Centrum Żydowskie w Oświęcimiu

Centrum Żydowskie w Oświęcimiu
Ilustracja
Centrum Żydowskie w Oświęcimiu - widok ogólny
Państwo

 Polska

Dziedzina

instytucja kultury

Dyrektor

Tomasz Kuncewicz

Adres

Plac ks. Skarbka 5, 32-600 Oświęcim

Położenie na mapie Oświęcimia
Mapa konturowa Oświęcimia, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Centrum Żydowskie w Oświęcimiu”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Centrum Żydowskie w Oświęcimiu”
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego
Mapa konturowa powiatu oświęcimskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Centrum Żydowskie w Oświęcimiu”
Ziemia50°02′24,17″N 19°13′13,81″E/50,040047 19,220503
Strona internetowa

Centrum Żydowskie w Oświęcimiu – organizacja pozarządowa, której misją jest zachowanie pamięci o społeczności żydowskiej miasta Oświęcimia oraz edukacja o zagrożeniach płynących z antysemityzmu, rasizmu oraz innych uprzedzeń i nietolerancji.

Centrum Żydowskie prowadzi Muzeum Żydowskie, opiekuje się jedyną zachowaną w mieście Synagogą Chewra Lomdei Misznajot oraz domem ostatniego żydowskiego mieszkańca Oświęcimia Szymona Klugera[1], w którym znajduje się kawiarnia Cafe Bergson z przestrzenią wystawową i edukacyjną. Ponadto Centrum udostępnia do zwiedzania cmentarz żydowski w Oświęcimiu, który jest własnością gminy żydowskiej w Bielsku-Białej.

Historia Centrum

W 1995 r. w Nowym Jorku powstała Auschwitz Jewish Center Foundation, której celem było stworzenie żydowskiego centrum kulturalno-edukacyjnego w Oświęcimiu. Dla realizacji tego zadania powołano rok później w Polsce siostrzaną organizację Fundację Edukacyjne Centrum Żydowskie w Oświęcimiu. We wrześniu 2000 roku Centrum Żydowskie w Oświęcimiu zostało oficjalnie otwarte.

Od września 2006 Centrum jest stowarzyszone z Muzeum Dziedzictwa Żydowskiego w Nowym Jorku.

Działalność

67. rocznica deportacji Żydów w Centrum Żydowskim w Oświęcimiu

Centrum realizuje swoją misję poprzez udostępnianie do zwiedzania zabytkowej synagogi Chewra Lomdej Misznajot, Muzeum Żydowskiego i Domu Rodziny Klugerów[2]. Odwiedzający mogą skorzystać z oprowadzania z przewodnikiem po wymienionych częściach Muzeum, a także po żydowskich śladach w mieście.

Dla grup szkolnych z Polski i zagranicy centrum prowadzi warsztaty edukacyjne na temat judaizmu, historii Żydów w Oświęcimiu oraz praw człowieka[3]. Dla studentów, nauczycieli oraz służb mundurowych przygotowywane są specjalne programy studyjne na temat historii Holokaustu oraz współczesnych uprzedzeń i przemocy motywowanej nienawiścią[4].

Muzeum Żydowskie

Lampa Ner Tamid z Wielkiej Synagogi w Oświęcimiu

Muzeum Żydowskie jest zlokalizowane w przedwojennym domu rodzin Kornreichów i Dattnerów, który sąsiaduje z synagogą. Wystawa główna pt. „Oszpicin. Historia żydowskiego Oświęcimia” prezentuje ponad 400 lat obecności Żydów w mieście poprzez fotografie, dokumenty, zabytkowe eksponaty oraz multimedia, w tym wspomnienia byłych żydowskich mieszkańców Oświęcimia.[5] „Oszpicin” to nazwa, którą nazywali Oświęcim jego żydowscy mieszkańcy – w języku jidysz słowo to oznacza „gości”[6][7].

Dla odwiedzających jest dostępna także bezpłatna aplikacja Oszpicin po polsku, angielsku, niemiecku i hebrajsku[8].

Zabytki

Zabytki z Wielkiej Synagogi

W Muzeum Żydowskim prezentowane są przedmioty znalezione podczas wykopalisk prowadzonych w latach 2004-2005 w miejscu, w którym stała zniszczona na początku II wojny światowej Wielka Synagoga w Oświęcimiu. Prace przeprowadzili archeolodzy z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pod kierunkiem dr Małgorzaty Grupy. Podczas wykopalisk zespół archeologów odzyskał ponad 400 elementów wyposażenia świątyni. Obiekty zostały następnie odnowione, skatalogowane i włączone do kolekcji Muzeum Żydowskiego.

Wśród zabytków z Wielkiej Synagogi wyróżnia się grupa lamp i żyrandoli. Wśród nich znajduje się lampa Ner Tamid (hebr. wieczne światło), która została odnaleziona wraz z innymi przedmiotami podczas prac archeologicznych prowadzonych na terenie Wielkiej Synagogi przy ul. Berka Joselewicza w 2004 roku. Lampę zawieszano najczęściej nad lub przy aron ha-kodesz (wcześniej we wnęce na zachodniej ścianie synagogi) i zapalano niezależnie od tego, czy synagoga jest pusta, czy zamknięta (tradycja ta ma przypominać o wiecznie oświetlonej menorze w starożytnej świątyni jerozolimskiej). Dzięki wykopaliskom znaleziono także żyrandol z Wielkiej Synagogi oraz menory.

Rejestr ocalonych

Rejestr ocalonych z Zagłady, 1945

Jednym z najcenniejszych eksponatów w zbiorach Muzeum Żydowskiego jest rejestr żydowskich mieszkańców Oświęcimia, którzy po wojnie wrócili do miasta. Rejestr był prowadzony przez miejscowy Komitet Żydowski, który powstał w kwietniu 1945 roku pod przewodnictwem Maurycego Bodnera.[9]

W zeszycie znajdują się nazwiska kilkuset Żydów, którzy przeżyli Zagładę i wrócili do Oświęcimia. Większość osób, których nazwiska zostały wpisane do rejestru, przebywała w Oświęcimiu tylko przez krótki czas (następnie wyjechali oni z miasta).

Na liście znajdują się zarówno przedwojenni mieszkańcy Oświęcimia, jak i ocaleni przybyli z innych terenów.

Ikonografia

Fotografie i dokumenty żydowskiej społeczności

Mieszkańcy Oświęcimia - Żydzi i katolicy - wspólnie kopią rowy przeciwczołgowe, 1939 rok

W zbiorach muzeum znajdują się także fotografie żydowskich i polskich mieszkańców przedwojennego Oświęcimia, listy pisane przez członków społeczności, zaświadczenia, zezwolenia i inne archiwalne materiały dokumentujące życie przedwojennej, wielokulturowej społeczności Oświęcimia.

Zanim Auschwitz i miasto Oświęcim stały się symbolem Holokaustu, było to zwykłe miasto, w którym od początku XVI wieku mieszkali Żydzi. W latach poprzedzających II wojnę światową stanowili oni większość (około 60%) mieszkańców Oświęcimia; kolejne pokolenia przyczyniały się do powstania bogatej i wielowarstwowej lokalnej kultury. Po wojnie ocalało lub powróciło do miasta bardzo niewielu Żydów (a wielu z nich wkrótce ponownie opuściło Polskę). Ekspozycja Muzeum Żydowskiego ma na celu przybliżenie dzisiejszej publiczności historii przedwojennej społeczności żydowskiej poprzez zdjęcia, dokumenty i nagrane relacje ocalałych.

Synagoga

Dawny babiniec – dziś miejsce ekspozycji o przedwojennych Żydach oświęcimskich

Synagoga Chewra Lomdei Misznajot jest jedynym żydowskim domem modlitwy w Oświęcimiu, który dotrwał do czasów współczesnych. Jego budowę rozpoczęto ok. 1913 roku, a swoje funkcje spełniał on do roku 1939. W okresie międzywojennym było to jedno z ok. 20 żydowskich miejsc modlitwy. Podczas wojny Niemcy zniszczyli wnętrze synagogi i przeznaczyli ją na magazyn amunicji. Po wojnie symboliczna grupa ocalonych z Holokaustu korzystała ponownie z synagogi do modlitw. W okresie PRL budynek stał częściowo opuszczony, aby następnie stać się magazynem dywanów.

W 1998 roku budynek synagogi został zwrócony gminie wyznaniowej żydowskiej w Bielsku-Białej – jako pierwszy obiekt żydowskiego kultu religijnego w Polsce oddany w ręce prawowitych spadkobierców po upadku komunizmu. Bielska gmina w tym samym roku przekazała bezpłatnie ją na rzecz Fundacji Edukacyjne Centrum Żydowskie w Oświęcimiu.

W 2000 roku po remoncie synagoga została ponownie udostępniona. Dziś Synagoga Chewra Lomdei Misznajot nie posiada swojego rabina, ani zgromadzenia wiernych, lecz pozostaje jedynym żydowskim miejscem kultu religijnego w pobliżu byłego obozu KL Auschwitz, służąc doraźnie jako miejsce modlitwy, refleksji i pamięci.

Dom Rodziny Klugerów

Dom Klugerów w Oświęcimiu po renowacji

Za synagogą Chewra Lomdej Misznajot znajduje się ponadstuletni dom, w którym przed wojną mieszkała żydowska rodzina Klugerów: Symcha i Frida z dziewięciorgiem dzieci. Z Holokaustu ocalała jedynie trójka dzieci, w tym Szymon Kluger (1925-2000), który od 1961 roku aż do swojej śmierci ponownie mieszkał w rodzinnym domu. Budynek został następnie podarowany przez jego spadkobierców Centrum Żydowskiemu w Oświęcimiu, które w 2013 r. przeprowadziło gruntowny remont i adaptację na kawiarnię muzealną Cafe Bergson, wraz z przestrzenią edukacyjną i wystawową[10]. Zachowano oryginalne drzwi wejściowe ze śladem po mezuzie oraz wyeksponowano historyczne elementy budynku w jego wnętrzu.

W Cafe Bergson realizowane są projekty kulturalne i edukacyjne dotyczące zarówno przeszłości Oświęcimia jak i współczesnej tematyki praw człowieka oraz ochrony środowiska naturalnego[11].

Nagrody i wyróżnienia

W 2011 roku Stowarzyszenie Służby za Granicą przyznało Centrum Żydowskiemu w Oświęcimiu Austriacką Nagrodę Pamięci Holocaustu – wyróżnienie przyznawane raz do roku osobom lub grupom osób za wyjątkowy wkład w zachowanie pamięci o ofiarach Zagłady.

Przypisy

  1. ↑ 80 lat temu Niemcy wysiedlili do gett oświęcimskich Żydów, dzieje.pl [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  2. ↑ Matt Lebovic, Memorial for 400-year-old Jewish community to be built in town next to Auschwitz, www.timesofisrael.com [dostęp 2021-09-20] (ang.).
  3. ↑ Telewizja Polska S.A, Oświęcimskie Muzeum Żydowskie i synagoga otwarte dla zwiedzających, krakow.tvp.pl [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  4. ↑ Maciek Zabierowski: "Auschwitz to nie jest zamknięty rozdział", wydarzenia.interia.pl [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  5. ↑ Ślad unicestwionej społeczności – Muzeum Żydowskie w Oświęcimiu, histmag.org [dostęp 2022-02-09].
  6. ↑ Oszpicin odkryty na nowo – Urząd Miasta Oświęcim | Oświęcim – Miasto Pokoju, oswiecim.pl [dostęp 2021-12-20].
  7. ↑ Wirtualna wystawa o historii żydowskiego Oświęcimia, Onet Kultura, 30 stycznia 2017 [dostęp 2021-12-20] (pol.).
  8. ↑ Ruth Ellen Gruber, In Poland and Slovakia, restoring awareness of a forgotten Jewish past, www.timesofisrael.com [dostęp 2021-09-20] (ang.).
  9. ↑ Wirtualne Muzea Małopolski, www.muzea.malopolska.pl [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  10. ↑ Redakcja, W Oświęcimiu uratują ostatni żydowski dom. Otwarcie Cafe Oszpicin za rok, Gazeta Krakowska, 17 kwietnia 2013 [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  11. ↑ Tomasz Kobylański, Wyjątkowa przemiana historycznego domu. Oto Café Bergson w Oświęcimiu, Magazyn WhiteMAD - moda, architektura, design w jednym miejscu, 9 listopada 2020 [dostęp 2021-11-26] (pol.).

Linki zewnętrzne

Zobacz też

Media użyte na tej stronie

Oświęcim location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: ODbL
Location map of Oświęcim, Poland
Ta mapa of Oświęcim została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.
Lesser Poland Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lesser Poland Voivodeship, Poland. Geographic limits of the map:
  • N: 50.59 N
  • S: 49.07 N
  • W: 18.92 E
  • E: 21.55 E
Dom Klugerów w Oświęcimiu po renowacji.jpg
Fotografia przedstawia ponadstuletni dom żydowskiej rodziny Klugerów po renowacji przeprowadzonej w latach 2013–2014. Dziś znajduje się tu Café Bergson, którą wraz z odnowioną synagogą i powstałym przy niej muzeum prowadzi Centrum Żydowskie w Oświęcimiu. Powołane w 2000 roku, dba o pamięć o żydowskiej społeczności miasta, która przed wojną stanowiła ponad połowę jego populacji.
Wnętrze Muzeum Żydowskiego w Oświęcimiu.jpg
Autor: Andrzej Rudiak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wnętrze Muzeum Żydowskiego w Oświęcimiu
67. Anniversary of the Deportation of Oswiecim Jews.jpg
Autor: Auschwitz Jewish Center | Centrum Żydowskie w Oświęcimiu, Licencja: CC BY 2.5
67. Anniversary of the Deportation of Oswiecim Jews
Kopanie rowów przeciwczołgowych w Oświęcimiu; MŻ 74 (cropped).jpg
Fotografie przedstawiają mieszkańców Oświęcimia – zarówno chrześcijan, jak i Żydów – podczas kopania rowów, prawdopodobnie przeciwlotniczych. Darczyńca wspomina, że były to rowy przeciwczołgowe, jednak analiza fotografii nie potwierdza raczej takiej tezy. Miało to miejsce na przełomie lipca i sierpnia 1939 roku. Zdjęcia zostały udostępnione w 1985 roku w Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu przez oświęcimianina Stanisława Neumanna. (Opis: Artur Szyndler, CC BY-SA 4.0)
Synagoga Chewra Lomdej Misznajot oraz Muzeum Zydowskie.jpg
Autor: Andrzej Rudiak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Żydowskie w Oświęcimiu
Rejestr ocalonych z Zagłady, Maurycy Bodner, 1945, Oświęcim 03 (cropped).jpg
Ten wyjątkowy zeszyt zawiera nazwiska kilkuset Żydów, którzy przeżyli Zagładę i wrócili, zazwyczaj na krótko, do Oświęcimia. Obok przedwojennych mieszkańców miasta były to również osoby z innych miejscowości. Rejestr prowadził Maurycy Bodner, który w kwietniu 1945 roku założył w Oświęcimiu Komitet Żydowski, lokalny oddział Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (1944–1950). Z założenia była to organizacja świecka i stanowiła polityczną reprezentację Żydów polskich, w skład której wchodzili reprezentanci rozmaitych partii politycznych. Praca organizacji, a w szczególności komitetów lokalnych, skupiała się na pomocy materialnej, aprowizacyjnej oraz mieszkaniowej ocalałym. Maurycy Bodner, po wyzwoleniu z obozu Gross Rosen, był jednym z pierwszych Żydów, którzy wrócili do Oświęcimia. (Text: Adam Szyndler, CC BY-SA)
Lampa Ner Tamid z Wielkiej Synagogi w Oświęcimiu, MŻ 9.jpg
Lampka Ner Tamid (hebr. wieczne światło) została odnaleziona, wraz z innymi przedmiotami, podczas prac archeologicznych, prowadzonych na terenie po Wielkiej Synagodze przy ulicy Berka Joselewicza w 2004 roku. Lampka jest najczęsciej zawieszana nad lub przez aron ha-kodesz (wcześniej w niszy na ścianie zachodniej synagogi) i jest zapalona niezależnie od tego, czy synagoga jest pusta, czy zamknięta. Tradycja ta ma przypominać o stale zapalonej menorze w starożytnej Świątyni Jerozolimskiej. (Tekst: Artur Szyndler, CC BY 4.0)