Carl Scheele

Carl Wilhelm Scheele

Carl (Karl) Wilhelm Scheele (ur. 9 grudnia 1742 w Stralsundzie, zm. 21 maja 1786 w Köping) – niemiecko-szwedzki aptekarz i chemik, odkrywca m.in. tlenu, chloru, wolframu i manganu.

Życiorys

Urodził się 9 grudnia 1742 r. w Stralsundzie na Szwedzkim Pomorzu jako siódme z 11 dzieci niemieckojęzycznego[1] browarnika i kupca zbożowego[2]. Ojciec zbankrutował kilka lat później, wskutek czego rodzina popadła w nędzę[3]. Z tego powodu Carl nie uzyskał formalnego wykształcenia i wcześnie[4], w wieku 14 lat, zaczął zdobywać zawód[2]. Od 1757 r.[1] zarobkował jako praktykant w aptece Martina Baucha w Göteborgu[3], a praca ta zainteresowała go na tyle, że zaczął czytać wszystkie dostępne mu książki i prowadzić eksperymenty[1]. Pomagała mu w tym świetna pamięć. Bauch zauważył zdolności Scheelego i zachęcał go do poszerzania wiedzy[3]. Zapoznał się tam też z dużą liczbą prac Georga Stahla, zwolennika teorii flogistonu[2], a także z dziełami Hermanna Boerhaavego, Johanna Kunckela, Nicolasa Lemery'ego i Caspara Neumanna. Po sześciu latach z powodzeniem zdał egzamin aptekarski[3].

Dwa lata później, w 1765 r., Scheele podjął pracę w aptece w Malmö u Petera Kjellstroma, który także zachęcał go do dalszej nauki[3]. Tam też poznał m.in. Andersa Jahana Retziusa, który nauczył go sporządzać regularne notatki laboratoryjne[1]. W 1770 r. Scheele wydał swoją pierwszą publikację, dotyczącą wyizolowania kwasu szczawiowego[3]. Trzy lata później przeniósł się do pracy w Sztokholmie, gdzie miał też nadzieję na bliższy kontakt ze światem naukowym, a dwa lata później przeniósł się do Uppsali, gdzie poznał m.in. Johana Gottlieba Gahna i nawiązał współpracę z Torbernem Bergmanem, który nauczył go planować eksperymenty i uczynić je bezpieczniejszymi[1]. W Uppsali Scheele pracował jako dyrektor w dużym laboratorium farmaceutycznym[2].

W 1772 r. osiadł w Köping, zostając właścicielem apteki[1] i zajmując się jednocześnie pracą badawczą[3]. Dzięki swojej pracy o kwasie szczawiowym został w 1774 r. przyjęty do Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk[3], która wypłacała mu pensję, z której mógł prowadzić badania[1], lecz uczestniczył tylko w jednym jej posiedzeniu. Od 1785 r. chorował, wykazując objawy choroby nerek i nieustalonej do dziś choroby skóry[2]. 19 maja 1786 r.[3] ożenił się z Margaretą Pohl, wdową po poprzednim właścicielu jego apteki[2], która pracowała u niego jako gospodyni[1]. Scheele zaręczył się z nią już wcześniej, odkładał jednak długo ślub uzasadniając to brakiem odpowiedniego majątku. Jednocześnie odrzucił propozycje objęcia posady nadwornego chemika w Sztokholmie, Berlinie i Londynie[3].

Zmarł przedwcześnie 21 maja 1786 r. w Köping, zły stan zdrowia spowodowała praca nad szkodliwymi związkami bez odpowiedniej wentylacji[1], miał też zwyczaj smakowania izolowanych substancji (opisał smak m.in. cyjanku wodoru i innych trucizn); ponadto wielokrotnie wdychał także chlor podczas prezentacji, chociaż zdawał sobie sprawę z jego toksyczności[3]. Za sprawą pośpiesznego ślubu Scheele chciał zabezpieczyć Margaretę Pohl, która – jako wdowa – została ponownie właścicielką apteki[2].

Praca badawcza

Pomimo że nie miał profesjonalnego laboratorium i pracował w trudnych warunkach, jego dorobek jest obszerny. Najbardziej znany jest[1] z odkrycia tlenu, którego dokonał prawdopodobnie w 1770 r.[2] metodą prażenia tlenku rtęci[3] (wcześniej od Josepha Priestleya[5]), a także obliczył przybliżoną jego zawartość w powietrzu, jednak wyniki interpretował według teorii flogistonu[1]. Publikacja tego odkrycia nastąpiła jednak dopiero w 1777 r., dwa lata później niż w przypadku Priestleya[2]. W 1770 r. Retzius wymienił go jako kluczowego współpracownika w otrzymaniu kwasu winowego[1], w tym samym roku ukazała się jego pierwsza własna praca o otrzymywaniu kwasu szczawiowego[4].

W 1774 r. pod wpływem Bergmana opublikował pracę opisującą skutki potraktowania piroluzytu kwasem solnym. Scheele otrzymał wówczas gazowy chlor oraz tlenek baru[1]. Nie został jednak uznany za odkrywcę chloru, ponieważ jego produkt był mieszaniną chloru z powietrzem, a prawidłowy opis chloru jako nowego pierwiastka chemicznego wykonał dopiero Haumphry Davy[2]. Scheele wykazał jego właściwości wybielające i odkrył, że w połączeniu z sodem tworzy sól kuchenną[2]. Badając braunsztyn przewidział istnienie manganu[3] (nadał mu też nazwę)[6], jednak nie umiał go wydzielić ze względu na braki w wyposażeniu swojego laboratorium[4]. Otrzymał tlenek wolframu(VI) w wyniku ogrzewania wolframianu wapnia (obecnie zwanego scheelitem)[2] i przewidział istnienie wolframu (1781)[6], który potem wyodrębnił Fausto Elhuyar[3]. Prowadził badania nad kwasami nieorganicznymi, w tym odkrył kwas arsenowy, molibdenowy[1], azotowy(III)[5] i wolframowy[1] Przewidział istnienie molibdenu (1778)[6] za sprawą otrzymania kwasu molibdenowego, jednak czysty metal uzyskał dopiero Peter Hjelm[3]. Rozróżnił również molibdenit i grafit[1], jako pierwszy uznając grafit za odmianę węgla[7]. Niezależnie od Daniela Rutherforda odkrył również azot[3].

Opisał właściwości kwasu fluorowodorowego i jego licznych soli[1], otrzymując kwas z fluorku wapnia[2]. Wyizolował również tlenek węgla(II), siarkowodór, amoniak, fluorek wapnia, arszenik[5] i gazowy chlorowodór. W trakcie badań nad arsenem otrzymał wodoroarsenin miedzi(II), nazywany zielenią Scheelego, a także ustalił skład błękitu pruskiego i boraksu. Jest także autorem nowych metod uzyskiwania eterów, kalomelu, magnezu[2]. Badał związki fosforu[1] i został twórcą wysokowydajnej metody uzyskiwania fosforu[4], która przyczyniła się do rozwoju szwedzkiego przemysłu produkcji zapałek[2], jego odkrycia przyczyniły się do powstania technik bielenia chlorem i otrzymywania fosforu z popiołu kostnego, a także udoskonalenia otrzymywania sody[5]. Jako pierwszy dokładnie opisał przebieg ciemnienia chlorku srebra pod wpływem światła (1777 r.)[5], co miało istotny wpływ na późniejszy rozwój fotografii[2]. Jego badania doprowadziły do odkrycia fluorku krzemu w 1771.

Odkrywca wielu kwasów organicznych m.in. winowego, szczawiowego, mlekowego, tetrahydroksyheksanodiowego, moczowego, pruskiego, cytrynowego, jabłkowego, galusowego i pirogalusowego. Ponadto wyizolował kazeinę, pierwsze aldehydy[1] i glicerynę (1783, jednak nazwę tę nadał jej dopiero Michel-Eugène Chevreul)[8]. Opisał metodę zbliżoną do pasteryzacji[9], jednak jego publikacja przeszła bez echa[4]. Przeprowadził pierwsze badania adsorpcji gazów na węglu drzewnym[10] oraz katalitycznej estryfikacji kwasów organicznych kwasami mineralnymi w 1781.

Łącznie w swoich zaszyfrowanych notatkach opisał 15-20 tys. eksperymentów, z których opublikowano niewielką część[1]. W 1892 r. Adolf Nordenskiöld opublikował wybór notatek Scheelego[2].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Carl Wilhelm Scheele, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-04-30] (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q John B. West, Carl Wilhelm Scheele, the discoverer of oxygen, and a very productive chemist, „American Journal of Physiology. Lung Cellular and Molecular Physiology”, 307 (11), 2014, L811–816, DOI: 10.1152/ajplung.00223.2014, ISSN 1522-1504, PMID: 25281638 [dostęp 2019-05-05].
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Andrzej Kajetan Wróblewski. Uczeni w anegdocie – aptekarz. „Wiedza i Życie”. 2, 2001. 
  4. ↑ a b c d e Carl Wilhelm Scheele - Aptekarz ryzykant | Historia nauki #02. Uwaga! Naukowy Bełkot 2015-08-04. [dostęp 2019-04-30].
  5. ↑ a b c d e Scheele Carl (Karl) Wilhelm, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2011-02-15].
  6. ↑ a b c Andrew Ede, The Chemical Element: A Historical Perspective, Greenwood Publishing Group, 2006, ISBN 978-0-313-33304-0 [dostęp 2019-05-05] (ang.).
  7. ↑ Carl Scheele - Chemistry Encyclopedia - gas, salt, www.chemistryexplained.com [dostęp 2019-05-04].
  8. ↑ glycerol, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-05-05] (ang.).
  9. ↑ ListVerse.com, The Ultimate Book of Top Ten Lists: A Mind-Boggling Collection of Fun, Fascinating and Bizarre Facts on Movies, Music, Sports, Crime, Celebrities, History, Trivia and More, Ulysses Press, 3 listopada 2009, ISBN 978-1-56975-715-4 [dostęp 2019-05-06] (ang.).
  10. ↑ Carl Wilhelm Scheele Biography - Infos - Art Market, www.carl-wilhelm-scheele.com [dostęp 2019-05-04].

Media użyte na tej stronie