Cerkiew Opieki Matki Bożej w Bończy

Cerkiew Opieki Matki Bożej
A/281 z dnia 02.12.2004.
cerkiew parafialna
(c) kuba13 / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Bończa
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Diecezja	lubelsko-chełmska
Wezwanie	Opieki Matki Bożej
Wspomnienie liturgiczne	1 października
Historia Data rozpoczęcia budowy 1878 Data zakończenia budowy 1881 Data poświęcenia 1881 Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna
Dane świątyni Styl bizantyjsko-rosyjski (wariant moskiewsko-jarosławski) Świątynia • materiał bud. • cegła Kopuła • liczba kopuł 3 Liczba ikonostasów 1 Liczba naw 1
Położenie na mapie gminy Kraśniczyn Bończa, cerkiew
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Bończa, cerkiew
Położenie na mapie województwa lubelskiego Bończa, cerkiew
Położenie na mapie powiatu krasnostawskiego Bończa, cerkiew
50°55′59,8″N 23°25′13,8″E/50,933278 23,420500

(c) kuba13 / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Widok ogólny cerkwi

Cerkiew pod wezwaniem Opieki Matki Bożej – prawosławna cerkiew parafialna w Bończy. Należy do dekanatu Zamość diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Świątynia położona jest poza zabudową wsi, na wzniesieniu przy trasie Krasnystaw – Uchanie – Hrubieszów^[1].

Pierwsze informacje o parafialnej cerkwi prawosławnej w Bończy pochodzą z 1489. W XVII w. placówka duszpasterska przyjęła unię. Nowa cerkiew tego wyznania została wzniesiona w Bończy w 1724. W 1875, na skutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej, obiekt stał się własnością Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Sześć lat później w Bończy wzniesiona została nowa świątynia, utrzymana w stylu moskiewsko-jarosławskim – odmianie obowiązującego w budownictwie sakralnym stylu rosyjsko-bizantyńskiego. Cerkiew pozostawała czynna do 1915, gdy miejscowa ludność prawosławna została ewakuowana w głąb Rosji. Ponownie stała się siedzibą parafii w 1922 lub 1923. Świątynia została po raz drugi zamknięta po II wojnie światowej – wskutek wywózek ludności ukraińskiej wyznania prawosławnego działalność parafii zamarła. Urząd ds. Wyznań wyraził zgodę na ponowne otwarcie obiektu dla celów kultowych w 1956, jednak niewielka liczba wiernych w miejscowości sprawiła, że nabożeństwa w cerkwi nie były odprawiane regularnie. Sytuacja ta uległa zmianie dopiero w 2007. Na przełomie XX i XXI w. obiekt przeszedł generalny remont.

Historia

Pierwsze cerkwie w Bończy

Najstarsze wzmianki pisemne o istnieniu cerkwi prawosławnej w Bończy pochodzą z 1489. Informacje o drewnianej świątyni, fundacji królewskiej, zawarte są także w dokumentach z 1506 i 1531^[1]. W 1596 do Kościoła unickiego przystąpił Dionizy Zbirujski, ostatni prawosławny biskup chełmski w jurysdykcji Patriarchatu Konstantynopolitańskiego. Decyzja ta została rozciągnięta na całą administraturę, chociaż nie wszystkie placówki duszpasterskie się z nią pogodziły^[2]. Losy parafii w Bończy w okresie, gdy na ziemi chełmskiej trwała rywalizacja prawosławnych i unitów, nie są dobrze znane. Wiadomo, iż cerkiew w Bończy, podobnie jak świątynia w pobliskim Krupem, zachowała wyznanie prawosławne w pierwszych dekadach po podpisaniu unii, przez co stała się obiektem ataków ze strony rzymskokatolickiego duchowieństwa z Lublina. Według niektórych źródeł bończańska placówka duszpasterska po 1636 całkowicie przestała działać; we wsi pozostała jedynie parafia łacińska. Pelica uznaje tę wersję za mało prawdopodobną, nie precyzuje jednak losów cerkwi w Bończy między XVI a XVIII w.^[1].

W 1724 miejscowy dziedzic, Suchodolski, zbudowaną w Bończy nową cerkiew drewnianą^[3]. Była to świątynia unicka^[1]. W 1872 liczbę wiernych korzystających ze świątyni szacowano na 600 osób^[1]. Trzy lata później, wskutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej, obiekt znalazł się w rękach Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.

Budowa i funkcjonowanie nowej cerkwi

W latach 1878–1881 w Bończy została wzniesiona nowa, murowana cerkiew^[1]. Inwestycję tę sfinansował skarb państwa, z funduszy przeznaczonych na wznoszenie nowych obiektów sakralnych^[4]. W 1898 korzystało z niej 1048 wiernych, była to świątynia parafialna. W 1912 budynek został wyremontowany. Trzy lata później świątynia została porzucona, gdyż cała miejscowa ludność prawosławna udała się na bieżeństwo. Bończę opuścił także proboszcz parafii razem z rodziną^[1].

W pierwszych latach po I wojnie światowej i odzyskaniu niepodległości przez Polskę świątynia nadal pozostawała zamknięta – nie figuruje ani w wykazie prawosławnych cerkwi przeznaczonych do otwarcia przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 1919, ani na liście trzydziestu faktycznie otwartych obiektów z 1921^[5]. Nie została jednak również nigdy zrewindykowana na rzecz Kościoła katolickiego, w odróżnieniu od ponad 20 analogicznych obiektów w najbliższych miejscowościach^[1]. W 1923 była już jednak ponownie siedzibą parafii, jednej z piętnastu prawosławnych placówek duszpasterskich w dekanacie chełmskim diecezji warszawsko-chełmskiej. Jej filią była cerkiew w Krupem^[6]. Świątynie w Krupem i Bończy były jedynymi czynnymi cerkwiami prawosławnymi w powiecie krasnostawskim^[6]. Otwarcie etatowej parafii w Bończy było możliwe dzięki staraniom dziekana chełmskiego ks. Olimpiusza Denisiewicza, a także księży Włodzimierza Matwiejczuka i ks. ppłk Józefa Dyńko-Nikolskiego^[1]. W 1928 liczbę parafian szacowano na 3179 osób, przy czym dane policyjne wskazywały liczbę niższą – 3090 osób uczęszczających do cerkwi w Bończy i w Krupem^[1]. We wrześniu 1932 cerkiew odwiedził w ramach wizyty kanonicznej biskup Sawa (Sowietow)^[1].

Cerkiew pozostawała czynna w czasie II wojny światowej, nadal uczęszczało do niej wówczas ponad 450 osób^[1]. W 1945 lub 1946 proboszcz parafii i 70% wiernych wyjechało do ZSRR^[7]. Pozostała część wiernych została wysiedlona z Bończy w ramach Akcji „Wisła”. Po wywózkach ludności ukraińskiej cerkiew została zamknięta^[3]. Mimo porzucenia obiekt nie został zdewastowany, jego wyposażenie przetrwało^[7]. Starania o jej otwarcie podjął w 1954 ks. Aleksy Baranow, który w czasie wizyty w miejscowości przekonał się, że nadal pozostawało w niej ok. 700 osób wyznania prawosławnego. Inicjatywę tę poparł metropolita warszawski i całej Polski Makary, który uzyskał zgodę na reaktywację parafii, mimo początkowej niechęci Urzędu ds. Wyznań, w pierwszej połowie 1956 r.^[1] Regularne nabożeństwa w cerkwi były jednak odprawiane dopiero od 1958; następnie w latach 1974–1989 w świątyni odbywały się jedynie okazjonalne uroczystości religijne odprawiane przez kapłanów z parafii św. Jana Teologa w Chełmie^[1]. Według innego źródła cerkiew posiadała stałego administratora w latach 1956–1989 i dopiero później z powodu małej liczby wiernych zaczęła być obsługiwana przez duchowieństwo z Lublina, Chełma lub Hrubieszowa, zaś stały proboszcz wrócił do Bończy w 2007^[3]. W 1965 doszło do próby podpalenia obiektu^[7]. Według różnych badań między rokiem 1968–1970 w Bończy przebywało od 136 do 292 prawosławnych, jednak de facto większość z nich uczęszczała do miejscowego kościoła św. Stanisława. Sukcesywny spadek liczby uczęszczających do cerkwi był wynikiem migracji do Lublina, Chełma i Krasnegostawu, jak również nacisków ze strony katolickiej większości mieszkańców^[1].

Dzięki staraniom arcybiskupa lubelskiego i chełmskiego Abla cerkiew przeszła kapitalny remont w ostatniej dekadzie XX w.^[8]. Dalsze prace konserwatorskie trwały do 2007^[3]. W jego ramach odnowiono przechowywane w cerkwi ikony^[9].

Architektura

(c) kuba13 / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Wnętrze cerkwi

Kościół św. Stanisława Biskupa w Teratynie, wzniesiony jako prawosławna cerkiew, powstał według tego samego projektu, co świątynia w Bończy

Cerkiew reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski, w szczególności naśladuje XVII–XVIII-wieczną moskiewską architekturę sakralną (styl moskiewsko-jarosławski^[10])^[1]. Jest to obiekt trójdzielny, z dzwonnicą zwieńczoną dachem namiotowym i małą cebulastą kopułką nad przedsionkiem, pojedynczą kwadratową nawą zwieńczoną jedną dużą cebulastą kopułą oraz mniejszym trzyczęściowym pomieszczeniem ołtarzowym, nad którym wznosi się mniejsza kopuła. W celu wzmocnienia skojarzeń z siedemnastowieczną moskiewską architekturą sakralną nad oknami w bębnie głównej kopuły i dzwonnicy umieszczono białe łuki o kształcie kokoszników, zaś archiwolty drzwi i okiem wsparto na białych kolumienkach^[11][4]. Pomieszczenie ołtarzowe cerkwi zamknięte jest poligonalnie^[4].

Cerkiew w Bończy nie jest pod względem architektonicznym oryginalna. Identyczny projekt wykorzystano przy budowie cerkwi w Gnojnie, Babicach, Teratynie, Kalinówce i Horyszowie Ruskim. Wszystkie wymienione świątynie zostały oddane do użytku między rokiem 1881 a 1883, przy czym cerkiew w Bończy była jednym z pierwszych obiektów tego typu. Wznoszenie w różnych miejscowościach identycznych cerkwi było rozpowszechnioną praktyką w budownictwie sakralnym ostatnich dekad istnienia Imperium Rosyjskiego^[11]. Z kolei dekoracyjny detal, nawiązujący do sztuki moskiewskiej, w bardziej rozbudowanej wersji został powtórzony w cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej w Hrubieszowie^[11]. Wszystkie wymienione cerkwie tworzyły pierwszą grupę świątyń prawosławnych wzniesionych na terenie Królestwa Polskiego w stylu moskiewsko-jarosławskim, nie zaś według wzorców opracowanych przez Konstantina Thona^[10].

We wnętrzu świątyni znajduje się wyposażenie z XVII–XVIII w., w tym ikony z tego okresu^[1]. Ikonostas w cerkwi jest jednorzędowy.

Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 2 grudnia 2004 pod nr A/281^[12].

Przypisy