Centralna Żydowska Komisja Historyczna

Centralna Żydowska Komisja Historyczna – komisja historyczna, jeden z organów Centralnego Komitetu Żydów Polskich, funkcjonująca w latach 1944-1947, a na szczeblach lokalnych do 1950 roku. Zajmowała się dokumentacją Holokaustu przede wszystkim Żydów polskich i prowadzeniem działalności wydawniczej.

Historia działalności

Powstała w końcu 1944 r. w Lublinie (oswobodzonym przez Sowietów spod okupacji niemieckiej z dniem 22 lipca 1944 r.), z inicjatywy Centralnego Komitetu Żydów Polskich i Związku Literatów, Dziennikarzy i Artystów Żydowskich w Polsce.

Z końcem stycznia 1945 r. Komisji została przeniesiona do Łodzi, do domu przy ul. Narutowicza 25. Wśród jej najaktywniejszych pracowników byli m.in. Filip Friedman, Józef Kermisz, Bernard Ber Mark, Szymon Datner, Józef Gitler-Barski, Nachman Blumental, Artur Eisenbach i Adam Rutkowski.

W Lublinie stan zatrudnienia Komisji to tylko dwie osoby, ale po przeniesieniu do Łodzi i szybkim jej rozwoju o oddziały zamiejscowe, na początku 1946 r. w Komisji pracowało już ponad 100 osób, w tym 30 w "Centrali" w Łodzi.

Komisja miała oddziały ("wojewódzkie żydowskie komisje historyczne") we wszystkich ówczesnych miastach wojewódzkich i "komisje historyczne" w większych skupiskach ludności żydowskiej, np. w Dzierżoniowie, Wałbrzychu, Częstochowie, Kutnie, Włocławku i Żarach. Jednym z jej największych osiągnięć było zabezpieczenie w Łodzi prawie całej dokumentacji żydowskiej i niemieckiej łódzkiego getta, z jego "Kroniką getta" na czele.

Archiwa komisji przejęły w latach 1947-1950 Żydowskie Towarzystwo Kultury, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce i Żydowski Instytut Historyczny, który kontynuował wydawanie periodyków komisji: "Jidisze Szriftn" i "Bleter far Geszichte". Natomiast dokumentacja łódzkiego getta, po różnych perturbacjach, ostatecznie znalazła się prawie w całości w zbiorach Archiwum Państwowego w Łodzi.

Siedziby ważniejszych oddziałów CŻKH

  • Białystok - ul. Młynowa 19
  • Katowice - ul. Zabrska 14
  • Kraków - ul. Długa 38
  • Szczecin - ul. Słowackiego 12
  • Warszawa - ul. Tłomackie 5
  • Wrocław - ul. Włodkowica 5

Cel i formy działalności

W sytuacji dużego zdecentralizowania prac Komisji "(...) siłą rzeczy wysunęły się na pierwszy plan zagadnienia metodologiczne. Należy dbać o to, be rozsiane po wszystkich miastach i ośrodkach żydowskich komisje regionalne i korespondenci, sympatycy i przyjaciele CŻKH, pracowali według pewnego jednolitego planu, by nie tracili niepotrzebnie czasu i energii na samodzielne szukanie dróg i metod pracy. By zaradzić temu, powołano dożycia instytucję instruktorów, którzy objeżdżają różne ośrodki, udzielając wskazówek i skierowując prace na właściwe tory. Ponadto zapraszani bywają do Łodzi kierownicy poszczególnych oddziałów, którzy tu na miejscu zapoznają się z pracą Centrali. (...) Od samego początku istnienia Komisji szły zatem wysiłki kierownictwa w tym kierunku, by dostarczyć wszystkim pracownikom zarówno w Centrali, jak i w terenie wskazówek na piśmie, dotyczących metod zbierania materiałów. W tym celu zostały opracowane instrukcje dla zbierających materiały w czterech następujących działach: historycznym, etnograficznym, przeżyć dzieci i lekarskim. (...)"[1].

Dorobek wydawniczy CŻKH

Zestawienie wybranych wydawnictw CŻKH[2], w układzie chronologicznym:

1945
  • „Zagłada żydostwa polskiego” (album zdjęć) [nr 1 w serii[a][a]; Łódź 1945]
  • „Dokumenty zbrodni i męczeństwa” [Kraków – Łódź 1945]
  • „Instrukcje dla zbierania materiałów historycznych z okresu okupacji niemieckiej”.
    • Zeszyty 1-3 [Łódź 1945]
    • Zeszyt 3: [Ada Eber, Noe Grüss, Genia Silkes], Instrukcje dla badania przeżyć dzieci żydowskich w okresie okupacji niemieckiej [Łódź 1945]
  • „Metodologiczne wskazówki dla badania zagłady żydostwa polskiego” [Łódź 1945]
  • Filip Friedman: „Zagłada Żydów lwowskich” [nr 4 w serii[a]; Łódź 1945]
1946
  • „Dokumenty i materiały do dziejów Żydów w Polsce”
    • tom 1: Obozy, oprac. Nachman Blumental [nr 6 w serii[a]; Łódź 1946]
    • tom 2: Akcje i wysiedlenia, oprac. Józef Kermisz [nr 23 w serii[a]; Łódź 1946]
    • tom 3: Getto Łódzkie”, oprac. A. Eisenbach [nr 31 w serii[a]; Warszawa-Łódź 1946]
  • „Zagłada Żydów Polskich” [Łódź 1946]
  • „Mapa obozów na Górnym i Dolnym Śląsku” [Katowice 1946]
  • „Mapa hitlerowskich obozów podczas niemieckiej okupacji” [Katowice 1946]
  • „Ruch podziemny w gettach i obozach” [nr 28 w serii[a]; Warszawa-Łódź-Kraków 1946]
  • Michał Borwicz: „Uniwersytet zbirów” [Kraków 1946]
  • Rudolf Reder: „Bełżec” [Kraków 1946]
  • Leon Weliczker: „Brygada śmierci” [nr 8 w serii[a]; Łódź 1946]
  • Roza Bauminger: „Przy pikrycie i trotylu” [Kraków 1946]
  • Janina Altman: „Oczyma 12-letniej dziewczyny” [Kraków 1946]
  • Ber Ryczywół: „Jak przeżyłem niemiecką okupację” [Łódź 1946]
  • Gusta Dranger: „Pamiętnik Justyny” [Kraków 1946]
  • Rachela Auerbach: „Treblinka” [Warszawa-Łódź-Kraków 1946]
  • Michał Maksymilian Borwicz: „Literatura w obozie” [Kraków 1946]
  • Abram Melezin: „Stosunki demograficzne wśród ludności żydowskiej w Łodzi, Krakowie i Lublinie podczas okupacji niemieckiej” [Łódź 1946]
  • Szymon Datner: „Walka i zagłada białostockiego ghetta” [Łódź 1946]
  • Józef Kermisz: „Powstanie w getcie warszawskim” [nr 26 w serii[a]; Łódź 1946]
  • Natan Eliasz Szternfinkiel: „Zagłada Żydów Sosnowca” [nr 25 w serii[a]; Katowice 1946]
  • Gerszon Taffet: „Zagłada Żydów żółkiewskich” [nr 27 w serii[a]; Łódź 1946]
  • „W trzecią rocznicą zagłady getta w Krakowie” [Kraków 1946]
  • Mordechaj Gebirtig: „Es brent” [Kraków 1946]
  • Stefan Otwinowski: „Wielkanoc” [Kraków 1946]
  • Sz. Szajewicz: „Lech – L’cha” [Łódź 1946]
  • Abraham Melezin: „Przyczynek do znajomości stosunków demograficznych wśród ludności żydowskiej w Łodzi, Krakowie i Lublinie podczas okupacji niemieckiej” [nr 29 w serii[a]; Łódź 1946]
  • Noe Grüss: „Rok pracy Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej” [nr 22 w serii[a]; Łódź 1946]
1947
  • Nachman Blumental: „Słowa niewinne” [nr 34 w serii[a]; Warszawa-Łódź-Kraków 1947]
  • Michał Maksymilian Borwicz: „Pieśń ujdzie cało…” [nr 32 w serii[a]; Warszawa-Łódź-Kraków 1947]
  • Michał Maksymilian Borwicz: "Pieśń Ginących, Z Dziejów Twórczości Żydow pod Hitlerowską Okupacją" [Warszawa-Łódź-Kraków 1947]
  • „Proces ludobójcy Amona Leopolda Goetha przed najwyższym trybunałem narodowym” [nr 35 w serii[a]; Kraków-Warszawa-Łódź 1947]
  • Noemi Szac-Wajnkranc, „Przeminęło z ogniem” (pamiętnik) [nr 38 w serii[a]; Warszawa 1947]
  • Maria Hochberg-Mariańska, Noe Grüss, „Dzieci oskarżają” [nr 37 w serii[a]; Kraków-Łódź-Warszawa 1947].

Uwagi

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Seria „Wydawnictwa Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich”[3].

Przypisy

  1. ↑ Instrukcja dla badania przeżyć dzieci żydowskich..., Wstęp, s. 4.
  2. ↑ Monika Natkowska, Inwentarz Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce (1944-1947), Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2006 [dostęp 2020-07-02] [zarchiwizowane z adresu 2020-11-02].
  3. ↑ Seria „Wydawnictwa Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich”, NUKAT [dostęp 2020-07-02].

Bibliografia

  • Józef Orlicki, Szkice z dziejów stosunków polsko-żydowskich 1918-1949, Warszawa 1983
  • L. Białostocki, Wojewódzki Komitet Żydów Polskich w Szczecinie. "Biuletyn ŻIH" nr 70-71, 1969;
  • Noe Grüss, Rok pracy Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, Łódź 1946

Linki zewnętrzne