Centrum Bumar w Toruniu

Centrum Bumar w Toruniu
daw. Fabryka Maszyn i Kotłów, Odlewnia Żelaza i Stali „Born & Schütze”

nr rej. A/741/1-6 z 25 kwietnia 1997
Fragment byłego zakładu widziany od ul. Grudziądzkiej
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Adres	ul. Lelewela – Grudziądzka – Wybickiego
Typ budynku	budynki przemysłowe
Położenie na mapie Torunia Centrum Bumar w Toruniu daw. Fabryka Maszyn i Kotłów, Odlewnia Żelaza i Stali „Born & Schütze”
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Centrum Bumar w Toruniu daw. Fabryka Maszyn i Kotłów, Odlewnia Żelaza i Stali „Born & Schütze”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Centrum Bumar w Toruniu daw. Fabryka Maszyn i Kotłów, Odlewnia Żelaza i Stali „Born & Schütze”
53°01′27,19″N 18°36′37,52″E/53,024219 18,610422

Fragment byłego zakładu widziany od strony wschodniej

Dom z muru pruskiego przy ul. Grudziądzkiej

Fragment byłego zakładu widziany od strony ul. Lelewela

Fragment dawnego zakładu widziany od ul. Lelewela

Tabliczka znamionowa Toruńskiej Fabryki Kotłów

Centrum Bumar w Toruniu - dawne zabudowania Fabryki Maszyn i Kotłów, Odlewnia Żelaza i Stali „Born & Schütze”, obecnie centrum handlowe.

Charakterystyka

Zakład produkcyjny otwarto w 1856 roku przez spółkę Ernesta Schütze i Augusta Borna. Fabryka ta działała, pod okiem różnych właścicieli, do roku 2000. Hale przemysłowe, wpisane w 1997 roku do rejestru zabytków, stanowią jeden z najstarszych zachowanych przykładów architektury przemysłowej Torunia.

Historia

Obszar popularnego dziś „Bumaru” położony jest w dzielnicy Mokre, w północno-wschodniej części Torunia. Był on wykorzystywany rolniczo aż do połowy XVIII wieku, kiedy zbudowano tu dom kryty słomą, stajnię, a następnie ślusarnię i stolarnię. W 1846 roku rzeźnik Wilhelm Schaekel sprzedał ten teren majstrowi ślusarskiemu Karolowi Beckerowi, który wybudował nową kuźnię. W roku 1856 Becker sprzedał całą działkę mistrzowi piekarskiemu Andrzejowi Schütze.

Początki

1 października 1856 roku Andrzej Schütze wydzierżawił teren spółce swego syna Ernesta Schütze i jego wspólnika Augusta Borna. Spisanie tego kontraktu przyjmuje się za datę powstania fabryki. Wspomniana działka obejmowała jedynie wschodnią część omawianego obszaru zawierającego się dziś między ulicami Grudziądzką (Graudenzerstrasse), Lelewela (Bornstrasse), Wiązową (Allee) i Wybickiego (Goslerstrasse). Jej zachodnia część, oddzielona niewielką strugą, nadal stanowiła teren rolny. Prawdopodobnie miał to być w przyszłości teren wykorzystany pod rozbudowę przyszłej fabryki. Zabudowa działki obejmowała warsztat ślusarski i stolarski, szopę, studnię, podwórze i ogródek.

Lokalizacja fabryki na ówczesnej wsi była korzystna. Sześciusetosobowe wtedy Mokre o charakterze rolniczym zapewniało siłę roboczą, w pierwszych latach istnienia fabryki pracowało w niej 20 rzemieślników. Ponieważ rolnicze zaplecze Torunia zapewniało zbyt produkcji, na początku produkowano maszyny rolnicze i narzędzia (m.in. eksport do Rosji). Do roku 1863 nie przeprowadzono żadnych nowych inwestycji. Ostra konkurencja Zakładów E. Drewitza, spowodowała niską opłacalność produkcji, toteż w roku 1863 założono pierwszą własną odlewnię żelaza. Hala odlewni posiadała konstrukcję szachulcową, zamontowano w niej piec Siemensa-Martena. Odlewnia ta była drugą po odlewni zakładów „Schichau” w Elblągu. Budowa własnej odlewni była ważnym wydarzeniem w rozwoju zakładów, bo umożliwiła rozszerzenie produkcji, wprowadzenie konkurencyjnych cen i zapoczątkowała modernizację produkcji.

Zmiana właściciela

W latach 1866–1871 Prusy prowadziły wojny z Danią, Austrią i Francją, toteż wstrzymano się z dalszą rozbudową zakładów. Po 1871 roku, po licznych dotacjach, dzięki kontrybucjom wojennym, w fabryce zmechanizowano proces produkcji, który do tej pory był przeważnie ręczny. Pod koniec lat 70. XIX wieku założyciele fabryki doczekali się własnego domu mieszkalnego, którego parter zachował się do dziś. Fabryka „Born&Schütze” nadal produkowała maszyny rolnicze i narzędzia. Na „Polskiej Wystawie Rolniczej i Przemysłowej” w Toruniu w 1874 roku zakłady otrzymały w dziale machin i narzędzi rolniczych list pochwalny. W 1876 roku zmarł Ernest Schütze, a właścicielem fabryki został August Born, dzielący tę własność z dwiema córkami i synem Karolem Augustem. To właśnie August Born wybrukował ulicę Lelewela.

Kolejne modernizacje zakładów wprowadzono w latach 80. XIX w. (m.in. napęd parowy), lecz nie wzniesiono żadnego nowego budynku. W dziesięcioleciu tym doradcą Borna został jego zięć inż. Fritz Raapke dzięki umiejętnościom fachowym i rozeznaniu na rynku. Fabryka „Born&Schütze” zdobyła monopol na dostarczanie i instalację urządzeń do toruńskiej twierdzy, a poza tym: urządzenia wodno-kanalizacyjne, stalowe sieci wodociągowe i wieże ciśnień. Zdobyte tu doświadczenie zakłady wykorzystały w następnych latach przy dalszych różnych obiektach wojskowych i komunalnych w Toruniu i w innych miastach Pomorza i Prus. To inż. Fritz Raapke wprowadził nową specjalizację zakładów – kotły parowe (1886 r.). Równocześnie zakłady zaprzestały produkcji narzędzi i maszyn rolniczych. W tym czasie stan zabudowy fabryki przedstawiał się następująco: dom mieszkalny właścicieli fabryki, przyległe do niego dwa warsztaty ślusarskie, warsztat stolarski, odlewnia (pruski mur), kuźnia, szopy i wozownie. Wobec konieczności rozbudowy fabryki August Born nabył zachodnią część działki wykorzystywanej rolniczo oraz kilka środkowych parcel po drugiej stronie ulicy Lelewela. W ten sposób obszar zakładów zamknięto w obrębie ulic Grudziądzkiej, Lelewela, Wiązowej i Wybickiego. Fabryka posiadała własne odgałęzienie-bocznicę kolejową (od ul. Wybickiego) rozgałęziającą się jeszcze w kierunki tyłów tokarni. W 1887 roku fabryka została odznaczona przez rząd pruski medalem „Za Osiągnięcia w Przemyśle”.

Na przełomie XIX i XX wieku

Rozbudowa

Poważna przebudowa fabryki obejmowała dwa okresy.

Okres pierwszy to lata 1889–1895, gdy:

• rozbudowano dom mieszkalny właścicieli fabryki, podwyższono go o jedno piętro wraz z werandą i dobudówką, założono przed nim reprezentacyjny ogród,
• zbudowano nową maszynownię parową o dwóch kotłach jako źródle napędu,
• w 1889 roku zbudowano murowany, dwupiętrowy budynek tokarni od ul. Grudziądzkiej – tak jak dziś z podświetlanym zegarem,
• wzniesiono z pruskiego muru kompleks odlewniczo-kowalski,
• stolarnię, magazyny i budynek straży pożarnej usytuowano na północno-wschodnim obrzeżu działki.

Okres drugi rozbudowy fabryki to lata 1899–1901:

• w 1899 roku wybudowano murowany budynek administracji, działu handlowego i biura konstrukcyjnego, który przylegał do domu mieszkalnego właściciela fabryki,
• wzniesiono budynek gospodarczy ze stajnią na parterze i magazynami na piętrze,
• wzniesiono budynek kotlarni z kuźnią.
• na skraju ulicy Wiązowej na potrzeby fabryki zbudowano wielki tartak drzewny,
• na północ od nowej odlewni zbudowano dom mieszkalny dla pracowników fabryki.

Najważniejsza rozbudowa zakładów miała miejsce w roku 1901, pobudowano wtedy murowaną, nowoczesną odlewnię żelaza i stali z piecem Siemensa-Martena, maszynownię i magazyny.

Przebudowa i rozbudowa z lat 1899–1901 wyznaczyła nowy okres w rozwoju zakładów. Zamknęła okres manufaktury, a zapoczątkowała okres fabryczny o dużym stopniu zmechanizowania prac. Kolejne rozbudowy z 1923 roku (hala przy nowej odlewni wzdłuż ul. Lelewela) i z 1939/1940 roku to jedynie uzupełnienie poprzednich.

Rozwój fabryki

W czasie przebudowy, tzn. od 1890 roku, zaczęto produkcję koparek lądowych i wodnych. Na przełomie XIX i XX wieku to koparki i pogłębiarki były najbardziej znanym wyrobem fabryki. Produkowano je w piętnastu odmianach, wprowadzaniu nowych koncepcji produkcji sprzyjało własne biuro konstrukcyjne. Koparki używano przy wielkich pracach ziemnych na budowach fortyfikacji, kanałów portowych i melioracyjnych. Innymi wyrobami fabryki „Born&Schütze” były kotły parowe, koła i turbiny dla młynów, elementy stalowe dla budownictwa (np. szyny do balkonów) sieć wodociągowa z wieżami ciśnień (Malbork), a w 1903 roku zakłady przygotowały i założyły stalową konstrukcję dachu nowo wznoszonego toruńskiego teatru.

Na początku XX wieku cały kompleks reprezentował ciekawy typ zabudowy fabrycznej z willą fabrykancką. W 1906 roku pomieszczenia produkcyjne otrzymały oświetlenie elektryczne. Półprodukty do fabryki sprowadzano z Anglii, Zagłębia Ruhry i ze Śląska. I tak np. w 1883 roku importowano 55 ton surówki żelaza z Anglii. Złom żelaza i metali kolorowych nabywano na miejscu, a węgiel, rudy żelaza i koks sprowadzano z Wielkiej Brytanii.

Zatrudnienie w fabryce przedstawiało się następująco: w 1885 roku – 81 osób, w 1891 – 110, w latach 1901–1903 już 147 osób. W 1902 roku teren fabryki od ul. Lelewela ogrodzono ceglanym murem wysokim na 2,5 m, a dziesięć lat później skanalizowano i wybrukowano ul. Wiązową. W 1908 roku, po 52 latach kierowania zakładem August Born zrzekł się własności, dzieląc ją po połowie między swego syna Karola Borna i zięcia inż. Fritza Raapke. W roku 1910 cały przemysł Torunia opierał się na fabryce „Born&Schütze”, Zakładach E. Drewitza, 7 tartakach, 3 cegielniach, 2 młynach wodnych i jednym parowym – Rychter na Mokrem przy ulicy Kościuszki.

W okresie I wojny światowej (1914–1918) w fabryce rozwinięto produkcję zbrojeniową (produkowano granaty). W czasie wojny na skutek pewnego zahamowania produkcji w Zakładach E. Drewitza, to fabryka „Born&Schütze” była najpoważniejszym zakładem przemysłowym w całym Toruniu, aż do 1932 roku, kiedy wybudowano „Polchem”.

Dwudziestolecie międzywojenne

Po 18 stycznia 1920, kiedy nastąpił powrót rządów polskich w Toruniu, fabryka nadal była w rękach niemieckich (zakład przejęła rodzina Raapke). Firma nadal używała tradycyjnego znaku i oficjalnej nazwy – „Born&Schütze”, Fabryka Maszyn i Kotłów, Odlewnia Żelaza i Stali.

Największym sukcesem produkcyjnym lat 1920–1939 było wygranie przetargu na reparacje kotłów parowozowych kolei państwowych. Dlatego w 1923 roku na niezabudowanym terenie od ul. Lelewela zbudowano nową halę (dzisiejsze wejście główne do hali targowej od Lelewela). Na początku 1924 roku częściowo spłonęła zachodnia, tylna część budynku tokarni. Odbudowano ją, lecz już tylko do połowy wysokości. Jednocześnie wprowadzono w niej górne oświetlenie, zamiast dotychczasowego bocznego.

Całe dwudziestolecie międzywojenne to ulepszanie infrastruktury maszynowej fabryki. Zainstalowano wiele ciężkich, nowoczesnych obrabiarek pracujących z dokładnością do 1/100 mm, co pozwalało na produkowanie wyrobów wysokiej jakości. Najbardziej znanym wyrobem fabryki były nadal pogłębiarki, w których produkcji zakład był monopolistą w Polsce (wysyłano koparki i pogłębiarki do takich miast jak: Wrocław, Gliwice, Hamburg, Monachium, Katowice, Poznań czy Metz), chociaż rynki zbytu były także w Afryce, Azji. Pogłębiarki te były zaopatrzone we własny napęd parowy. Fabryka pracowała bez kooperantów, wszystkie potrzebne elementy konstrukcyjne wytwarzano na miejscu.

Czas wielkiego kryzysu gospodarczego nie ominął zakładów „Born&Schütze”. Rząd polski przestał udzielać kredytu na produkcję ciężkiego sprzętu wobec wstrzymania inwestycji. Spadła gwałtownie ilość produkcji i zatrudnienie (w 1934 roku pracowało tylko 22 robotników). Dopiero w 1936 roku polepszyła się sytuacja zakładu.

Robotnicy

Nie sposób pominąć sytuacji robotników pracujących w zakładach w czasie dwudziestolecia międzywojennego. Zamieszkiwali oni z rodzinami liczne domy z muru pruskiego rozlokowane w dzielnicy Mokre wzdłuż głównych dróg. Przedmieście stało się z czasem dzielnicą typowo robotniczą (tzw. Nowe Mokre). Zakładowy regulamin robotniczy z 1928 roku podaje, że robotników obowiązywała tajemnica fabryczna, a także odpowiadali oni materialnie za powierzone im narzędzia. Czas pracy trwał od godziny 8.00 do 12.00 oraz od 13.00 do 17.00 (z godzinną przerwą bez możliwości opuszczania fabryki). Zakończenie każdej szychty w fabryce sygnalizował sygnał dźwiękowy, rozlegający się po okolicy. W każdą sobotę odbywało się szczegółowe czyszczenie maszyn i narzędzi.

Regulamin przewidywał kary za:

• nieprzybycie do zakładu,
• spóźnianie się,
• samowolne opuszczenie stanowiska pracy,
• zakłócanie porządku
• bycie w stanie nie trzeźwym w czasie pracy.

Wszelkie urazy i skaleczenia należało zgłosić tzw. kierownikowi ruchu. Na terenie fabryki obowiązywał zakaz palenia papierosów, cygar i fajek. Kierownictwo w razie uzasadnionych przypadków mogło przeprowadzić rewizję osobistą pracownika. Obowiązywał także całkowity zakaz urządzania wieców i rozsyłania ulotek propagandowych w fabryce. Robotnik przybywający do zakładu musiał przy wejściu wrzucać tzw. markę kontrolną do skrzynki, po zakończeniu pracy markę tę odbierał. Watro dodać, że 90% załogi fabryki stanowili Polacy. Do wyróżniających się swoją aktywnością robotników fabryki w tym czasie należeli: Franciszek Zieliński, Jan Kankowski i Andrzej Grzanka. Urzędników Działu Administracji reprezentowali: dr Konrad Raapke, Aleksander Taubner i Stanisław Brzeski.

Po II wojnie światowej

Po II wojnie światowej zakład został znacjonalizowany i nazwany „Toruńską Fabryką Kotłów”, którą modernizowano i rozbudowywano w latach 1950–1955. Wzniesiono nowe hale fabryczne i zainstalowano nowoczesne urządzenia. W latach 60. zmieniano częściowo profil produkcji oraz nazwę zakładów. Oprócz kotłów fabryka produkowała maszyny do pogłębiania rowów melioracyjnych, a znaczny ich procent przeznaczony był na eksport. Była jedynym w kraju zakładem wytwarzającym żurawie pokładowe – dźwigi dla statków. Zakład był w stałej rozbudowie.

Już jako Fabryka Maszyn Budowlanych „Bumator” w roku 1967 wykończono nową halę fabryczną o powierzchni 5000 m², krytą estakadę z suwnicą ważącą 15 T. Wymieniono zdewastowana lub przestarzałą infrastrukturę zakładów. Umożliwiło to zmechanizowanie większej części pracy i zwiększyło kilkakrotnie produkcję.

Do roku 2000 w obiektach mieścił się zakład „Bumar-Waryński Toruń”. Obecnie hale przemysłowe, wpisane w 1997 roku do rejestru zabytków, stanowią teren centrum handlowego. Zabudowania dawnej fabryki „Born&Schütze” należą do najstarszych zachowanych przykładów architektury przemysłowej Torunia. Fasadom budynków od ul. Grudziądzkiej nadano reprezentacyjny charakter. Dawny dom mieszkalny właścicieli fabryki (lata 70. XIX w.) – pokryty dziś bannerami reklamowymi, to przykład renesansowej willi podmiejskiej. Budynek został nadbudowany odeskowanym od zewnątrz piętrem. Do II wojny światowej zwieńczony był wieżyczką-latarnią. Jego dominantą była wysunięta w stronę ogrodu (w stronę Grudziądzkiej) drewniana weranda z misternie opracowanymi ozdobami snycerskimi (architektura uzdrowiskowa). Przylegający do niego budynek biurowo-administracyjny fabryki otrzymał ciekawą dekorację tynkarską, naśladująca materiał drewniany.

Zobacz też

• Gospodarka Torunia
• Zabytki w Toruniu

Bibliografia

• Born&Schutze, 1856–1906. Thorn-Mocker, Thorn 1906.
• W. Szczuczko, Powstanie i rozwój zakładów Born i Schutze, obecnej fabryki maszyn budowlanych Bumator 1856–1939 [w:] „Rocznik Toruński”, Tom 13 (1978), s. 144–157.
• J. Kucharzewska, Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871–1920, Warszawa 2004, s. 324–327.
• A. Warszycki, W. Szczuczko, Dokumentacja historyczno-architektoniczna Fabryki Maszyn Budowlanych Bumator, Toruń 1977, AP Toruń, maszynopis.
• Regulamin pracy robotników firmy Born&Schutze, fabryka maszyn i kotłów, odlewnia żelaza i stali w Toruniu, 1928, sygn 33356.
• Toruń. Przewodnik po mieście, wyd II popr., Warszawa 1965, s. 143, 7. M. Biskup, Historia Torunia. W czasach zaboru pruskiego 1793-1920, s. 147, 148, 155, 298.