Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie

Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

A/234 z dnia 02.06.1987[1].
cerkiew parafialna
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Włodawa
Adres	ul. Kościelna 11A
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Diecezja	lubelsko-chełmska
Wezwanie	Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy
Wspomnienie liturgiczne	8/21 września
Historia Data rozpoczęcia budowy 1840 Data zakończenia budowy 1843; 1891 Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna Poprzednie wyznanie greckokatolickie Fundator August Zamoyski
Dane świątyni Styl eklektyczny: klasycystyczny, bizantyjsko-rosyjski Architekt Wiktor Syczugow Świątynia • materiał bud. • cegła Wieża kościelna • liczba wież 3 Kopuła • liczba kopuł 1 Liczba ikonostasów 1 Ołtarz • liczba ołtarzy 3 Liczba naw 3
Położenie na mapie Włodawy Cerkiew we Włodawie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Cerkiew we Włodawie
Położenie na mapie województwa lubelskiego Cerkiew we Włodawie
Położenie na mapie powiatu włodawskiego Cerkiew we Włodawie
51°32′37,8″N 23°33′29,0″E/51,543833 23,558056
Strona internetowa

Cerkiew pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (spotykany wariant nazwy: Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy^[2]) – prawosławna cerkiew parafialna we Włodawie. Należy do parafii pod tym samym wezwaniem, która z kolei jest częścią dekanatu Chełm diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego^[3].

Pierwsza wzmianka o prawosławnej świątyni we Włodawie datowana jest na 1501. Nie wcześniej niż w 1772 parafia włodawska znalazła się w jurysdykcji unickiej diecezji chełmskiej. Murowaną cerkiew unicką we Włodawie wzniesiono w latach 1840–1843. Po likwidacji diecezji chełmskiej w 1875 parafia włodawska została wcielona do eparchii chełmsko-warszawskiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Od tego momentu cerkiew we Włodawie pozostaje w rękach wyznawców prawosławia. Jej współczesny wygląd jest efektem przeprowadzonej w latach 90. XIX w. gruntownej przebudowy, gdy świątyni nadano cechy stylu bizantyjsko-rosyjskiego z elementami klasycystycznymi.

Historia

Pierwsze świątynie prawosławne we Włodawie

Pierwsze pisemne informacje o funkcjonowaniu we Włodawie prawosławnego cmentarza z cerkwią pochodzą z 1501^[4]. Najprawdopodobniej pierwsza cerkiew, razem z działającą przy niej parafią, została ufundowana przez prawosławną rodzinę Sanguszków, właścicieli miejscowych dóbr^[5].

Parafia włodawska należała do eparchii chełmskiej Patriarchatu Konstantynopolitańskiego. Postanowienia unii brzeskiej (podpisanej przez biskupa chełmskiego Dionizego) przyjęła dopiero po 1772^[4]. Prawdopodobnie długi opór włodawskich prawosławnych przed unią kościelną wynikał z wpływów nieodległego monasteru św. Onufrego w Jabłecznej, jednego z silnych ośrodków dyzunitów^[4]. Jeszcze w 1620 w cerkwi przyjmowany był prawosławny biskup chełmski (nieuznawany przez króla polskiego) Paisjusz^[5].

Szesnastowieczna cerkiew we Włodawie spłonęła w 1790^[4]. W momencie zniszczenia w obiekcie znajdowało się siedem ołtarzy^[5]. Uratowany z budynku ikonostas przeniesiono do cerkwi św. Dymitra w Korolówce, gdzie przetrwał do zniszczenia świątyni w czasie akcji rewindykacji cerkwi prawosławnych w 1938^[4].

Cerkiew unicka

Nowa świątynia unicka, nosząca wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, była czynna jedynie przez kilka lat. W 1821 parafia greckokatolicka zaprzestała użytkowania budynku i wynajmowała odtąd kaplicę obrządku łacińskiego. Obiekt został ostatecznie rozebrany po tym, gdy doznał kolejnych strat w czasie powstania listopadowego^[4].

Z uwagi na trudności czynione przez rzymskokatolickich właścicieli kaplicy dotąd wynajmowanej przez unitów, w 1840 postanowili oni zbudować własną świątynię. Po uzyskaniu niezbędnych zezwoleń oraz deklaracji hr. Stanisława Zamoyskiego o pokryciu kosztów budowy przystąpiono do prac^[4]. Kamień węgielny pod budowę pierwszej murowanej cerkwi we Włodawie został położony 14 lipca 1840. W ceremonii udział wzięło dwunastu kapłanów katolickich obrządków bizantyjskiego oraz łacińskiego. Obecny był zarządca Iwan Riendina oraz grupa kilkudziesięciu miejscowych dziedziców i urzędników sądowych^[2]. Pierwsze nabożeństwa w świątyni odbyły się w sierpniu 1843, gdy w cerkwi umieszczono wykonany przez Andrzeja Cieszyńskiego klasycystyczny ikonostas^[4].

W 1859 w sąsiedztwie świątyni wzniesiono dzwonnicę^[4].

Cerkiew prawosławna

W Imperium Rosyjskim

Detal budynku

Parafia we Włodawie została przyłączona do eparchii chełmsko-warszawskiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w 1875^[2], wskutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej^[6]. W 1874, w czasie trwania prowadzonej przez administrację carską kampanii przygotowującej jej kasatę Włodawa była areną protestów ludności unickiej niechętnej przejściu na prawosławie. Jesienią tego roku grupa unitów wypędziła z plebanii przycerkiewnej proboszcza parafii, zwolennika konwersji. Następnie zbuntowani wierni zajęli budynek cerkwi i usunęli z niego te elementy wyposażenia, które pojawiły się w nim w ciągu ostatnich kilku lat, w czasie reorganizacji wnętrza budynku w stylu bizantyjsko-rosyjskim (przebudowy tego typu były prowadzone w większości cerkwi na ziemi chełmskiej). Protest tłumiło wojsko rosyjskie^[7].

W 1882 w cerkwi wykonano dekoracje malarskie na ścianach i sklepieniu, dokonano ponadto konserwacji ikonostasu^[8]. Autorem fresków był ziemski strażnik Harponiuk, który za swoją pracę otrzymał wynagrodzenie zgromadzone z dobrowolnych wpłat wiernych i duchownych oraz z funduszy Kościoła^[2].

W 1893 obiekt został poddany gruntownej przebudowie^[2], którą oficjalne akta konsystorza eparchii chełmsko-warszawskiej określały wręcz jako budowę nowej świątyni na miejscu rozebranej starszej^[9]. Projekt zmian w sylwetce obiektu wykonał rosyjski architekt Wiktor Syczugow, członek Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych^[2]. Jego plan był przeglądany i opiniowany także przez architektów A. Czagina i W. Pokrowskiego^[9]. Cerkiew we Włodawie była jedną z trzynastu świątyń zaprojektowanych przez Syczugowa dla prawosławnych parafii w Królestwie Kongresowym^[10].

Zasadnicze prace budowlane, prowadzone przez Piotra Ksenka z Siedlec^[9] trwały dwa lata^[2], dalsze remonty cerkwi były kontynuowane do końca stulecia^[8]. Po ich zakończeniu cerkiew poświęcił biskup lubelski Gedeon^[2]. W końcu XIX w. w sąsiedztwie świątyni znajdowały się dwie dzwonnice^[2].

W II Rzeczypospolitej

Widok ogólny świątyni, po prawej teren dawnego cmentarza, z lewej budynek plebanii

Cerkiew od północy

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę włodawska parafia prawosławna kontynuowała swoją działalność. W 1921 należały do niej 173 osoby, w 1931 – 146^[8]. Cerkiew we Włodawie była jedną ze świątyń dekanatu włodawskiego diecezji warszawsko-chełmskiej, do którego początkowo należało pięć, następnie sześć cerkwi^[11].

Po akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej 1938 cerkiew we Włodawie była jedną z pięciu istniejących jeszcze świątyń prawosławnych na ziemi włodawskiej^[12]. W dwudziestoleciu międzywojennym w świątyni, zgodnie z poleceniami władz państwowych, odbywały się nabożeństwa w intencjach patriotycznych, np. ku czci pamięci prezydenta Gabriela Narutowicza lub z okazji rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę^[5].

Po II wojnie światowej

Prawosławne życie parafialne w mieście zamarło po wysiedleniach miejscowej prawosławnej ludności ukraińskiej w ramach wysiedleń do ZSRR oraz akcji „Wisła”. Do 1952 cerkiew była nieczynna^[12]. Została w tym czasie poważnie zdewastowana: wyłamano drzwi i okna, zniszczono część ikon, uszkodzono ikonostas^[12]. W wymienionym roku parafia we Włodawie wznowiła swoją działalność. Liczba prawosławnych mieszkańców miasta poważnie spadła, stabilizując się ostatecznie na poziomie kilkudziesięciu osób^[12].

W latach 80. XX w. dach cerkwi został pokryty blachą, następnie w latach 90. cały obiekt został otynkowany, wymieniono w nim instalację elektryczną i założono alarm^[12]. W 1997 konserwacji poddane zostały polichromie na cerkiewnym chórze^[12]. W 1998 wyremontowano ołtarz, rok później – dwie ikony, w 2000 podjęto remont dachu^[13]. W 1999 odnowiony ołtarz poświęcił biskup lubelski i chełmski Abel, nadając mu wezwanie Narodzenia św. Jana Chrzciciela^[5]. W latach 2006–2008 sukcesywnie odnawiane były kolejne ikony znajdujące się w świątyni^[14]. W 2017 r. odnowiono prezbiterium cerkwi^[15].

W cerkwi odbywają się imprezy kulturalne w ramach Festiwalu Trzech Kultur^[16].

Architektura

Położenie cerkwi

Cerkiew mieści się przy ulicy Kościelnej 11A^[17], na skarpie nad brzegiem Bugu^[18]. Obiekt otacza teren zielony, który pierwotnie był cmentarzem parafialnym^[18].

Budynek

Włodawska świątynia prawosławna została zbudowana z cegły^[18]. Reprezentuje mieszany styl bizantyjsko-rosyjski i klasycystyczny^[18]. Obiekt jest orientowany, zbudowany na planie krzyża greckiego^[4], z trzema absydami od strony wschodniej^[18]. Jego zachodnie ramię łączy się z fasadą, w której mieszczą się chór i przedsionek. Elewację obiektu wieńczą trzy wieże – najwyższa (środkowa) i dwie mniejsze. Najwyższa wieża cerkwi zwieńczona jest hełmem w formie ostrosłupa, na którym usytuowano latarnię z cebulastą kopułką^[18]. Nad centralnym punktem krzyża znajduje się kopuła, na której zbudowano jeszcze jedną wieżę^[4]. Na wszystkich kopułach umieszczono krzyże prawosławne, podczas gdy szczyty kaplic transeptu i prezbiterium wieńczą krzyże łacińskie^[18].

Okna budynku są półkoliście zamknięte, dekorowane archiwoltami zdobionymi ząbkami. Wejście do świątyni prowadzi przez trzy portale: zachodni (główny), północny i południowy, zlokalizowane w ryzalitach. Trójdzielny budynek kryty jest sklepieniem kolebkowym^[18].

Wystrój wnętrza

Wnętrze cerkwi we Włodawie

Ikonostas cerkwi we Włodawie został w 1945 zdekompletowany^[4]. Współcześnie (dane z 2002) tworzą go następujące wizerunki: św. Bazyli Wielki, św. Jan Chrzciciel, Matka Boża, Chrystus Pantokrator, św. Michał Archanioł, św. Gabriel Archanioł, Święta Rodzina (dolny rząd); Chrzest Pański, Boże Narodzenie, Zwiastowanie, Przemienienie Pańskie, Zaśnięcie Matki Bożej, Wprowadzenie Matki Bożej do Świątyni (środkowy rząd świąt); św. Barbara, św. Antoni Pieczerski, św. Mikołaj z Miry, św. Laurenty (górny rząd); Matka Boska oraz Ostatnia Wieczerza (zwieńczenie ikonostasu)^[13].

W okresie II wojny światowej, a następnie przesiedleń ludności ukraińskiej wiele elementów wyposażenia obiektu zaginęło. Były to ikony Matki Bożej z XV w., św. Teodozji z 1715, ewangeliarz z XII w., kielich srebrny, trzy krzyże ołtarzowe i dziesięć szesnastowiecznych dzwonów^[12]. We wnętrzu świątyni przechowywane są ikony, całe fragmenty ikonostasów z cerkwi zniszczonych w okresie międzywojennym (m.in. z Sobiboru i Holeszowa), uratowane przez parafian rozbieranych świątyń^[8]. Inne cenne elementy wyposażenia obiektu to ikona św. Jana Chryzostoma z przełomu XVII i XVIII stulecia oraz krzyż ołtarzowy z przełomu XVIII i XIX w.^[13].

Sufit prezbiterium cerkwi zdobiło malowidło przedstawiające Boga Ojca w otoczeniu aniołów. Nad miejscem lektury Ewangelii umieszczono wizerunek Ducha Świętego w postaci gołębicy, z podpisem cerkiewnosłowiańskim Duch Święty ogarnia cię i siłą Najwyższego olśniewa cię. Na suficie nawy świątyni wykonano malowidło z postacią Matki Bożej okrywającej świat omoforionem (Opieka Matki Bożej) z podpisem Ciesz się nasza radości, okryj nad od wszelkiego zła swoją najczystszą szatą. Z kolei na chórze namalowano Wszechwidzące Oko^[2].

Przypisy