Cerkiew Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Gorajcu

Cerkiew Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Gorajcu

A-157 z dnia 29.09.1986[1]
kościół filialny
Widok ogólny
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Miejscowość	Gorajec
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	św. Wojciecha w Cieszanowie
Wezwanie	Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Historia Data zakończenia budowy 1586 Poprzednie wyznanie Kościół greckokatolicki do 1947 r.
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • drewno
Położenie na mapie gminy Cieszanów Gorajec, cerkiew
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Gorajec, cerkiew
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Gorajec, cerkiew
Położenie na mapie powiatu lubaczowskiego Gorajec, cerkiew
50°16′08,0″N 23°12′16,5″E/50,268889 23,204583

Cerkiew pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gorajcu z XVI w. – należy do najstarszych obiektów drewnianego budownictwa cerkiewnego w Polsce. Oprócz niej z tego okresu i na tym terenie zachowała się w Polsce cerkiew w Radrużu a na ukraińskim Roztoczu cerkwie w Potyliczu i Woli Wysockiej. Do początku lat 90. XX w. cerkiew datowana była na połowę XVIII w., w związku z czym nie wzbudzała większego zainteresowania i rzadko pojawiała się w publikacjach. Badania przeprowadzone przy okazji remontu w 1995 r., w szczególności odkrycie pierwotnych polichromii, wykazały, że cerkiew jest o 200 lat starsza.

Cerkiew wpisano na listę zabytków w 1986 i włączono do podkarpackiego Szlaku Architektury Drewnianej.

Budowa cerkwi

Cerkiew została zbudowana w 1586 r. mogła być pierwotnie cerkwią filialną parafii w Żukowie; pierwsza potwierdzona informacja o niezależnej parochii w Gorajcu pochodzi z przywileju króla Zygmunta III z 18 listopada 1618 r. Była to budowla trójdzielna, na planie prostokątnym, z jedną kopułą nad nawą. Babiniec zwieńczony był niższą od kopuły wieżą dzwonniczą, sanktuarium przekryte sklepieniem kolebkowym. Obok sanktuarium istniało pastoforium. Charakterystycznym elementem wnętrza była – zachowana do dzisiaj – stała przegroda ikonostasowa, w 2 ćwierci XVII w. pokryta polichromią. W końcu XVII w. w świątyni stanął nowy ikonostas architektoniczny, zasłaniając na przeszło 200 lat pierwotne malowidła na ścianie ikonostasowej.

• 

  Elewacja południowa
• 

  Dzwonnica
• 

  Elewacja wschodnia

Przebudowy i remonty

Liczne remonty i przebudowy cerkwi znacznie zmieniały jej wygląd i wystrój. Pierwszy odbył się już w XVII w., być może zbiegł się w czasie z budową nowego ikonostasu. Przebudowane zostało sanktuarium, ściana ikonostasowa oraz zlikwidowane pastoforium. Największe zmiany w układzie przestrzennym miały miejsce w 1. poł. XIX w. W 1816 r. wzniesiono nowe sanktuarium, przekryte ośmioboczną kopułą. W 1835 r. zbudowano od nowa babiniec, zwieńczony pozornym sklepieniem kopułowym (w miejsce dotychczasowej wieżyczki dzwonniczej). W latach 1867-1868 ściany oraz kopuły nawy i prezbiterium pokryto nową polichromią figuralno-ornamentalną, która zasłoniła częściowo stare malowidła.

Duże zmiany przyniosła przebudowa na pocz. XX w., gdy niewielka świątynia nie mogła pomieścić licznych parafian. Pomiędzy rokiem 1900 a 1911 poszerzono cerkiew, dodając po północnej i południowej stronie boczne skrzydła przy nawie, wskutek czego plan świątyni zmienił się na krzyżowy. Zostały przy tym wycięte boczne ściany nawy, w związku z czym nie wiadomo, czy występowała na nich polichromia i z jakich okresów.

Od 1947 r. cerkiew wykorzystywana jest jako kaplica filialna parafii w Cieszanowie. Podczas remontu i konserwacji w latach 1991-2001 usunięto boczne nawy a odbudowano ściany nawy głównej, przywracając cerkwi pierwotny plan. Zachowano natomiast trójkopułową sylwetkę, którą cerkiew uzyskała podczas remontów w 1. poł. XIX w. W roku 2006 wykonywane były kolejne prace konserwatorskie, obejmujące m.in. uzupełnienie zniszczonych fragmentów belek i konserwację drewna.

Współczesny stan cerkwi

Cerkiew ma konstrukcję zrębową i posadowiona jest na kamiennej podmurówce. Wykonana została przez profesjonalny warsztat ciesielski, podobnie, jak cerkwie w Radrużu i Potyliczu. Charakteryzuje się połączeniem zachodnich, późnogotyckich elementów konstrukcyjnych z bryłą ukształtowaną według tradycji wschodniej. Jest budowlą trójdzielną, w jej skład wchodzą:

• Centralna, kwadratowa nawa główna, nad nią zrębowa, kwadratowa kopuła z jednym załamaniem. Nad kopułą pseudolatarnia, zwieńczona cebulastym hełmem i kutym, ozdobnym, żelaznym krzyżem z 1 poł. XIX w.;
• Od wschodu węższe, kwadratowe prezbiterium, nad nim niższa od centralnej, ośmioboczna kopuła na tamburze;
• Od zachodu węższy od nawy, prostokątny babiniec z pozorną, ośmioboczną kopułą, przekryty wewnątrz stropem belkowym.

Nad kopułami prezbiterium i babińca pseudolatarnie z cebulastymi hełmami i żelaznymi krzyżami. Dolną część zrębu chroni szeroki okap, wsparty na wystających belkach zrębu – rysiach. Okap, ściany ponad nim, dachy, kopuły i latarnie pobite są gontem. Do wnętrza prowadzą trzy otwory drzwiowe; główny w babińcu z datą 1835 na nadprożu, drugi w południowej ścianie nawy i trzeci północnej ścianie sanktuarium.

• 

  Elewacja zachodnia
• 

  Elewacja północna
• 

  Ikonostas

Najstarsze zachowane elementy cerkwi, to:

• Górna część konstrukcji ścian nawy (belki powyżej 9 wieńca)
• Kopuła zrębowa, czworoboczna nad nawą, z jednym załomem, z dwupoziomowym systemem ściągów wewnątrz.
• Przegroda ikonostasowa z profilowanym, romboidalnym otworem pośrodku górnej części i pozostałościami po dwóch otworach liturgicznych i fragmentami XVII-wiecznej polichromii.

Przez kilka wieków zespół cerkiewny otoczony był drewnianym parkanem, wspartym w XIX w. na murowanych słupach. W roku 2006 zbudowany został nowy, w całości drewniany parkan. Stojąca przy północno-wschodnim boku cerkwi drewniana dzwonnica z 1860 została tu przeniesiona w 1994 z Majdanu Sieniawskiego. Pierwotna drewniana dzwonnica z przełomu XVIII i XIX w. usytuowana w północno-zachodnim narożu terenu rozebrana została w połowie lat 70. XX w. podczas poszerzania drogi. Elementy wyposażenia cerkwi, m.in. ikony i przybory liturgiczne znajdują się w składnicy ikon w Muzeum-Zamku w Łańcucie.

Przypisy

Bibliografia

• Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku – praca zbiorowa, wyd. Reg. Ośr. Studiów i Ochr. Środowiska Kulturowego w Rzeszowie, 1997
• Janusz Mazur, Drewniane cerkwie złotego wieku, „Monument”, Studia i Materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, nr 2, 2005.
• Jarosław Giemza, O sztuce sakralnej przemyskiej eparchii. Łańcut 2006.
• Jarosław Giemza, Malowidła ścienne jako element wystroju drewnianych cerkwi w XVII wieku w: Sztuka cerkiewna w diecezji przemyskiej. Łańcut 1999.