Cerkiew św. Marii Magdaleny w Białymstoku

Cerkiew św. Marii Magdaleny

A-199 z dnia 20.10.1966[1]
cerkiew akademicka
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Miejscowość	Białystok
Adres	ul. Konstantego Kalinowskiego 11
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Diecezja	białostocko-gdańska
Wezwanie	św. Marii Magdaleny
Wspomnienie liturgiczne	29 czerwca/12 lipca; 22 lipca/4 sierpnia
Historia Data zakończenia budowy 1758; 1860; 1865 Data poświęcenia 25 lipca 1861 Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna Poprzednie wyznanie katolickie
Dane świątyni Styl barokowy Świątynia • materiał bud. • cegła
Położenie na mapie Białegostoku Cerkiew św. Marii Magdaleny
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Cerkiew św. Marii Magdaleny
Położenie na mapie województwa podlaskiego Cerkiew św. Marii Magdaleny
53°07′47,7″N 23°08′54,2″E/53,129917 23,148389

Cerkiew pod wezwaniem św. Marii Magdaleny – prawosławna cerkiew akademicka^[2] w Białymstoku. Należy do parafii katedralnej św. Mikołaja w Białymstoku, w dekanacie Białystok diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Była również użytkowana przez białostocką parafię wojskową Świętych Piotra i Pawła.

Jedna z najstarszych zachowanych do dnia dzisiejszego budowli sakralnych Białegostoku.

Położenie

Na skutek gwałtownej rozbudowy Białegostoku w wiekach XIX i XX, cerkiew aktualnie leży w centrum miasta na terenie parku Centralnego, u zbiegu ulic Krakowskiej, Grunwaldzkiej i Konstantego Kalinowskiego, w obrębie osiedla Centrum. Otaczający ją cmentarz już nie istnieje, a pamiątkami po nim jest kilka kamieni nagrobnych ustawionych po wewnętrznej stronie ogrodzenia okalającego budowlę. W jej pobliżu powstał budynek Opery i Filharmonii Podlaskiej.

Historia

Stok wzgórza Św. Marii Magdaleny od strony północnej (od ul. K. Kalinowskiego)

Fasada frontowa kaplicy pw. św. Marii Magdaleny

Świątynia ufundowana została przez Jana Klemensa Branickiego w 1758 jako katolicka kaplica przydrożna pod wezwaniem św. Marii Magdaleny^[3]. Wyświęcona została przez księdza Ignacego Massalskiego, późniejszego biskupa wileńskiego^[4]. Kaplica należała do altarii św. Rocha, którą hetman Branicki ufundował w 1750. Świątynia została wzniesiona w stylu barokowym w formie rotundy na wysokim wzgórzu, które w XVIII w. położone było poza obrębem miasta.

W związku z przepełnieniem istniejących cmentarzy, prawdopodobnie w 1807 przy kaplicy powstał nowy cmentarz katolicki, wówczas nazywany parafialnym^[3]. Według przypuszczeń księdza Tadeusza Krahela w 1814 wydzielono na cmentarzu część unicką i prawosławną^[3].

Trudna do ustalenia jest data przejęcia kaplicy przez Kościół Prawosławny. Białostocki historyk Piotr Chomik uważa, że z pewnością nie był to rok 1865 jak pisał ksiądz Jan Kurczewski. Już w 1860 bowiem z inicjatywy prawosławnej (pierwotnie greckokatolickiej aż do skasowania unii brzeskiej przez władze rosyjskie w 1839) parafii św. Mikołaja przeprowadzany był remont i rozbudowa kaplicy^[3]. Kaplica została wyświęcona dla użytku Kościoła Prawosławnego 25 lipca 1861 przez ówczesnego proboszcza cerkwi św. Mikołaja Jana Sitkiewicza^[3]. Do następnej przebudowy doszło w 1865, a w 1891 świątynię ogrodzono.

W latach 1970–1973 w pobliżu kaplicy władze miejskie realizowały szeroko zakrojony projekt rewitalizacyjny, wpisujący się w program przygotowań do Dożynek Centralnych (1973 r.). Polegał on na wkopaniu we wschodnie zbocze wzgórza amfiteatru o pokaźnych rozmiarach. Budowa obiektu i towarzyszącej mu infrastruktury doprowadziła do zniszczenia wielu grobów. Argumentem przemawiającym, zdaniem władz, za takim rozwiązaniem, była skrajna dewastacja i zapomnienie nekropolii. W 1970 r. ze zrujnowanego grobowca anonimowego rosyjskiego oficera artylerii wydobyto lufy czterech armat, które zostały przekazane Muzeum Wojska w Białymstoku. Eksponowane są one obecnie w jednostce Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej przy ulicy gen. Józefa Bema 100^[5].

W latach 1957–1958 toczył się proces przed Sądem Powiatowym w Białymstoku pomiędzy Kościołem Prawosławnym a Rzymskokatolickim o prawo własności do cmentarza i kaplicy. Wyrok przyznawał 2/3 cmentarza oraz świątynię katolikom. Obie strony złożyły odwołanie, jednak do sprawy nie doszło ze względu na przejęcie przez miasto spornej nieruchomości z zamiarem urządzenia na niej parku miejskiego. W 1964 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej wydało ostateczną decyzję, w której poinformowano Kościół Prawosławny, że może on wydzierżawić od miasta kaplicę i teren wokół niej. Sprawę uregulowano prawnie dopiero w 1991, przekazując część wzgórza (409 m²) Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu (decyzję zatwierdzono w 2006)^[3].

Teren cmentarza na wzgórzu św. Marii Magdaleny był od 2002 r. obiektem badań archeologicznych, które szczególnie nabrały na intensywności w 2006 r. w związku z likwidacją starego amfiteatru i budową gmachu Opery i Filharmonii Podlaskiej^[5][6][7].

W 1995 powstała wojskowa parafia Świętych Piotra i Pawła, dla której cerkiew św. Marii Magdaleny stała się świątynią parafialną (funkcję tę pełniła do października 2020 r.^[8]).

Od 2021 r. cerkiew służy Prawosławnemu Duszpasterstwu Akademickiemu przy Katedrze Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku. Kustoszem świątyni jest ks. dr Włodzimierz Misijuk^[2].

Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 20 października 1966 pod nr A-199^[1].

Przypisy

Bibliografia

• Dobroński A.Cz., Białystok: historia miasta, Białystok 2001.
• Glinka J., Kaplica i cmentarz pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Białymstoku, „Rubierz”, 1992, nr 1, ss. 21–27.
• Karczewska M., Karczewski M., Cmentarz wielowyznaniowy na wzgórzu Św. Marii Magdaleny w Białymstoku. Historia miejsca, Białystok 2012.
• Sztachelska-Kokoczka A., Jeszcze raz o kaplicy św. Marii Magdaleny w Białymstoku, „Białostocczyzna”, 1992, nr 4/28, s. 69.