Cerkiew konkatedralna św. Jana Teologa w Chełmie

Cerkiew św. Jana Teologa
Distinctive emblem for cultural property.svg A/193 z dnia 13.02.1967.
konkatedra
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 lubelskie

Miejscowość

Chełm

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

lubelsko-chełmska

Wezwanie

św. Apostoła Jana Teologa

Wspomnienie liturgiczne

8/21 maja;
8/21 września (Chełmskiej Ikony Matki Bożej)

Przedmioty szczególnego kultu
Relikwie

drzazga Krzyża Świętego;
św. Sergiusza Zacharczuka[1]

Cudowne ikony

Chełmska Ikona Matki Bożej (kopia), Poczajowska Ikona Matki Bożej (kopia)

Położenie na mapie Chełma
Mapa konturowa Chełma, w centrum znajduje się punkt z opisem „Cerkiew św. Jana Teologa”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Cerkiew św. Jana Teologa”
Ziemia51°08′03,6″N 23°28′26,6″E/51,134333 23,474056

Cerkiew konkatedralna pod wezwaniem św. Jana Teologa – prawosławna cerkiew konkatedralna i parafialna w Chełmie. Należy do dekanatu Chełm diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[2]. Jest to jedyna czynna cerkiew prawosławna na terenie Chełma[3].

Świątynia została wybudowana w latach 1846–1852 z funduszy wyasygnowanych przez rząd rosyjski, jako cerkiew wojskowa. W 1864, wobec wzrostu liczby prawosławnych mieszkańców miasta wynikającej z napływu rosyjskich urzędników i wojskowych, zmieniła funkcję, stając się świątynią parafialną. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę jako jedyna z cerkwi Chełma nie została zrewindykowana na rzecz Kościoła katolickiego ani zburzona. W 1928 otrzymała honorową rangę soboru.

Budynek reprezentuje eklektyczny styl, zestawiający elementy klasycystyczne z urzędowym stylem bizantyjsko-rosyjskim. Jest przeznaczony dla równoczesnego uczestnictwa w nabożeństwie 350–400 wiernych. Zlokalizowany u zbiegu ulic Jadwigi Młodowskiej, Mikołaja Kopernika i Henryka Sienkiewicza[4]. Wpisany (wraz z dzwonnicą) do rejestru zabytków 13 lutego 1967 pod nr A/193[5].

Historia

Tło historyczne

Prawosławie na terenie Chełma jest wyznaniem autochtonicznym[6][4]. Pierwsze świątynie tego wyznania mogły znajdować się na terenie współczesnego Chełma już w 1001[6]. Od 1246 Chełm był siedzibą prawosławnej eparchii[7]. W 1596 biskup chełmski Dionizy przyjął postanowienia unii brzeskiej, przekształcając eparchię prawosławną w unicką diecezję[8]. Chełmscy prawosławni początkowo negatywnie odnieśli się do tej decyzji, stopniowo jednak wszystkie placówki duszpasterskie eparchii (poza monasterem w Jabłecznej) przyjęły unię[9]. Wyznawcy prawosławia na nowo pojawili się w Chełmie po wcieleniu go do Rosji wskutek rozbiorów Polski[4].

Budowa

Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie została wzniesiona w latach 1846–1852 na koszt państwa rosyjskiego z przeznaczeniem na świątynię wojskową[4]. Komitet Budowy Cerkwi, w którym zasiadał m.in. burmistrz Chełma Leon Karpiński[10], zainaugurował swoje prace 25 lipca 1846, funkcję kierownika budowy pełnił Jan Lasota. Uroczystość położenia kamienia węgielnego miała miejsce 9 czerwca 1846[11]. Środki na budowę pochodziły z funduszu cerkiewno-budowlanego przy Głównej Komisji Spraw Wewnętrznych i Duchownych. Początkowo koszt całej inwestycji oszacowano na 126,518 złotych polskich, następnie obniżono koszt samej budowy obiektu do 107 zł, przeznaczono jednak dodatkowo 89 złotych na wyposażenie świątyni, z czego 14 na ikonostas[10].

Autorem projektu budynku był Ludwik Radziszewski[12]. Przy wznoszeniu świątyni pracowali: Wincenty Łańcucki (główne pracy budowlane), Karol Kubik (prace stolarskie i ciesielskie), Herszek Wajsblach i Herszek Blachman (prace blacharskie)[11]. We wnętrzu cerkwi malowidła ścienne wykonał Bonawentura Dąbrowski. Ikonostas dla świątyni zamówiono u warszawskiego twórcy Fryderyka Blicklego, który zmarł, nie ukończywszy dzieła; ostatecznie prace nad nim zakończyła jego żona[11]. Zasadnicze prace budowlane ukończono w 1849, jednak przez kolejnych kilka lat trwały prace wykończeniowe oraz wznoszenie wolno stojącej dzwonnicy[11]. Gotową cerkiew konsekrował 13 czerwca 1852 rosyjski kapelan wojskowy protoprezbiter Pogoniałow[3]. Świątynia przeznaczona jest dla 350–400 wiernych[13].

Funkcjonowanie świątyni w Imperium Rosyjskim

Cerkiew św. Jana Teologa była początkowo siedzibą parafii wojskowej. Oznaczało to, że nabożeństwa w niej odprawiali kapelani poszczególnych oddziałów armii rosyjskiej, nie było stałego proboszcza[3]. Za utrzymanie obiektu w szczególny sposób odpowiadał kapelan Pogoniałow. W okresach, gdy w Chełmie nie było żołnierzy (np. w okresie powstania styczniowego), nabożeństwa się nie odbywały[10]. Sytuacja taka wynikała z faktu, że w Chełmie nie było w tym okresie prawie żadnych wyznawców prawosławia, a jedynie unici. Jednak budowa świątyni prawosławnej w niewielkiej odległości od katedry unickiej była jasną sugestią dalszych zamiarów władz carskich względem katolików obrządku wschodniego[14][a]. Władze rosyjskie miały również nadzieję na to, że unici będą odwiedzać cerkiew, a jej wygląd i bogate wyposażenie wywołają u nich pozytywne odczucia względem prawosławia[10].

Już po kilkunastu latach od konsekracji budynek był w na tyle złym stanie technicznym, że konieczny był jego remont. Cerkiew wzniesiono w zagłębieniu terenu, dokąd spływała woda z sąsiadujących wzniesień. Ściany budynku zaczęły pękać, zaś podłoga – butwieć. W związku z tym w latach 1864–1867 obiekt poddano kapitalnemu remontowi. Oprócz wymiany podłóg i likwidacji widocznych pęknięć ścian z wnętrza cerkwi usunięto ambonę, której baldachim umieszczono w części ołtarzowej. Powiększono również okna na północnej i południowej elewacji świątyni, usuwając znajdujące się pierwotnie pod nim boczne wejścia[3]. Ponadto wzrost liczby prawosławnych mieszkańców miasta skłonił jednak administrację kościelną do przekształcenia jej w siedzibę cywilnej parafii (podległej eparchii warszawsko-nowogieorgijewskiej), co nastąpiło w 1864[4]. Z tego powodu w sąsiedztwie cerkwi wzniesiono dom parafialny[3]. W 1864 mianowany został pierwszy proboszcz parafii chełmskiej, Jakow Kraszanowski[10].

W 1866 w cerkwi (lub na sąsiadującej z nią plebanii) został ochrzczony Mychajło Hruszewski[15].

Funkcjonowanie świątyni w niepodległej Polsce

Widok cerkwi w 1919

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości przez Polskę społeczność prawosławna w Chełmie straciła niemal wszystkie świątynie, jakie posiadała pod rządami carów. Cerkwie prawosławne urządzone w dawnych kościołach katolickich lub cerkwiach unickich przejął Kościół łaciński[b], natomiast trzy świątynie wzniesione od podstaw w okresie zaborów zostały zburzone (cerkiew Świętych Cyryla i Metodego, cerkiew Świętych Aleksego, Piotra, Jonasza i Filipa, niedokończona cerkiew św. Paraskiewy[4]). Cerkiew św. Jana Teologa była jedynym prawosławnym obiektem sakralnym, jaki pozostał w rękach wiernych[11]. Do niej przeniesiono kopię Chełmskiej Ikonę Matki Bożej (oryginał został wywieziony do Rosji w czasie bieżeństwa[3]) i to w niej odbywały się główne doroczne uroczystości ku jej czci[3].

19 maja 1928 metropolita warszawski i całej Polski Dionizy nadał cerkwi w Chełmie prawa soboru katedralnego, symbolicznie nawiązując do wielowiekowego funkcjonowania w mieście eparchii prawosławnej (eparchia chełmska Patriarchatu Moskiewskiego została zlikwidowana administracyjnie przez władze polskie w 1923)[13].

W 1936 chełmska parafia prawosławna liczyła 5 tys. wiernych. Ponadto w garnizonie miejskim służyła znaczna liczba żołnierzy tego wyznania, zaś w chełmskich szkołach uczyło się 900 prawosławnych uczniów. Rozmiary cerkwi nie były wystarczające dla zapewnienia wszystkim opieki duszpasterskiej, w związku z tym podjęto decyzję o jej rozbudowie. W 1936 rozpoczęto starania w tym kierunku, rok później opracowano projekt, który zatwierdził najpierw metropolita warszawski i całej Polski, a następnie także wojewoda lubelski[13]. 5 czerwca 1938 położono kamień węgielny, wylano fundamenty pod planowane nowe elementy budynku. Prace przerwała II wojna światowa[13]. Po jej zakończeniu podejmowano próby wznowienia budowy, jednak bez powodzenia. Ostatecznie plany te uniemożliwiło wpisanie cerkwi do rejestru zabytków[13]. W 1949 budynek został wyremontowany[11]. W 1961 rozebrano fundamenty, z których wykonano nowe ogrodzenie obiektu[3].

W 1988 w budynku wybuchł pożar, jednak cerkiew udało się uratować przed całkowitym zniszczeniem[16].

W 1990 cerkiew po raz kolejny poddano renowacji, w latach 1991–1993 konserwowany był ikonostas. Od 1999 świątynia jest iluminowana[11]. W 2011 parafia chełmska uzyskała fundusze unijne na kolejny remont[17], rozpoczęty jeszcze w 2003 w związku ze złym stanem technicznym budynku wywołanym jego wzniesieniem na podmokłym gruncie[18].

21 września 2021 r. w cerkwi umieszczono napisaną na Athos kopię Chełmskiej Ikony Matki Bożej, z cząstką Świętego Pasa Bogurodzicy[19][20].

Architektura

Budynek

Otoczenie świątyni
Dzwonnica

Cerkiew reprezentuje styl klasycystyczno-bizantyjsko-rosyjski. Została wzniesiona na planie krzyża greckiego, z cegły, jest otynkowana[3]. Budynek jest orientowany. Wszystkie jego fasady boczne mają formę edikuły na cokole, z parami toskańskich pilastrów zakończonych trójkątnymi przyczółkami. Okna cerkwi na fasadach południowej i północnej są zamknięte półkoliście i zdobione pilastrami oraz łukiem arkadowym. Inny kształt ma okno na zewnętrznej ścianie prezbiterium, posiada ono kształt koła[3]. Na elewacji zachodniej wyodrębniony jest przedsionek o szerokości analogicznej, jak szerokość wnęki arkadowej fasady, zdobiony zewnętrznie pilastrami toskańskimi. Fasadę tę wieńczy krzyż. W bocznych ścianach przedsionka znajdują się okna, zamknięte półkoliście; przez kruchtę prowadzi główne wejście do świątyni, zdobione portalem[3]. Obiekt wieńczą cztery niższe wieżyczki w ramionach krzyża greckiego, zwieńczone cebulastymi kopułami na latarniach oraz jedna większa kopuła ponad centralną częścią nawy. Kopuła ta zlokalizowana jest na walcowatej latarni z rzędem arkadowych okien, dekorowanej ośmioma pilastrami[3].

Dzwonnica świątyni znajduje się na północny zachód od budynku cerkwi. Jest to obiekt dwukondygnacyjny, utrzymany w tym samym stylu, co sama cerkiew. Dolna kondygnacja dzwonnicy ma formę cokołu. W kondygnacji górnej, z pilastrami w narożach, wykonano arkadowe przeźrocza i płyciny arkadowe, wieńcząc całość belkowaniem. Dzwonnica nie jest podpiwniczona (pod poziomem posadzki znajduje się jedynie wtórnie wykonana, niewielka studzienka hydroforu o głębokości 150 cm). Kondygnacja parteru przekryta jest sklepieniem ceglanym, beczułkowatym, na piętro wiodą schody stalowe o konstrukcji spawanej. Kondygnacja piętra nakryta jest bezpośrednio dachem, pod którym znajduje się drewniana konstrukcja zawiesi dzwonów w formie pierścienia osadzonego w murze na wysokości ślemieni przeźroczy. Dzwonnica pokryta jest dachem kopulastym czteropołaciowym zwieńczonym latarnią z cebulastym hełmem. Na każdej połaci dachu jest atrapa lukarny. Dach kryty jest blachą miedzianą w karo, hełm w rybią łuskę[3]. Na dzwonnicy znajdują się cztery dzwony – trzy powstały w 1866, zaś czwarty w 1963[3].

Wnętrze

Wnętrze świątyni

W cerkwi w Chełmie znajduje się trzyrzędowy ikonostas. Na wyposażeniu świątyni pozostają utensylia i ikony przeniesione z innych, nieistniejących od okresu międzywojennego świątyń prawosławnych w mieście (m.in. ikony św. Mikołaja i św. Leoncjusza z cerkwi św. Leoncjusza przy działającym do 1915 seminarium duchownym[13]) oraz dwa wizerunki ze zniszczonej w 1938 w ramach akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej cerkwi św. Jerzego w Strzelcach[21]. Szczególnym kultem otaczane są kopie cudownych ikon Matki Bożej: Chełmskiej i Poczajowskiej[13]. W cerkwi znajdują się ponadto relikwie Krzyża Świętego[13].

W cerkwi zachował się sztandar Bractwa Bogurodzicy, założonego w 1852 i działającego do II wojny światowej[13].

W przedsionku świątyni znajdują się dwie tablice pamiątkowe, upamiętniające 800 lat urodzin założyciela Chełma Daniela Romanowicza oraz 55. rocznicę akcji „Wisła”[22].

Uwagi

  1. ↑ W 1875 władze carskie zlikwidowały unicką diecezję chełmską. Wszyscy unici zostali automatycznie administracyjnie zaliczeni w poczet wyznawców prawosławia.
  2. ↑ Mowa o soborze Narodzenia Matki Bożej, byłej katedrze unickiej, którą przejął Kościół rzymskokatolicki, cerkwi św. Mikołaja przy dawnym seminarium unickim oraz o cerkwi św. Barbary urządzonej w dawnym kościele franciszkanów.

Przypisy

  1. ↑ Strona diecezji lubelsko-chełmskiej — Święty kapłan – męczennik Sergiusz (Zacharczuk)
  2. ↑ „Kalendarz prawosławny 2012”, s. 244, 2011. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna. ISSN 1425-2171. 
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Historia parafii (pol.). cerkiew-chelm.pl. [dostęp 2011-10-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-19)].
  4. ↑ a b c d e f Kiernikowski P.: Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939). Chełm: Rocznik Chełmski, 2007, s. 289–290. ISBN 978-83-922585-1-3.
  5. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021.
  6. ↑ a b Sulimierski W.Z.: Oświata i życie kulturalno-społeczne Chełma w latach 1864–1939. Chełm: Rocznik Chełmski, 2008, s. 233. ISBN 978-83-922585-2-0.
  7. ↑ A. Mironowicz, Metropolia kijowska w strukturze patriarchatu konstantynopolitańskiego (988–1685) [w:] red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk, P. Chomik: Autokefalie Kościoła prawosławnego w Polsce. Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2006, s. 33. ISBN 978-83-7431-062-8.
  8. ↑ Błażejowśkyj D.: Ijerarchija Kyjiwśkoji cerkwy (861–1996). Lwów: Kameniar, 1996, s. 300.
  9. ↑ Zarys dziejów prawosławnej diecezji chełmskiej (pol.). lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2011-10-15].
  10. ↑ a b c d e M. Kwietniewski, Umacnianie prawosławia rosyjskiego w Chełmie po upadku powstania styczniowego, „Rocznik Chełmski”, nr 15, 2011, ss. 160–162.
  11. ↑ a b c d e f g Cerkiew św. Jana Teologa (pol.). itchelm.pl. [dostęp 2011-10-15].
  12. ↑ P. Krasny: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596–1914. Kraków: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s. 368. ISBN 83-242-0361-3.
  13. ↑ a b c d e f g h i Kiernikowski P.: Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939). Chełm: Rocznik Chełmski, 2007, s. 291–293. ISBN 978-83-922585-1-3.
  14. ↑ P. Krasny: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596–1914. Kraków: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s. 351. ISBN 83-242-0361-3.
  15. ↑ J. Hawryluk. Холм: українська пам’ять. „Nad Buhom i Narwoju”. 6 (111), listopad–grudzień 2010. 
  16. ↑ Pelica G.J.. Lepiej oliwą niż winem. „Przegląd Prawosławny”. 9 (207), wrzesień 2002. Białystok. ISSN 1230-1078. 
  17. ↑ P. Tyczyński: Chełm, Krasnystaw: 12 mln zł na dom kultury, cerkiew i zdewastowany dwór (pol.). dziennikwschodni.pl. [dostęp 2011-10-15].
  18. ↑ Cerkiew w Chełmie będzie wyremontowana (pol.). dziennikwschodni.pl. [dostęp 2011-10-15].
  19. ↑ Єпископ Баришівський Віктор взяв участь у святкуваннях на честь Холмської ікони Божої Матері у Польщі (ukr.). church.ua, 21 września 2021. [dostęp 2021-09-21].
  20. ↑ ks. Korneliusz Wilkiel: Chełmskie uroczystości. lublin.cerkiew.pl, 22 września 2021. [dostęp 2021-09-24].
  21. ↑ Z. Gardziński, Materiały do dziejów parafii i cerkwi w Strzelcach na Chełmszczyźnie – studium konserwatorskie [w:] red. G. Kuprianowicz, Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i południowym Podlasiu w 1938 – uwarunkowania, przebieg, konsekwencje, Chełm 2009, ss. 299–303.
  22. ↑ Historia: Chełm – św. ap. Jana Teologa (pol.). lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2012-01-21].
Cerkwie w Chełmie i powiecie chełmskim
Chełm
powiat chełmski

Chelm cerkiew.jpg

Media użyte na tej stronie

Lublin Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lublin Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 52.35 N
  • S: 50.20 N
  • W: 21.52 E
  • E: 24.25 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Chelm cerkiew.jpg
Autor: Jacek Karczmarz, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Chełm
Cerkiew prawosławna (Chełm).JPG
Autor: Gliwi, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Chełm, cerkiew prawosławna p.w. św. Jana Teologa, poł. XIX
Chełm location map topo.png
Autor: Wojciech Kaczura, Licencja: CC0
Location map of Chełm, Poland
Cerkiew św. Jana Teologa chełm1919.jpg
Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie
Chełm cerkiew ikonostas.jpg
Autor: Loraine, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wnętrze cerkwi św. Jana Teologa w Chełmie
Chelm Cerkiew (7).JPG
Autor: Alina Zienowicz Ala z, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Chełm, Cerkiew, ul. Kopernika