1871)^[3]. Choć sam von Martius opisał dwie rodziny (Anonaceae i Agaveae^[3]), to wniósł wiele informacji o występowaniu i znaczeniu gospodarczym innych opisywanych rodzajów i gatunków^[2].

W latach 1965–1978 przedrukowano w całości wszystkie trzy dzieła Reise in Brasilien, Historia naturalis Palmarum i Flora Brasiliensis^[2].

Po śmierci von Spixa von Martius zajmował się również opisaniem języka i zwyczajów rdzennych mieszkańców Brazylii, sporządzając m.in. zapisy nutowe ich pieśni i muzyki^[2]. W 1868 roku von Martius wydał dwutomowe dzieło Beiträge zur Ethnographie und Sprachenkunde Amerikas, zumal Brasiliens^[2]. Znaczna część zbiorów etnograficznych von Martiusa i von Spixa przechowywana jest w Museum Fünf Kontinente w Monachium^[2].

W 1854 roku von Martius odszedł z ogrodu botanicznego i z uczelni w proteście przeciwko wzniesieniu na terenie ogrodu gmachu pałacu wystawowego Glaspalast, którego budowa związana była ze zniszczeniem części ogrodu^[2]. Zarabiał wyłącznie poprzez działalność naukową, przede wszystkim publikacje Flora Brasiliensis^[2]. Uczniami von Martiusa byli m.in. Karl Friedrich Schimper (1803–1867), Alexander Braun (1805–1877), Hugo von Mohl (1805–1872), Otto Sendtner (1813–1859) i August Wilhelm Eichler (1839–1887)^[2].

Von Martius zmarł 13 grudnia 1868 roku w Monachium^[2].

Publikacje

Lista publikacji podana za Neue Deutsche Biographie^[2]:

• 1823–1831 – Reise in Brasilien auf Befehl S. M. Maximilian Joseph's I. von Baiern von 1817—1820 unternommen, 3 tomy – 1. i 2. tom razem z von Spixem
• 1824–1832 – Nova genera et species plantarum, 3 tomy, 300 kolorowych tablic
• 1823–1850 – Historia naturalis Palmarum, 3 tomy, 245 kolorowych tablic
• 1828–1834 – Icones plantarum cryptogamicarum
• 1835 – Die Eriocauleae, w Nova Acta Leopoldina 17, 1835, s. 1–72
• 1838 – Vorträge und Reden üb. Gegenstande aus d. Gebiete d. Naturforschung
• 1840 – Flora Brasiliensis, 1. tom (pozostałe 14 tomów napisali August Wilhelm Eichler (1839–1887) i Ignaz Urban (1848–1931) – ostatni został wydany w 1906 roku)
• 1842 – Die Kartoffelepidemie
• 1866 – Akademische Denkreden
• 1868 – Beiträge zur Ethnographie und Sprachenkunde Amerikas, zumal Brasiliens

Członkostwa

• członek korespondencyjny Rosyjskiej Akademii Nauk^[7]
• 1816 – członek Niemieckiej Akademii Przyrodników Leopoldina^[8]
• 1820 – członek Bawarskiej Akademii Nauk^[4]
• 1826 – członek korespondencyjny Francuskiej Akademii Nauk^[9]
• 1832–1864 – członek korespondencyjny Pruskiej Akademii Nauk^[10]
• 1838 – członek zagraniczny Royal Society^[11]
• 1845 – honorowy członek zagraniczny Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk^[12]
• 1851 – członek Akademii Nauk w Getyndze^[13]
• 1864 – członek Pruskiej Akademii Nauk^[10]

Odznaczenia

• 1820 – Order Zasługi Korony Bawarskiej
• 1840 – Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny z Vila Viçosa
• 1853 – Bawarski Order Maksymiliana za Naukę i Sztukę

Upamiętnienie

Na cześć von Martiusa nazwano wiele nowych gatunków roślin i zwierząt^[3], m.in. Martiodendron Gleason (Caesalpiniaceae)^[14], Martiusella Pierre (Sapotaceae)^[14] i Martiusia Benth. (Caesalpiniaceae)^[14].

Przypisy

Bibliografia

• Académie des sciences: Les membres du passé dont le nom commence par M. [dostęp 2022-08-14]. (fr.).
• Akademie der Wissenschaften zu Göttingen: Mitglieder. [dostęp 2022-08-15]. (niem.).
• American Academy of Arts and Sciences: Karl Friedrich Phillip von Martius. [dostęp 2022-08-15]. (ang.).
• Bayerische Akademie der Wissenschaften: Prof. Dr. Carl Ritter von Martius. [dostęp 2022-08-14]. (niem.).
• Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften: Karl Friedrich Philipp von Martius. [dostęp 2022-08-14]. (niem.).
• Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina: Carl Friedrich Philipp von Martius. [dostęp 2022-08-14]. (niem.).
• IPNI: Martius, Carl(Karl) Friedrich Philipp von (1794-1868). International Plant Names Index. Published on the Internet www.ipni.org, The Royal Botanic Gardens, Kew, Harvard University Herbaria & Libraries and Australian National Botanic Gardens., 2022. [dostęp 2022-08-14]. (ang.).
• Mägdefrau, Karl: Martius, Carl Friedrich Philipp Ritter von. W: Neue Deutsche Biographie. T. 16. 1990, s. 310–312. (niem.).
• Quattrocchi, Umberto: CRC World Dictionary of Plant Names: Common Names, Scientific Names, Eponyms, Synonyms, and Etymology. CRC Press, 1999. ISBN 978-0-8493-2677-6. [dostęp 2022-08-15].
• „Regierungsblatt für das Königreich Bayern”. 49, s. 989, 7. Dezember 1840. (niem.). 
• Российская академия наук: Марциус Карл Фридрих Филипп фон. [dostęp 2022-08-14]. (ros.).
• Royal Society: Record: Martius; Carl Friedrich Philipp von (1794 - 1868). [dostęp 2022-08-14]. (ang.).
• Karl Friedrich Philipp von Martius, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-08-14]  (ang.).
• Wunschmann, Ernst: Martius, Carl Friedrich Philipp Ritter von. W: Allgemeine Deutsche Biographie. T. 20. 1884, s. 517–527. (niem.).

Linki zewnętrzne

• Johann Baptist von Spix, C. F. P. von Martius: Travels in Brazil, in the Years 1817-1820: Undertaken by Command of His Majesty the King of Bavaria. Cambridge University Press, 2013. ISBN 978-1-108-06381-4. [dostęp 2022-08-15]. (ang.).